Qazaq halqynyń otarshyldyqqa qarsy ult-azattyq qozǵalysy
Qostanaı qalasy №5 orta mektebiniń tarıh muǵalimi
Kokeeva Amangúl Sabyrjanqyzy
9-synyp.
Sabaq taqyryby:
"Qazaq halqynyń otarshyldyqqa qarsy ult-azattyq qozǵalysy"
Maqsaty:
Bilimdilik máni:“Bilgen saıyn keledi bile bergim, Bile berý emes pe tilegi eldiń”- demekshi, týǵan jerdiń tarıhyn, sonyń ishinde 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń sebepteri, sıpaty, qozǵaýshy kúshterimen tanystyrý.
Damytýshylyq máni:Oqýshylardyń osy sabaqqa degen belsendiligin, qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, oılaý, sóıleý, tanymdyq, izdempazdyq qasıetin arttyrý.
Tárbıelik máni:“Týǵan jerdi súıý paryz, súıý úshin tarıhyn bilý paryz” – degendeı, óz otanynyń tarıhyn bilip qoımaı týǵan jerge degen súıispenshilikke, “Babalar erligi - urpaqqa úlgi”, - dep aıtyp oqýshylardy óz eliniń babalary sıaqty elin qorǵaýǵa, erlikke, Otanyn qurmetteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas
Sabaqtyń tıpi:Jańa bilim berý
Qoldanatyn ádister:Tirek-sqema, tablısa, test, baıandaý, karta, suraq-jaýap.
Jospar:
1. 1. Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy Qazaqstan ( 1914-1918 jj).
2. Kóterilistiń sebepteri jáne bastalýy.
3. Qazaq demokrattarynyń saıası kózqarastary.
4. Qozǵalystyń sıpaty, qozǵaýshy kúshteri.
5. Jetisýdaǵy, Torǵaıdaǵy kóterilis
6. Qozǵalystyń qorytyndylary jeńilý sebepteri jáne tarıhı mańyzy
16-shy jylynda,
26-shi maýsymda,
Dalany qara tún basty,
Naızaǵaı oınap ot shashty.
Jarlyǵy shyǵyp patshanyń
El sandaldy, er sasty.
Ejelgi kek oıanyp,
Kóterilip jurt dýlasty –osy óleń jolymen búgingi sabaǵymyzdy bastaımyz.
Baıandaý jáne taqtadaǵyny jyljytý
Birinshi dúnıejúzilik soǵys 1914 jylǵy 19 shildede (1 tamyzda) bastaldy. Oǵan 38 memleket tartyldy. Soǵysqa qatysýshy basty elder (odaqtar):
Úshtik odaq (Germanıa, Avstrıa-Vengrıa, Italıa).
Antanta (Anglıa, Fransıa, Rossıa).
Soǵystyń sıpaty - basqynshylyq, agresıalyq, ımperıalısik soǵys boldy.
Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa Rossıa daıyndyqsyz, áskerı - ónerkásiptik áleýeti (potensıal) tómen, kóligi nashar damyǵan jaǵdaıda kiristi, armıa áskerı-tehnıkalyq jaǵynan nashar qamtamasyz etilgen edi.
Bul soǵys (ımperıalısik) barlyq halyqtarǵa, sonyń ishinde Qazaqstanǵa da asa aýyr zardaptaryn tıgizdi. Qazaqstan maıdandy shıkizatpen qamtamasyz etetin iri óńirlerdiń birine aınaldy. Soǵys qajetine jergilikti halyqtan alynatyn salyq 3-4 ese kóbeıdi. Rossıanyń dúnıejúzilik ımperıalısik soǵysqa kirisýi Qazaqstandy tonaýdy kúsheıtti.
1917 jyly shańyraq salyǵy 100209 som boldy. Osynyń bári egistik jerdiń qysqarýyna, iri qara mal basynyń azaıýyna ákep soqty.
Osy jyldary (soǵys jyldary) jumysshylardyń jaǵdaıy óte aýyr boldy. Bir kúndik ortasha jalaqy – 20 tıyn. Jumys kúniniń uzaqtyǵy – 12-14 saǵat. Qymbatshylyq artty: un-70%, qant-50%, sabyn-200%-ǵa ósti. Ken óndirý, munaı, kómir óndirý quldyrady. Óndiristegi mamandyǵy bar jumysshylar úlesi kúrt azaıdy. Eldiń ónerkásibindegi jalpy kúızelis pen aýyl sharýashylyǵynyń quldyrap kúızelýi Qazaqstan ekonomıkasyn quldyratty, óndirgish kúshterdiń damý deńgeıi birte-birte kemı berdi.
