InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Inder aýdany
M.Áýezov atyndaǵy orta mektebiniń
Bastaýysh synyp  muǵalimi: Mahmetova Bıbıgýl Jaqıaqyzy

 

Bala damýynyń eń sharyqtaý shegi – bul til men oıdyń shyǵarmashylyǵy

                                                  L.S. Vygotskıı

«Keler urpaq aldynda zor jaýapkershilik júgin arqalap kelemiz» degen Elbasy N.Á. Nazarbaev. Elimizdiń bolashaǵy kórkeıip, órkenıetti elder qataryna qosylýy búgingi urpaq beınesinen kórinedi. Osydan baryp jas urpaqtyń boıyndaǵy iskerlik qabiletin ashý jáne olardy shyǵarmashylyqqa baýlý týyndaıdy.

Árbir memlekettiń ósip-órkendeýdiń, básekege qabiletti bolýynyń eń basty oshaǵy – ustaz bergen bilimde. Sondyqtan da damýdyń eń bıik kókjıeginen kóringisi keletin kez-kelgen memleket, eń aldymen, bilim berý salasyn durys jolǵa qoıyp, sapasyn kóterýdi maqsat etedi. Endeshe osyndaı básekege qabiletti, rýhy bıik urpaq tárbıeleý jańa kezeń muǵaliminiń enshisine tıeri anyq .

«Qyran – túlegine qaıtpas qanat syılaıdy,ustaz – shákirtine talmaıtyn talap syılaıdy»- demekshi, ustaz – qaı kezde de mekteptiń júregi, qoǵamnyń tiregi. Qoǵam tulǵany qanshalyqty jetildirse, jetilgen tulǵa qoǵamdy sonshalyqty dárejede damytady. Al jeke tulǵaǵa bilim berip, tárbıeleıtin, damytatyn, árıne – ustaz. 

Muǵalimniń qoǵamdaǵy ornyn, adamdyqtyń tarazysy- ustazdyqty, belgili aqyn, alǵashqy pedagogıkalyq eńbektiń avtory Maǵjan Jumabaev «Alty alashtyń balasy bas qossa, eń qadirli oryn muǵalimdiki», dep joǵary baǵalady.

Árbir tulǵa ómirinde úlken tárbıe men taýsylmas bilim oshaǵyn sanasyna uıalatqan ustazyn máńgilik esinde saqtaıdy. Sondyqtan, qoǵam talabyna saı sheber muǵalim bolý zaman talaby bolyp turǵany anyq.

 HHİ ǵasyr jan-jaqty damyǵan, bilimdi, óz isine de, ózgeniń isine de ádil baǵa bere alatyn, ózine senimdi, táýelsiz Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵynan damýyna zor úles qosa alatyn tulǵa tárbıeleýdi talap etipotyr. Osyǵan baılanysty búgingi kúnniń basty máselesi-jas urpaqqa nátıjege baǵyttalǵan bilim berý.

Búgingi tańda elimiz nátıjege baǵyttalǵan bilim berý modeline kóshti.

Nátıje degenimiz - jeke tulǵanyń quzyrlylyǵy. Al nátıjege baǵyttalǵan bilim berý degenimiz – jeke tulǵanyń quzyrlylyǵyn qalyptastyrý.  Quzyrlylyq( quzirettilik)  - ol tereń bilim. Oqýshynyń quzyrlylyǵyn qalyptastyrý úshin muǵalimniń ózi quzyrlylyqqa jetý kerek.   Quzyrettilik ( quzyrlylyq) – dara tulǵanyń boıyndaǵy ózara baılanysty sapalardyń (bilim, bilik, daǵdy) jıyntyǵy. Quzyrlylyq – belgili sala boıynsha jan-jaqty habardar, bilgir degen maǵynany bildiredi.«Sompotens» latyn tilinen aýdarǵanda qandaı da bir suraqtar tóńireginde bedeldi túrde sheshim shyǵara  alady   degendi  bildiredi   degen sózdi      

K.Qudaıbergenova «Quzyrlylyq tabıǵaty- tulǵanyń ózindik damýynda»  eńbeginde aıtsa, B.A.Turǵynbaeva «Muǵalimderdiń shyǵarmashylyq áleýetin biliktilikti arttyrý jaǵdaıynda damytý» eńbeginde «óziniń praktıkalyq áreketi arqyly alǵan bilimderin, óz ómirlik máselelerin sheshýde qoldana alýyn quzyrlylyqtar dep ataımyz» dep anyqtady

