InfoHub Logo

1. Qazaq tilinde 37 dybys, 42 árip bar.
2. 40 árip, 2 tańba bar.
3. Qazaq tilinde 12 daýysty dybys bar:
- a, á, o, ó, y, i, u, ú, e, e, ı, ý.
4. Jýan daýystylar - a, o, y, u.
5. Jińishke daýystylar - á, ó, i, ú, e, e.
6. Ashyq daýystylar - a, á, o, ó, e.
7. Qysań daýystylar - y, i, ı, u, ú, ý.
8. Erindik daýystylar - o, ó, u, ú, ý.
9. Ezýlik daýystylar - a, á, ı, e, e, y, i.

10. Qazaq tilinde 25 daýyssyz dybys bar:
- b, v, g, ǵ, d, j, z, ı, k, q, l, m, n, ń, p, r, t, s, f, h, H, s, ch, sh, sh.
11. Qatań daýyssyzdar - p, f, s, sh, k, q, t, ch, sh, s, h, H.
12. Uıań daýyssyzdar - b, v, g, ǵ, d, j, z.
13. Úndi daýyssyzdar - r, l, ı, ý, m, n, ń.
14. Shuǵyl daýyssyzdar - p, b, t, d, g, k, q, s, ch.
15. Yzyń daýyssyzdar - f, v, s, ǵ, z, sh, h, j, H.
16. Erin daýyssyzdary - p, b, m, ý.
17. Tis daýyssyzdary - t, d, s, z, sh, s.

18. Tis pen erin daýyssyzdary - f, v.
19. Til ushy daýyssyzdary - n, l, ch.
20. Til aldy daýyssyzdary - r, sh, j, ı.
21. Til ortasy daýyssyzdary - k, g.
22. Til arty daýyssyzdary - q, ǵ, ń, h.
23. Kómeı daýyssyzy - H
24. Qazaq tilinde býynnyń 3 túri bar: - ashyq býyn, tuıyq býyn, biteý býyn.

25. Sózdiń sońǵy býynynyń jýan nemese jińishkeligine qaraı qosymshalardyń da jýan nemese jińishke bolyp jalǵaný zańdylyǵyn býyn úndestigi nemese sıngarmonızm dep ataıdy.

26. Túbir men qosymshanyń nemese sóz tirkesindegi eki sózdiń jiginde daýyssyz dybystardyń bir-birine áser etý nátıjesinde ózgerýin dybys úndestigi nemese asımılásıa dep ataıdy.

27. Asımılásıanyń qazaq tilinde 3 túri bar:
- ilgerindi yqpal, keıindi yqpal, toǵyspaly yqpal.
28. Túbir men qosymshanyń nemese sóz tirkesindegi sózder aralyǵynda alǵashqy daýyssyz dybystyń keıingi daýyssyz dybysqa áserin tıgizetin erejelerdi qarastyratyn dybys úndestiginiń túrin ilgerindi yqpal dep ataıdy.
Mys: as - tyq, toq - tyq, kúres - ker

29. Túbir men qosymshanyń nemese sóz tirkesindegi sózder aralyǵynda keıingi dybystyń ózinen burynǵy dybysqa áserin tıgizetin erejelerin qarastyratyn dybys úndestiginiń túrin keıindi yqpal dep ataıdy.
Mys: kóz sal - kós sal.

30. Sóz tirkesteriniń, birikken sózderdiń quramynda kórshiles dybystardyń bir-birine ilgeri-keıindi
áser etýinen týatyn ózgeristerdi toǵyspaly yqpal dep ataıdy.
Mys: Qazanqap - Qazańǵap, Esjan - Eshshan.

31. Sózdiń alǵashqy, qalypty maǵynasyn sózdiń týra maǵynasy deımiz:
Mys: Bul ómirden dos izdep júrmin.
32. Sózdiń alǵashqy, qalypty maǵynasynyń
aýysyp qoldanylýyn keltirindi nemese
aýyspaly maǵyna deımiz:
Mys: Qyzdy aýyldyń ıti jatpas. (maqal)

33. Maǵynasy eskirip, kúndelikti qoldanylý tájirıbesinen shyǵyp qalǵan sózderdi arhaızm dep ataıdy.
Mys: Ámeńgerlik, tasattyq, nızam.
34. Maǵynasy eskirip, kónergen, biraq kezińde
qoǵam ómirindegi, tarıhyndaǵy kezeńderdi
eske salatyn sózderdi ıstorızm dep ataıdy.
Mys: kindik - ortalyq, rabfak, oıaz.

