Qarǵalar qasıeti
Ol ushqaly ótipti talaı ǵasyr...
Esenǵalı
Kúzgi salqyn tústi. Qustyń kóbi jyly jaqqa qaıtyp jatqanda... qarǵalar keldi. Álde ashshy daýsynyń kesirinen, álde syrtqy turqynyń zarpynan, áıteýir kóp adam qarǵalar týraly jaǵymsyz áserde. Ony ózim de kúni búginge deıin súıkimsiz qusqa balap, boqqa qumar neme dep sanap kelgenmin. Biraq men bıyl «Qarqyldańdar qarǵalar, sıraqtaryńdy uraıyn!..» dep óleńdetip aıta almadym. Óıtkeni...
Bul dúnıede eshkim de, eshnárse de sebepsiz hám maqsatsyz jaratylmaǵan. Ol az deseńiz on segiz myń ǵalamnyń barshasy adam úshin paıda bolǵan jáne adamǵa qyzmet etý jolynda tirshilik keshýde. Sonyń bir aıǵaǵy retinde qustar týraly jalyqpaı aıtýǵa bolady. Qustar álemi – jumbaq jaratylys. Keıbir qustar kúni búginge deıin ornıtologtardyń ózin tańǵaldyrýda. Tipti olardyń buryn kezdespegen jańa túrleri de tabylyp jatyr. Áli sheshilmeı jatqan qupıasy qanshama, ol jaǵy Qudaıǵa ǵana aıan. Jańalyq ashýǵa qumar ǵalymdarǵa qus ekesh qustyń ózi Jaratýshynyń qudiretin tany, sony zertte deıtin sekildi. Jalpy belgili bolǵan qus túri búginde toǵyz myńnan asady. Qazaqstanda qustyń 493 túri anyqtalǵan. Solardyń ishinde tek qarǵaǵa toqtalamyz. Qarǵa – torǵaılar otrádyna jatatyn qus. Bizdiń eldiń barlyq aımaǵynda kezdesedi. Onyń 6 týysy, 13 túri bar. Salmaǵy 1,5 kg-ǵa deıin jetedi...
Álqıssa, áýeli Quran-Kárimge júginemiz. Qarǵa týraly ne deıdi ıllahı kitapta? Ál-Máıda súresiniń 27-32-aıattarynda naqty baıandalady. Bul oqıǵa barshamyzǵa málim. Qabyl men Abyl – Adam-Atanyń eki uly. Musylman ańyzdarynda aıtylǵandaı, Qabyl úlkeni, Abyl kishisi eken. Aǵasy dıqanshylyqpen aınalysqan, al inisi mal baǵýdy kásip etken. Ekeýi Allaǵa qurbandyq ákelgende Qabyldyń sapasyz bıdaıy qabyl bolmaı, Abyldyń semiz qoshqary qabyl etiledi. Onsyz da birge týǵan syńaryn qyzǵanǵannan óshigip júrgen aǵasy inisin sol sebepten óltiredi. Bul alǵashqy kisi óltirý qylmysy edi. Ólgen qarǵany kómip jatqan qarǵany kórgennen soń adamdy jerleý dástúri qalyptasady. Sóıtip qarǵa adamǵa alǵashqy úlgisin kórsetti. «Qarǵa, qarǵa, qarǵalar, Qar ústinde jorǵalar. Boran soqsa qar bolar, Butaǵa kelip qorǵalar» degen óleń joldary bálkim sol zamandardan qalǵan shyǵar. Áıteýir este joq...