Jalpy oqytýdyń negizgi maqsaty – oqýshyny damytý. Balany damytý, keń maǵynada alǵanda, onyń organızmindegi psıhıkalyq jáne fızıologıalyq ózgeristeri jáne kez-kelgen qasıetindegi qarapaıymnan kúrdelige, tómengi satydan joǵary satyǵa kóshý dep túsindiriledi. 1930 jyldardaǵy pedagogıkada osy máselelerdi orys psıhologi L.S. Vygotskıı teń júretin proses dep túsindiredi jáne «oqytý damýdan buryn júredi, balaǵa neǵurlym bilim bersek, ol balany sonshalyqty damytady» degendi aıtady.

Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015 jylǵa deıingi bilim berýdi damytý tujyrymdamasynda: « ... jyldam ózgerip otyratyn dúnıe jaǵdaılarynda alynǵan tereń bilimniń, kásibı daǵdynyń negizinde erkin baǵdarlaı bilýge, ózin-ózi iske asyrýǵa, ózin-ózi damytýǵa jáne óz betinshe durys adamgershilik turǵysynan jaýapty sheshimder qabyldaýǵa qabiletti jeke tulǵany qalyptastyrý»,- dep atap kórsetken.Muǵalimniń maqsaty – bilim alýshylardyń pánge degen qyzyǵýyn arttyra otyryp sapaly bilim berý bolsa, al qazirgi zaman talabyna saı bilim berýdiń joly – tıimdi pedagogıkalyq tehnologıany basshylyqqa alyp sabaq ótkizý.

Men óz is-tájirıbemde  damyta oqytý  tehnologıasyn qoldanamyn. Damyta oqytý tehnologıasy arqyly qazaq tili  sabaǵynyń mazmuny men sapasyn arttyra otyryp, oqýshylardyń izdenýshilik, tanymdyq, ózindik jumys isteý belsendiliginiń sheberligin shyńdaýdy maqsat etip,muǵalimmen oqýshy arasyndaǵy yntymaqtastyqty jetildirip, úlken jetistikterge qol jetkizýdi mindet etemin.

Tanymdyq qabilet árkimge tán. Qabiletsiz adam bolmaıdy. Adam bárine de qabiletti bola biledi, tek óz boıyndaǵy qabilettiń alǵy sharty bolatyn nyshandary oıata bilgen jón. Al tanym degenimizdiń ózi «taný» sózinen alynǵan. Tanymdyq quzyrettilikti damytý- qoǵam talaptaryna saı jeke tulǵany damytý.Jeke tulǵanyń oqý - tanymdyq quzirettiligi ıaǵnı, óziniń bilimdilik qabiletin uıymdastyra bilýi, materıaldy josparlaı bilýi, izdenýshilik - zertteýshilik áreket daǵdylaryn ıgerip, shyǵarmany tolyq satylaı keshendi taldaýy, negizgi túıin-qorytyndy jasaı bilýin damytý – negizgi qyzmetim. Sondyqtan, daıyn materıaldy oqytyp, túsindirýimen ǵana shektelmeı, oqýshylardy óz betinshe izdendiretin, alǵan bilimderin tujyrymdaı alatyn jumystar júrgizý qajet dep bilemin.Sonymen birge muǵalim men oqýshynyń arasynda ujymdyq qarym-qatynas, bir-birine degen syılastyq bolǵan jaǵdaıda ǵana oqytý óz nátıjesin beredi dep oılaımyn.

“Sabaq berý úırenshikti jaı sheberlik emes, ol únemi jetildirýdi qajet etetin, únemi jańany tabatyn óner”,- dep J. Aımaýytov aıtqandaı, sabaq berýdi óner dep baǵalaý tegin emes.

«Tehnologıa» tarıhı uǵymy tehnıkalyq progrespen baılanysty jáne sózdikte (grek tilinen aýdarǵanda  teche - mádenıet, sheberlik, bilik, al  logos- sóz, bilim) materıaldy óńdeýdiń tásilderi men quraldary týraly bilim jıyntyǵy dep túsindiriledi.