Sonymen qatar Qazaqstan jerine Úshtik Odaqtyń áskerı tutqyndary ornalastyryldy. Olar, negizinen, Pavlodar, Semeı, Aqmola qalaryna ornalastyryldy. Mysaly, Ombyda - 20000 áskerı tutqyn, Aqmolada 8612 tutqyn, al Túrkistan ólkesinde 200myń-ǵa jýyq áskerı tutqyn bolǵan. Soǵys jyldary Avstrıa-Vengrıa, Germanıa tutqyndarynyń qazaq jerine ákelinýi ólkeniń qoǵamdyq – saıası jaǵdaıyna áser etti.
Qazaq ólkesinde erlerdiń maıdanǵa shaqyrylýy sharýashylyq jaǵdaıy daǵdarysqa ushyratty. Mysaly, Semeı, Aqmola oblystarynda jumysshylardyń 50%-y, Orynborda 40%-y, Jetisýda - úshten biri shaqyryldy. Sondyqtan patsha úkimeti áskerı tutqyndardy jumysqa paıdalana bastady. Qazaqstan jerinde bolǵan áskerı tutqyndardyń jaǵdaıy qıyn boldy. 1915 jyly Rıdderde aýyr turmystyq jaǵdaıǵa baılanysty áskerı tutqyndardyń ereýili boldy. Soǵys jyldarynda áskerı tutqyndarǵa arnalǵan Chelábi men Qostanaı aralyǵynda ornalasqan Troısk lageri «Óliler lageri» dep atandy. Sóıtip, soǵys eldegi jalpy ulttyq daǵdarysty tereńdetip, 1916 jylǵy kóteriliske alyp keldi.
1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys.
Qazaqstan men Orta Azıadaǵy azattyq qozǵalysyn XIX ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy - XX ǵasyrdyń basyndaǵy kóp ultty Rossıa tarıhynyń búkil barysy ázirlegen bolatyn. Munyń ózi patsha ókimeti daǵdarysynyń nátıjesi edi.
Kóterilistiń sıpaty. Kóterilis otarshyldyqqa qarsy sıpatta boldy. Qazaqstandaǵy kóterilis patsha ákimshiligi úshin de, sondaı-aq jergilikti ústem feodaldar toby úshin de kútpegen jerden bastaldy.
Kóterilistiń negizgi sebepteri:
1. Jerdiń tartyp alynýy (qonystandyrý saıasaty);
2. Salyqtar men alymdardyń kóbeıýi;
3. Eńbekshilerdi ústem feodal-baılar tobynyń qanaýynyń kúsheıýi;
4. Ulttyq arazdyqtyń órshitilýi;
5. Soǵysqa baılanysty buqara jaǵdaıynyń kúrt nasharlaýy;
6. Orystandyrý saıasaty.
Keste toltyrý
Jalpy ulttyq daǵdarystyń pisip-jetilýine áser etken jaǵdaılar
Kóterilistiń alǵysharttary
Jer salyǵy Qonystandyrý saıasaty Soǵys salyǵy
Kóterilistiń sebepteri
1916 jylǵy 25 maýsymdaǵy patsha úkimetiniń «Túrkistan men Dala ólkesinen 19-43 jas aralyǵyndaǵy 500 myń adamdy qara jumysqa alý týraly» jarlyǵy halyqtyń shydamyn taýysyp, olardy otarlaý ezgisi men ortaǵasyrlyq qanaýǵa qarsy kóterilýine túrtki boldy. Bul jaǵdaı qazaq dalasyna úlken qobaljý týǵyzdy. M. Dýlatuly aıtqandaı: " jurt seńdeı soǵyldy, túnde uıqydan, kúndiz kúlkiden aıyryldy".
1916 jylǵy 23 tamyzda general - gýbernator A. Kýropatkınniń qupıa buıryǵymen qara jumysqa shaqyrýdan bosatylǵandar: bolystyq, aýyldyq basqarmalardyń laýazymdy adamdary; jergilikti buratanalardan shyqqan tómengi polısıalyq shendiler; ımamdar, moldalar men múdárister; usaq nesıe mekemelerindegi joǵary laýazymdy jergilikti buratanalar; dvorán jáne ata – babasynan bastap, sondaı –aq jeke basy qurmetti azamat quqyqtaryn paıdalanatyn jergilikti ult ókilderi.