Endi qarǵa týraly maqal-mátelder men nanym-senimderge kelsek. Basqa halyqtardyń fólklory men etnografıasynan mysaldar keltirip, ápsana-áńgimeledi tizip shyǵyp taýysa almaspyn. Qarǵany kıe tutyp, totem sanaǵan el qanshama, buryn da bolǵan, qazir de bar. Sóz júıesin ózimizge bursaq... «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy» deıdi. Bul ras endi. Osynyń ózi úlken ónege. Adamzatty tatýlyqqa, birlikke shaqyryp turǵandaı. «Qarǵa balasyn appaǵym der...» Bul jerde ananyń balasyna degen meıirim-mahabbaty anyq baıqalady. «Kún qańtarda qarǵa adym...» Basqa qustardyń adymy atalmaı, qarǵanyń adymy uzyndyq ólshemi bolý sebebi qystyń sýyqtyǵyna baılanysty bolsa kerek. «Qarǵa tamyrly qazaqpyz» deımiz ózimizdi. Munda da basqa qustyń tamyry atalmaǵanyna qaraǵanda, qarǵanyń tamyry tereńde ekenin, ǵasyrlap jasaıtynyn, tuqymy kóp ekenin babalarymyz jaqsy bilgenge uqsaıdy. «Esik aldynda qarǵa qarqyldasa, qonaq keledi» degen yrym da bar. Qonaqjaı halyqqa qarǵa qutty qus bolǵany ma sonda? Qazbalaı bersek, árıne, kóp eken...
Bárin aıt ta birin aıt, qarǵanyń erekshe qabiletine úlken mán berýimiz kerek. Onyń aqyly asqan, oı órisi damyǵan qus ekenine ǵalymdar tájirıbe barysynda kóz jetkizgen. Al qýlyǵy adamnan ótedi. Alaıda qarǵanyń qasıetine kelgende dáleldenbegen tustary kóp sekildi. Olaı deıtin sebebimiz, qustar arasynda alǵashqy bop qarǵa «Alla» dep sóıledi. Quddy namaz oqyp turǵandaı. Mundaı derek byltyr Qaraǵandyda jáne Mańǵystaýda tirkeldi. Sonymen qatar qarǵanyń oraza ustaıtynyn bilesiz be? Jaz aılarynda, ásirese 40 kún shilde bolǵanda, shilińgir ystyqta 40 kún boıy nár tatpaıdy. Sonda shóldemeıdi me dep oılap otyrǵan bolarsyz? Onyń amalyn ózderi tapqan. Oraza tutý kezinde olar ózen jaǵasyn panalaıdy. Aýyzdaryn ańqıta ashyp qoıyp, aǵyp jatqan sýdyń ylǵalymen sýsyndaıdy. Sóıtip ashyǵý arqyly tula boıyna tazalyq jasaıdy. Qarǵalardyń uzaq ómir súrýiniń (shamamen 300 jyl) qupıasy osynda jatsa kerek. Kári tarıhqa kóz jiberetin bolsaq, Musa, Dáýit, Isa, Muhammed paıǵambarlar, áıgili adamdardan Býdda, Pıfagor, Gandılar 40 kún boıy ashyqqan. Bulardyń qataryna qarǵanyń qosylýy tańǵalarlyq jaǵdaı emes pe? Ózge qustar túgil, kóp adamdarǵa qaraǵanda qarǵanyń ımany kámil dep oılaımyn. Qustar arasyndaǵy Táńirdiń elshisi de osy qarǵa shyǵar.
Taǵy da Quran-Kárimge toqtalaıyq. Pil súresinde aıtylǵandaı, qalyń ásker Qaǵbany qıratýǵa kele jatqanda aspandy qaptaǵan qara bult sekildi qustar toby paıda bolady. Olar tóbeden tas jaýdyryp, jaýdy qyrǵynǵa ushyratyp, Qaǵbany qorǵap qalady. Bul «Pil jyly» degen atpen belgili 570 jyly bolǵan oqıǵa. Tarıhshylardyń paıymdaýynsha álgi top-top qus qarǵa eken. Biraq bul boljam ǵana, aıatta qarǵa dep naqty aıtylmaǵan. Allany zikir etetin, ımanǵa bir taban jaqyn qarǵanyń Qaǵbany qorǵap qalýy múmkin ǵoı. Qarǵalar qasıeti jaıly meniń azdy-kópti biletinim osy, qurmetti oqyrman!