Pedagogıkalyq tehnologıanyń kádýiligi ádistemesinen basty aıyrmashylyǵy –oqý úrdisiniń nátıjeli bolýyna kepildik berýi. Oqý úrdisin tehnologıalandyrýtýraly kózqaras  osydan 400 jyl buryn týyndaǵanyn biz  Ia.A.Komenskııdiń aıtqan pikirinen kóre alamyz. Avtordyń aıtýynsha, oqytý «tehnologıalyq» bolý qajet, ıaǵnı  onyń máni   neni úıretse de, neni oqytsa da oqý úrdisi tabyssyz bolmaýy qajet. Mundaı oqytý mehanızmin Ia.A.Komenskıı «dıdaktıkalyq mashına» dep atady.

Tehnologıaǵa maqsat qoıý, osy maqsatqa jetýdiń quraldaryn izdestirý, bul quraldardy qoldanýdyń erejelerin tabý mańyzdy bolyp tabylady. Soǵan baılanysty maqsat – qural -  onyń qoldaný erejeleri - nátıje alý zańdylyqtary  izdestiriledi. Mundaı erejelerdi taýyp, paıdalaný -  kez-kelgen  tehnologıanyń basty maqsaty.    

Oqytý tehnologıasyn tańdap, irikteý – oqýshynyń oqý-tanymdyq is-áreketin basqarýdyń negizgi bir býyny. Qazirgi kezde ádebıetterde  osy zamanǵa bilim berýdiń damý baǵyty men tendensıalaryn qamtıytyn 50-den astam pedagogıkalyq tehnologıa qoldanylyp júr. Olardyń bárin birdeı kez-kelgen pándi oqytý barysynda qoldaný múmkin emes. Sondyqtan da jergilikti ǵalym B.T.Barsaıdyń ǵylymı túrde negizdeýinshe, bastaýysh synyp matematıkasynda qoldanylatyn oqytýdyń qazirgi tehnologıalaryn tómendegishe toptaıdy:

1. Yntymaqtastyq pedagogıkasy
2. Bilim berýdi izgilendirý tehnologıasy (Sh.Amanashvılı)
3. Oıyn arqyly oqytý tehnologıasy
4. Dıdaktıkalyq birlikterdi irilendirý tehnologıasy (P.M.Erdnıev)
5. Matematıkany oqytýdyń esep shyǵarýǵa negizdelgen tehnologıasy (R.G.Hazankın)
6. Damyta oqytý tehnologıasy (L.S.Vygotskıı, L.V.Zankov, D.B.Elkonın, V.V.Davydov)
7. Oqytýdyń modýldik tehnologıasy (V.M.Monahov)
8. Problemalyq oqytý tehnologıasy (M.I.Mahmýtov)
9. Tirek sıgnaldary arqyly oqytý tehnologıasy (V.F.Shatolov)
10. Túsindire basqaryp –oza oqytý (S.N.Lysenkova)
11. Deńgeılik saralap oqytý tehnologıasy (J.A.Qaraev)
12. Oqytýdyń kompúterlik tehnologıasy
13.  Baǵdarlamalap oqytý tehnologıasy (B.Skınner, N.Kraýder, V.P.Bespalko). 

Biz óz zertteýimizde pedagogıkalyq tehnologıadan damyta oqytý    tehnologıasyna súıenetindigimizden, endi osy tehnologıanyń ereksheligi men mánine toqtalyp ótelik.

«Damyta oqytý» degen termın psıhologıa ǵylymynyń qoınaýynda týyp, balanyń damýyn qarastyrǵan J.Pıajeniń eńbeginde oılaýdyń ár túrli deńgeıin, tıpterin L.S.Vygotskıı, S.L.Rýbınshteın jáne basqa da psıhıkanyń fýnksıasyn zerttegen B.G.Ananev, A.A.Lúblınskaıa jáne basqa da is - áreket teorıasynyń psıhologıasyn jasaǵan A.N.Leontev, P.Ia.Galperın eńbekterinde jan – jaqty taldandy. Osylardyń negizinde damyta oqytý problemasyna arnalǵan eki irgeli eksperıment jasalyp, onyń birin V.V.Davydov, al ekinshisin L.V.Zankov basqardy.

Zertteýlerdiń maqsaty L.S.Vygotskııdiń 1930 jyldardyń basynda jasaǵan oqytý men damytýdyń araqatynasy jaıly boljamynyń durystyǵyn tekserý, naqtylaý.

Kórneki psıholog L.S.Vygotskıı aıtqandaı oqytý damýdyń  aldyna shyǵyp otyrsa, ol bala damýynyń «eń taıaý aımaǵyn» jasaıdy, balany izdendirýge talaptandyrady jáne damýdyń birneshe ishki prosesterin qozǵalysqa keltiredi. «Eń taıaý damý aımaǵy» odan ári «aktýaldy damý aımaǵyna» kóshýi tıisti tapsyrmalardy óz betimen oryndaıdy.