35. Qosarlanyp kelgen sózderdi qos sózder deımiz.
Mys: táı - táı, eptep - septep.
- Mándes, qaıshy mándes, syńar mándi qos sózder.
36. Jer - sý attarynyń, mekeme, uıym ataýlarynyń qysqartylyp qoldanylýyn qysqarǵan sózder dep ataıdy.
Mys: İİM - İshki ister mınıstrligi.
37. Eki nemese kóp sózdiń birigip, bir maǵyna beretin sózderdiń túrin birikken sózder dep ataıdy.
Mys: toqsan, Aqsý, tasbaqa, Jetisaı.

38. Qazaq tilinde 8 sóz taby bar.
1). Zat esim - Kim? kimder? ne? neler?
2). Syn esim - Qandaı? qaı?
3). San esim - Qansha? neshe? neshinshi? nesheý?
4). Etistik - Ne isteıdi? ne qyldy? qaıtti?
5). Esimdik - jikteý, silteý, suraý, ózdik esimdikteri.
6). Ústeý - Qaıda? qashan? qaıdan? qansha?
7). Shylaý - septeýlik, demeýlik, jalǵaýlyq.
- arqyly, úshin, keıde, álde.
8). Odaǵaı - kóńil - kúı, jekirý, shaqyrý odaǵaılary.
- ýH, aH, eı, já, táıt, shók, ká - ká, aýqaý - aýqaý.

39. Qazaq tilinde 5 sóılem músheleri bar.
1). Bastaýysh - sóılemniń turlaýly múshesi.- kim? ne?
2). Baıandaýysh - sóılemniń is - áreketin bildiretin sóılemniń turlaýly múshesi. Qaıtti? ne qyldy?
neshe? qansha? kimi? nesi?
3). Tolyqtaýysh - qımyl - áreketti bildiretin sóılemniń turlaýsyz múshesi.- ilik septiginiń suraǵynan basqa septikterdiń jalǵaýlary jalǵanyp, sol septikterdiń suraqtary qoıylady.
4). Anyqtaýysh - zattyń, nárseniń synyn, belgisin bildiredi.
- Qandaı? qaı? kimniń? neniń?
5). Pysyqtaýysh - qımyl - árekettiń synyn, sapasyn bildiredi - Qaıda? qaıdan? qashan? qalaı? nelikten? nege? t. b.
- meken, dara, kúrdeli, mezgil, syn-qımyl, sebep, maqsat pysyqtaýysh.

40. Qazaq tilinde 7 septik bar.
1). Ataý - kim? ne?
2). İlik - kimniń? neniń? qaı? qandaı? – nyń/niń, dyi/diń, tyń/tiń.
3). Barys - kimge? nege? qaıda? – qa/ke, ǵa/ge, a/e, na/ne.
4). Tabys - kimdi? neni? – ny/ni, dy/di, ty/ti.
5). Jatys - kimde? nede? qaıda? – da/de, ta/te, nda/nde.
6). Shyǵys - kimnen? neden? qaıdan? qashan?- dan/den, nan/nen, tan/ten.
7). Kómektes - kimmen? nemen? qalaı?- men/ben/pen, menen/benen/penen.

41. Jiktik jalǵaýlary 3 jaq boıynsha jekeshe, kópshe túrde jikteledi.
Jekeshe túri:
İ jaq - myn/min, byn/bin, pyn/pin:- men bala - myn.
İİ jaq - syń/siń:- sen bala - syń.
İİ jaq - syz/siz: siz bala - syz.
İİİ jaq - ol bala.
Kópshe túri:
İ jaq - myz/miz, byz/biz, pyz/piz:- biz bala - myz.
İİ jaq - syńdar/sińder:- sender bala - syńdar.
İİ jaq - syzdar/sizder:- sizder bala - syzdar.
İİİ jaq - olar bala - lar.

42. Táýeldeý 3 jaqta jáne jekeshe, kópshe túrlerde bolady.
Jekeshe túri:
İ jaq - Meniń ákem.
İİ jaq - Seniń ákeń.
İİ jaq - Sizdiń ákeńiz.
İİİ jaq - Onyń ákesi.
Kópshe túri:
İ jaq - Bizdiń ákemiz.
İİ jaq - Senderdiń ákeleriń.
İİ jaq - Sizderdiń ákelerińiz.
İİİ jaq - Olardyń ákesi.