(Asylbek JAŃBYRBAI)
Esenǵalı
Kúzgi salqyn tústi. Qustyń kóbi jyly jaqqa qaıtyp jatqanda... qarǵalar keldi. Álde ashshy daýsynyń kesirinen, álde syrtqy turqynyń zarpynan, áıteýir kóp adam qarǵalar týraly jaǵymsyz áserde. Ony ózim de kúni búginge deıin súıkimsiz qusqa balap, boqqa qumar neme dep sanap kelgenmin. Biraq men bıyl «Qarqyldańdar qarǵalar, sıraqtaryńdy uraıyn!..» dep óleńdetip aıta almadym. Óıtkeni...
Bul dúnıede eshkim de, eshnárse de sebepsiz hám maqsatsyz jaratylmaǵan. Ol az deseńiz on segiz myń ǵalamnyń barshasy adam úshin paıda bolǵan jáne adamǵa qyzmet etý jolynda tirshilik keshýde. Sonyń bir aıǵaǵy retinde qustar týraly jalyqpaı aıtýǵa bolady. Qustar álemi – jumbaq jaratylys. Keıbir qustar kúni búginge deıin ornıtologtardyń ózin tańǵaldyrýda. Tipti olardyń buryn kezdespegen jańa túrleri de tabylyp jatyr. Áli sheshilmeı jatqan qupıasy qanshama, ol jaǵy Qudaıǵa ǵana aıan. Jańalyq ashýǵa qumar ǵalymdarǵa qus ekesh qustyń ózi Jaratýshynyń qudiretin tany, sony zertte deıtin sekildi. Jalpy belgili bolǵan qus túri búginde toǵyz myńnan asady. Qazaqstanda qustyń 493 túri anyqtalǵan. Solardyń ishinde tek qarǵaǵa toqtalamyz. Qarǵa – torǵaılar otrádyna jatatyn qus. Bizdiń eldiń barlyq aımaǵynda kezdesedi. Onyń 6 týysy, 13 túri bar. Salmaǵy 1,5 kg-ǵa deıin jetedi...
Álqıssa, áýeli Quran-Kárimge júginemiz. Qarǵa týraly ne deıdi ıllahı kitapta? Ál-Máıda súresiniń 27-32-aıattarynda naqty baıandalady. Bul oqıǵa barshamyzǵa málim. Qabyl men Abyl – Adam-Atanyń eki uly. Musylman ańyzdarynda aıtylǵandaı, Qabyl úlkeni, Abyl kishisi eken. Aǵasy dıqanshylyqpen aınalysqan, al inisi mal baǵýdy kásip etken. Ekeýi Allaǵa qurbandyq ákelgende Qabyldyń sapasyz bıdaıy qabyl bolmaı, Abyldyń semiz qoshqary qabyl etiledi. Onsyz da birge týǵan syńaryn qyzǵanǵannan óshigip júrgen aǵasy inisin sol sebepten óltiredi. Bul alǵashqy kisi óltirý qylmysy edi. Ólgen qarǵany kómip jatqan qarǵany kórgennen soń adamdy jerleý dástúri qalyptasady. Sóıtip qarǵa adamǵa alǵashqy úlgisin kórsetti. «Qarǵa, qarǵa, qarǵalar, Qar ústinde jorǵalar. Boran soqsa qar bolar, Butaǵa kelip qorǵalar» degen óleń joldary bálkim sol zamandardan qalǵan shyǵar. Áıteýir este joq...
