InfoHub Logo

Kóne tarıhı derekterge qaraǵanda, 552 jyldarda qurylǵan Túrik qaǵandyǵynyń ydyraýyna baılanysty Batys Túrik qaǵandyǵyna baǵynǵan Jetisýdaǵy taıpalar 689 jyldary shamasynda túrik qaǵandyǵynyń álsireýine sáıkes Altaı taýyn meken etken Qarluq taıpalary kúsheıip, qarluq qaǵandyǵyndyqtyń qurylǵanyn bilýge bolady. «Qazaqstan tarıhynyń hranologıalyq derekterine súıensek, Qarluq memleketi 756 - 940 jyldar aralyǵynda ómir súrgen, munan soń ydyraǵan Qarluq memleketi keıinnen Qarahan memleketiniń quramyna kirdi.
Qarluqtardyń azdaǵan bóligi Jetisýdyń soltústik bóligine yǵysyp, Qoılyq (Qaıalyq) qalasynda shaǵyn handyq qurdy. Qarluq qaǵandyǵy Jońǵar Alataýynyń soltústigi, Alakól, Balqash kólderiniń aralyǵy men Syrdarıanyń orta aǵysyna deıingi aýmaqta mekendegen, Qarluq qaǵandyǵynda feodaldyq qatynastar erekshe zor kúshpen damydy. Mal sharýashylyǵy, eginshilik pen qala mádenıeti de órkendedi.
Adamzat qoǵamynyń damýyna baspaldaq bolǵan Azıa men Eýropany jalǵastyratyn Uly Jibek joly ótetin taý bókterleri men ózen ańǵarlarynyń qunarly alqaptarynda Qoılyq (Qıalyq) qatar az ýaqyt ishinde monshaqtaı tizilip Almalyq, Saǵaıbúıen, Taıahır (Talǵar), Esik, Qulan, Merki, Taraz, Saıram, Otyrar qalalary boı kóterdi. Bul qalalardy túrgeshter sıaqty qarluqtar óziniń atyn jazyp, metal aqsha shyǵardy. Qarluq qaǵandyǵynyń astanasy alǵashynda İle ózeniń boıynda bolyp, keıinen qaǵandyqtyń álsireýine baılanysty H ǵasyrda qazirgi Qoılyq aýylynyń oryndaǵy ejelgi Qoılyq (Qıalyq) qalasyna aýystyryldy. Hİİİ - HÚİ ǵasyrlarda Qoılyq qalasy mádenıeti damyǵan gúldengen saýda ortalyǵy bolǵany jóninde baǵa jetpes qundy maǵlumattar tabylyp otyr.
1986 jyldary burynǵy Lenın atyndaǵy kolhozdyń qurylysshylary Lepsi men Ashybulaq aralyǵyndaǵy taý bókterinen qurylysqa sary topyraq alý kezinde Lepsiden Qoılyq qalasyna deıin tartylǵan, qyshtan kúıdirilip jasalǵan sý qubyrlaryn tapqan. Aýyldyq keńes tóraǵasynyń ótinishimen oblystyq, respýblıkalyq tarıhı - mádenı eskertkishterdi qorǵaý mekemelerine habarlanyp, qubyrlar qaıta jabylǵan.
Qala shekarasyn anyqtaý maqsatynda Qorǵan tóbelerdi aralap júrip, aýyldyń soltústik batysynda 1 - 2 shaqyrym jerde eń bıik «Bastóbe» qorǵanynyń mańynan sý qubyrynyń qańsyp qalǵan synyǵy tabyldy. Qubyrdyń kóldeneń qımasy 15 - 18 santımetr.
Bir kóńil aýdararlyq jáıty Qoılyq qubyrlarynyń materıaldary negizinen Taraz Otyrar qalalarynan tabylǵan materıaldarymen uqsastyǵy edi. Munyn ózi sol kezde qala halqyn aýyz sýmen qamtamasyz etýge zor mán berilgenin kórsetedi.
Ejelgi qala ornynda salynǵan qazirgi turǵyn úılerdiń biriniń ıesi Sámet Naýshabaevtyń aıtýyna qaraǵanda, kóktemde qar erigen kezde, jer astynan biraz ýaqyt burqyrap sý shyǵyp jatatyn kórinedi. Sonymen qatar aýylǵa keletin bas aryqtyń sýy toqtaǵanda qum qaınar arasynan qysh - qumyra, sý qubyrlarynyń synyqtarynyń kezdesetinin aıtty. Zertteýshilerdiń oıynsha, jer astynan burqyra shyqqan sýlar jer asty qubyrlarynan kelip jatyr degen boljam negiz bolmaqshy. Osy qubyrlar arqyly Lepsi ózeninen keletin sý halyqty aýyz sýmen qamtamasyz etip qana qoımaı, saltanatty kerýen saraılarynyń jolyndaǵy gúlzarlardy, egistik alqaptaryn sýarýǵa, kirpish, qysh qumyra kúıdiretin qol óner sheberhanalaryn sýmen jabdyqtaýǵa qyzmet etkeni daýsyz. Jergilikti halyq Qyzylóbe dep atap ketken Ashybulaq boıymen qazirgi aýyldyń shyǵys shetindegi úıindi tóbeler áli kúnge deıin saqtalǵan.
1970 jyldary Qoılyq aýylyn aýyz sýmen qamtamasyz etý úshin sý qubyrlaryn qazý barysynda buzylmaǵan qol óner sheberhanasynyń peshi tabylǵan, Jambyl kóshesiniń 24 - úıiniń ıesi Ysqaquly Berlibek aqsaqaldyń aıtýyna qaraǵanda, pesh ishinen shyqqan kúıdirilgen qysh qumyralar qaldyqtary Maǵjan Jumabaev atyndaǵy tarıhı - ólketaný murajaıyna ótkizilgen eken, Ejelgi sheberhana oryndaǵy kirpishterge zer salyp qaraǵanda adam onyń kóleminiń ár túrli ekendigin baıqaıdy.
Osy kezde jıhangez ǵalym Shoqan Ýalıhanovtyń 1856 - 1858 jyldary Ystyq kólge jasaǵan saıahaty kezindegi qazaq dalasyndaǵy mazarlarmen men ejelgi qalalar kirpishteriniń orys kirpishinen aıyrmashylyǵyn kirpishtiń kólemimen pishininiń ár túrli bolatynyn aıtqany eske túsedi. Biz taýyp kórgen kirpishterdiń uly ǵalymnyń pikirimen saı kelýi Shoqannyń Qoılyq qalasynyń orynynda bolyp zertteýler júrgizgenin dáleldeıdi.
Aýyl turǵyndary ejelgi qala orynynan qurylys júrgizý barysynda syıymdylyǵy ár túrli qysh qumyralardy Qoılyqtaǵy murajaıǵa ótkizgeni, sol qumyralardyń pishini ulan-ǵaıyr qazaq dalasyndaǵy basqa da ejelgi qonystardan tabylǵan qumyralarmen sáıkes bul Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan qalalar arasynda saýda – ekonomıkalyq baılanyspen qatar, mádenıettiń, salt – dástúrdiń, turmys – tirshiliktiń qalyptasqandyǵyn kórsetedi.