43. Kóptik jalǵaýlar:
- lar, ler, dar, der, tar, ter.
44. Túbiri etistik bola tura, esimdershe tulǵalanatyn etistiktiń túrin esimshe dep ataımyz.
45. Esimsheniń 4 túri bar.
1). Ótken shaqtyq esimshe - qan/ken, ǵan/gen.
2) Osy shaqtyq esimshe - shy/shi.
3) Keler shaqtyq esimshe - ar,- er,- r.
4) Aýyspaly shaqtyq esimshe - a,- e,- ı, tyn/tin.

46. Tıanaqsyz tulǵada kelip, kómekshi etistiktermen tirkesý arqyly kúrdeli etistik týdyratyn etistiktiń túrin kósemshe dep ataıdy.
1). Aýyspaly osy shaqtyq kósemshe - a,- e,- ı.
2). Ótke shaqtyq kósemshe – yp,- ip,- p.
3). Keler shaqtyq kósemshe – qaly/keli,- ǵaly/geli.

47. Tabys septiginiń jalǵaýyn qajet etetin etistikti sabaqty etistik dep ataıdy.
Mys: kór - úıdi kór, baǵala - bilimdi baǵala.
48. Tabys septiginen basqa septikterdegi sózderdi qajet etetin etistikti salt etistik deıdi.
Mys: qýan, erkele, ashýlan, emdel.

49. Qımyl - árekettiń is isteýshi adamǵa qatynasyn bildiretin etistiktiń túrin etis dep ataıdy.
1). Ózdik etis - yn, in, n.
- jý - yn, kı - in, tara - n.
2). Ózgelik etis - dyr/dir, tyr/tir, ǵyz/giz, qyz/kiz, yr/ir,- t.
- kıin - dir, jaı - ǵyz, ket - ir, bosa - t.
3). Yryqsyz etis - yl/il,- l, yn/in,- n.
- kós - il, esepte - l, sal - yn, kór - in.
4). Ortaq etis - ys/is,- s.
- al - ys, ber - is, ushyra - s.

50. İs - árekettiń, qımyldyń mezgilge, ýaqytqa baılanystylyǵyn kórsetetin etistikke tán kategorıany etistiktiń shaqtary dep ataıdy.
51. Etistikte 3 shaq bolady.
- Ótken shaq, keler shaq, osy shaq.

52. İs - árekettiń sóılep turǵan ýaqyttan buryn oryndalǵanyn bildiretin etistiktiń shaǵyn ótken shaq deıdi.
1). Jedel ótken shaq - dy/di, ty/ti.
2). Ejelgi ótken shaq - yp/ip,- p.
3). Burynǵy ótken shaq - qan/ken, ǵan/gen.
4) Aýyspaly ótken shaq - habarlasatyn, keletin.

53. İs - qımyldyń sóılep turǵan mezgilden keıin oryndalatynyn bildiretin etistiktiń shaqtarynyń birin keler shaq deıdi.
1). Boljaldy keler shaq - ar,- er,- r.
2). Maqsatty keler shaq - maq/mek, baq/bek, paq/pek.
3). Aýyspaly keler shaq - shyǵady, bıleıdi, jaýady.

54. İs - qımyldyń sóz bolyp jatqan ýaqytta oryndalyp jatqanyn bildiretin etistiktiń shaǵyn osy shaq deıdi.
1). Naq osy shaq 2 túrge bólinedi.
a) Jalań naq osy shaq - otyr, júr, tur.
b) Kúrdeli naq osy shaq - oqyp júr, sóılep tur.
2). Aýyspaly osy shaq - a,- e,- ı.
Maqtan - a - myn, ósir - e - siń. bıle - ı - di.

55. Etistiktiń is - áreketti oryndatýshymen, ýaqytpen baılanysty jaqqa, shaqqa túrlenýin etistiktiń raıy dep ataıdy.
56. Etistiktiń 4 raıy bolady.
1). Buıryq raı - sal, bar, tap, tyńda.
2). Qalaý raı: a) Erikti qalaý raı - qy/ki, ǵy/gi,
- suraǵym keledi.
á) Tilekti qalaý raı - qaı/keı,
- baıqaǵaısyń, eskergeısińder.