Endi qarǵa týraly maqal-mátelder men nanym-senimderge kelsek. Basqa halyqtardyń fólklory men etnografıasynan mysaldar keltirip, ápsana-áńgimeledi tizip shyǵyp taýysa almaspyn. Qarǵany kıe tutyp, totem sanaǵan el qanshama, buryn da bolǵan, qazir de bar. Sóz júıesin ózimizge bursaq... «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy» deıdi. Bul ras endi. Osynyń ózi úlken ónege. Adamzatty tatýlyqqa, birlikke shaqyryp turǵandaı. «Qarǵa balasyn appaǵym der...» Bul jerde ananyń balasyna degen meıirim-mahabbaty anyq baıqalady. «Kún qańtarda qarǵa adym...» Basqa qustardyń adymy atalmaı, qarǵanyń adymy uzyndyq ólshemi bolý sebebi qystyń sýyqtyǵyna baılanysty bolsa kerek. «Qarǵa tamyrly qazaqpyz» deımiz ózimizdi. Munda da basqa qustyń tamyry atalmaǵanyna qaraǵanda, qarǵanyń tamyry tereńde ekenin, ǵasyrlap jasaıtynyn, tuqymy kóp ekenin babalarymyz jaqsy bilgenge uqsaıdy. «Esik aldynda qarǵa qarqyldasa, qonaq keledi» degen yrym da bar. Qonaqjaı halyqqa qarǵa qutty qus bolǵany ma sonda? Qazbalaı bersek, árıne, kóp eken...
Bárin aıt ta birin aıt, qarǵanyń erekshe qabiletine úlken mán berýimiz kerek. Onyń aqyly asqan, oı órisi damyǵan qus ekenine ǵalymdar tájirıbe barysynda kóz jetkizgen. Al qýlyǵy adamnan ótedi. Alaıda qarǵanyń qasıetine kelgende dáleldenbegen tustary kóp sekildi. Olaı deıtin sebebimiz, qustar arasynda alǵashqy bop qarǵa «Alla» dep sóıledi. Quddy namaz oqyp turǵandaı. Mundaı derek byltyr Qaraǵandyda jáne Mańǵystaýda tirkeldi. Sonymen qatar qarǵanyń oraza ustaıtynyn bilesiz be? Jaz aılarynda, ásirese 40 kún shilde bolǵanda, shilińgir ystyqta 40 kún boıy nár tatpaıdy. Sonda shóldemeıdi me dep oılap otyrǵan bolarsyz? Onyń amalyn ózderi tapqan. Oraza tutý kezinde olar ózen jaǵasyn panalaıdy. Aýyzdaryn ańqıta ashyp qoıyp, aǵyp jatqan sýdyń ylǵalymen sýsyndaıdy. Sóıtip ashyǵý arqyly tula boıyna tazalyq jasaıdy. Qarǵalardyń uzaq ómir súrýiniń (shamamen 300 jyl) qupıasy osynda jatsa kerek. Kári tarıhqa kóz jiberetin bolsaq, Musa, Dáýit, Isa, Muhammed paıǵambarlar, áıgili adamdardan Býdda, Pıfagor, Gandılar 40 kún boıy ashyqqan. Bulardyń qataryna qarǵanyń qosylýy tańǵalarlyq jaǵdaı emes pe? Ózge qustar túgil, kóp adamdarǵa qaraǵanda qarǵanyń ımany kámil dep oılaımyn. Qustar arasyndaǵy Táńirdiń elshisi de osy qarǵa shyǵar.
Taǵy da Quran-Kárimge toqtalaıyq. Pil súresinde aıtylǵandaı, qalyń ásker Qaǵbany qıratýǵa kele jatqanda aspandy qaptaǵan qara bult sekildi qustar toby paıda bolady. Olar tóbeden tas jaýdyryp, jaýdy qyrǵynǵa ushyratyp, Qaǵbany qorǵap qalady. Bul «Pil jyly» degen atpen belgili 570 jyly bolǵan oqıǵa. Tarıhshylardyń paıymdaýynsha álgi top-top qus qarǵa eken. Biraq bul boljam ǵana, aıatta qarǵa dep naqty aıtylmaǵan. Allany zikir etetin, ımanǵa bir taban jaqyn qarǵanyń Qaǵbany qorǵap qalýy múmkin ǵoı. Qarǵalar qasıeti jaıly meniń azdy-kópti biletinim osy, qurmetti oqyrman!
(Asylbek JAŃBYRBAI)
You Might Also Like
-
Maqsaty:1. Zat esim – sóz taby ekeni týraly oqýshylardyń bilimderin naqtylaı túsý; Jalqy esimder, olardyń jazylýy týraly túsinik berý.Oqýshy bilimindegi olqylyqtarmen jumys.