Damyta otyryp oqytý júıesin jaqtaýshylar (A.A.Leontev, t.b) da joǵarydaǵy pikirdi qostaı kelip, qazirgi zamanǵy mekteptiń maqsaty – oqýshyny tek qana «eń taıaý damý aımaǵyna» qol jetkizýin qamtamasyz etý jáne onyń bilimin arttyrý ǵana emes, sonymen qatar balanyń jeke adam retindegi jan – jaqty damýyn jáne búgingi ǵana emes, erteńgi damýyna jol ashý, daıyndaý ekendigin basa aıtady.

Oqytý men damýdyń araqatynasy jónindegi máselelerdiń sheshilýi damýdyń eki órisine baılanysty. Bala meńgergen nárse onyń keshegi kúni, ótken kezeńi bolyp tabylady. Damýdyń aıaqtalǵan kezeńine negizdelgen oqytý tabys ákelmeıdi nemese ol balanyń damýǵa degen qajetterin qanaǵattandyra almaıdy. Oqýshyǵa óte jeńil tıetin bilim ózin yntalandyrmaıdy, tanym men tabys qyzyqtyrmaıdy. L.S.Vygotskıı oıynsha, oqytý balanyń erteńgi kúnine baǵdarlanýy tıis, ıaǵnı, bala óziniń pisip – jetilgen múmkindikteriniń deńgeıine emes, damýǵa beıimdelgen baǵyttar deńgeıinde bolýy tıis. Onyń erteńgi kúnin dál osy baǵyttar belgileıdi. Bul ıdeıany L.S.Vygotskıı odan ári bylaısha sabaqtaıdy: «Oqytý men damý tikeleı sáıkes kelmeıdi, olar bir – birimen óte kúrdeli qarym – qatynastaǵy eki prosesti bildiredi. Oqytý tek damýydyi aldynda ǵana júrse jemisti bolmaq».

Mine, osylaısha L.S.Vygotskııdiń oqytý men damýdyń araqatynasy jónindegi teorıasy «damyta oqytý» degen atpen HH ǵasyrdyń 50 – 60 jyldary paıda boldy.

Damyta oqytý ıdeıasyn alǵashqylardyń biri bolyp 1950 – 1960 jyldary qolǵa alǵan akademık L.V.Zankovtyń basshylyǵymen jasalǵan bastaýyshta oqytýdyń jańa júıesin muǵalimder qaýymy úlken yqylaspen qabyldaǵanymen, belgili sebepterge baılanysty óristep kete almady. Tek 1990 jyldary ǵana Reseı mektepterinde qaıtadan qoldanyla bastady.   

Damyta oqytýda balanyń izdenýshilik – zertteýshilik áreketin uıymdastyrý basty nazarda ustalady. Ol úshin bala óziniń buǵan deıingi biletin amaldarynyń, tásilderiniń jańa máseleni sheshýge jetkiliksiz ekenin sezetindeı jaǵdaıǵa túsýi kerek. Sodan baryp ol bilim alýǵa árekettenedi. Bul tehnologıa boıynsha sabaq tómendegideı quramdas bólikterden turady:

1. Oqý maqsattarynyń qoıylýy;
2. Ony sheshýdiń jolyn birlese qarastyrý.
3. Sheshimniń durystyǵyn dáleldeý.

Damyta oqytý – kúrdeli qurylymdy, bir tutas pedagogıkalyq júıe. Onyń nátıjesinde ár oqýshynyń ózin - ózi ózgertýshi sýbekt dárejesine kóterilýi kózdelip, oqytý barysynda soǵan laıyq jaǵdaılar jasalady.

Demek, damyta oqytýda – oqýshy óz is - áreketin ózi qurýǵa, ózin - ózi damytýǵa, bilimdi óz betimen meńgerýge, óz oıyn erkin aıtýǵa, dáleldeýge, sheshimniń durys – burystyǵyn qabyldaýǵa, óz betimen izdený jumystaryn júrgizýge, ózin - ózi baǵalaýǵa úıretiledi.

Sabaq bilim berý prosesiniń negizgi elementi bolyp qala beredi, biraq L.V.Zankov júıesinde onyń atqaratyn qyzmeti, uıymdastyrý formasy eleýli ózgeriske enedi. Onyń ınvarıantty (turaqty) sapalary tómendegideı :

- sabaqtyń maqsaty tek jańa materıaldardan habardar etý men bilik, bilim,daǵdyny tekserýde ǵana emes, jeke tulǵanyń basqa da qasıetterine baǵyndyrylady;

-synypta oqýshylardyń óz betimen oılaýyna negizdelgen áreketter júzege asady;

-muǵalim men oqýshynyń yntymaqtastyǵy.

Sabaqtyń ádistemelik maqsaty – oqýshylardyń tanym belsendiligin kóterýine jaǵdaı jasaý. Bul maqsat tómendegi joldar arqyly júzege asady:

• muǵalim sabaqta problemalyq jaǵdaı týǵyzady;
• oqýshylardyń sýbektilik tájirıbesin ashatyn oqý qyzmetin uıymdastyrýdyń san-alýan formasy men ádisterin qoldanady;
• sabaq josparyn oqýshylarmen birge otyryp jasap, talqylaıdy;
• ár oqýshynyń jumysqa qyzyǵýshylyǵyn týdyrýǵa jaǵdaı jasaıdy;
• oqýshyny yntalandyryp otyrady, tapsyrmany oryndaýda qatelesýden, durys emes jaýaptan qoryqpaý úshin túrli tásilderdi paıdalanýǵa úıretedi;
• sabaq barysynda oqýshy oqý mazmunynynyń neǵurlym mańyzdy túri men formasyn tańdaýǵa kómektesetin dıdaktıkalyq materıaldardy paıdalanyp otyrady;
• tek sońǵy nátıjeni ǵana emes, oqýshynyń qyzmet áreketinde baǵalap otyrady;
• oqýshynyń esep shyǵarýda t.b. jumysta ózinshe ádis tabýǵa umtylýyn qoldap, basqa oqýshylardyń ádisterimen salystyryp, tıimdisin maquldap otyrady;

V.V.Davydovtyń pikiri boıynsha, tómengi synyp oqýshylaryna tanymdyq mindetterdi sheshtirýdiń jolyn izdestirý arqyly shyǵarmashylyq tájirıbeni meńgertýge bolady. Sonyń nátıjesinde bilim, bilik jáne dúnıege kózqaras, qatynas qalyptasady. Osy jaǵdaıda bastaýysh synypta tárbıeleý men oqytý balanyń jeke bas qasıetterin damytady.

Damyta oqytý júıesinde oqýshylardyń oılaryn jetildirýdiń mańyzy zor. Birinshiden – damyta oqytýda bilim daıar kúıinde berilmeıdi, oǵan oqýshy óz oqý áreketi arqyly qol jetkizedi. Sabaqtyń alǵashqy izdenis kezeńinde jańa aqparat jaıly ne biletindikterin ortaǵa salyp, máseleni óz betterinshe sheshýge talpynady. Sóıtip olar osy másele týraly óz bilimderiniń jetkiliksiz, taıaz ekenin seziný arqyly sabaqqa degen qyzyǵýshylyqtary oıanady, ishki túrtkileri paıda bolady. Ekinshiden – damyta oqytýda oqýshy joǵary qıyndyqtaǵy máselelerdi sheshe otyryp óziniń sanasynyń sańylaýlaryn ashady. Ár oqýshynyń óziniń deńgeıine deıin damýǵa qol jetkize alady. "Jaqsy oqýshy”, "Jaman oqýshy” uǵymynyń bolmaýy, balalardy tanymdyq áreketterge umtyldyrady, qushtarlyǵyn arttyrady. Úshinshiden – oqýshynyń jeke basyn damytatyn basty qural – ol óziniń áreketi. Sol sebepti damyta oqytýdaǵy oqytý ádisteri oqýshyny belsendi jumys jaǵdaıyna qoıa otyryp, máselelerdi, qaıshylyqtardy sheshý maqsatyn qoıady. Tórtinshiden – damyta oqytý júıesiniń nátıjeli bolýy oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy jańasha qarym-qatynasy arqasynda ǵana óz jemisin beredi. Sol sebepti dástúrli júıedegi ámirshildik stıl bul jerde tıimsiz, oqýshy – "oryndaýshy”, "muǵalimniń tasasyndaǵy” obekt emes. Ol óz pikirin ashyq aıta, oıyn dáleldeı, dáıekteı alatyn, sonymen qatar basqanyń da oıyn tyńdap, kózqarasyn qurmetteı bilýge úırengen jańa sapadaǵy oqýshy retinde dáleldeı alady.

---