Maıdan jumysyna qazaq jastaryn alý týraly jarlyq qazaq halqynyń zor narazylyǵyn týdyrdy. Elde bolystyq basqarmalardy talqandaý, aýyl starshyndaryn, qatygez, jaǵymsyz baılardy óltirý, iri feodaldardyń ıelikterine shabýyl jasaý, jer satý jónindegi qujattardy, alym salyq qaǵazdaryn joıý, patsha áskerimen qaqtyǵys sıaqty ashý-yza áreketteri keń oryn aldy. Soıyl, ketpen, shalǵy, oraq, myltyq, qylyshpen qarýlanǵan el adamdary baılardyń aýyldaryn órtep, maldaryn aıdap áketýi jıileı týsti.
Ólkeni talan-tarajǵa salý birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda burynǵysynan da jedeldete júrgizilip, aýqymdy sıpat aldy. Qazaq dalasynan arzan baǵamen orasan kóp mólsherde mal satyp alyndy. Patsha armıasy úshin kıiz úı men buıymdar jınaldy. Salyq mólsheri ósip, soǵys salyǵy engizildi, memlekettik zaemdar taratyldy, baj salyǵyn tóleý mindetteldi, jergilikti halyq soǵysqa arnalǵan júkterdi(negizinen, azyqty)temirjol stansıasyna tasýǵa májbúr boldy.
Kóteriliske qatysýshy revolúsıashyl – demokratıashyl zıalylar ókilderi:
Lıberaldyq-demokratıalyq zıalylar - Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, M. Dýlatov patsha úkimetimen kelisimpazdyq (kompromıstik) baǵyt ustandy.
Olardyń maqsattary:
- Qazaqtardy tyl jumysyna shaqyrýdy daıyndyq jumystarynan keıin júzege asyryp, ýaqyt utý.
- Qarýsyz halyqty patsha jazalaýynyń qurbany etpeý.
- Ulttyq avtonomıa qurý.
Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynuly, M. Dýlatuly bastaǵan qazaqtyń lıberal-demokratıalyq zıaly qaýymy basqa baǵyt ustandy. Olar qazaqtardy "Reseı memleketiniń bodandary, Ottannyń perzenti" dep sanady. Ahmet Baıtursynuly: "Qazaq sekildi irgeli jurt ózgeler qatarynda soǵys maıdanynda qarý-jaraq asynyp, memleketti qorǵaýǵa laıyq edi. qatarda joq qara jumysqa baılanýyn kemshilik sanaımyz", - dep jazdy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly ózderi qol qoıǵan úndeýde eki balamany alǵa tartty:"Biri - barsa, alynǵan jigitter qazaǵa, beınetke az ushyraıdy, ekinshisi -"barmaımyn"dep qarsylyq qylsa, elge zor búlinshilik keledi.. . "
Olar:"qarýsyz halyq úkimettiń jazalaý sharalarynyń qurbany bolady", - dep jazdy olar 1916 jylǵy qazandaǵy Úndeý hatynda. Qazaq halqynyń lıberaldyq-demokratıalyq oıshyl ókilderi otarshyl ımperıamen parasaty ymyrlastyq tásilin júrgizýdi, halyqtyń amandyǵyn j/e onyń etnostyq tutastyǵyn saqtaý ıdeıasyn birinshi orynda ustady. Tarıh osy baǵyttyń durys bolǵanyn dáleldedi.
Qazaq dalasynda patsha jarlyǵyna kózqaras ártúrli boldy:
1. Feodaldyq basshy toptar jáne jergilikti ákimshilik jarlyqty qoldady.
2. Revolúsıashyl top ókilderi - Á. Jangeldın, Á. Imanov, T. Bokın, B. Áshekeev, J. Mámbetov qara jumysqa barýdan bas tartyp, halyqty kóteriliske shaqyrdy.
Ult-azattyq qozǵalysqa revolúsıashyl-demokratıashyl zıalylardyń T. Rusqylov, T. Bokın, Á. Maıkótov, S. Seıfýllın, S. Mendeshev, Á. Jangeldın, B. Almanov sıaqty ókilderi de qatysty. Kúres barysynda áleýmettik janjaldardy sheshýde ár túrli toptardyń belgili bir kózqarastary synaqtan ótti.
Kartamen jumys
Kóteriliske qatysýshy revolúsıashyl – demokratıashyl zıalylar ókilderi:
1. Jetisýda – T. Rysqýlov, T. Bokın, B. Áshekeev, U. Saýryqov, K. Mámbetov, A. Qosakov.
2. Tórǵaıda - Á. Jangeldın, A. Imanov.
3. Oral oblysy men Bókeı Ordasynda – S. Mendeshev, Á. Áıtıev.
4. Mańǵystaýda – J. Myńbaev.
5. Aqtóbede - Á. Maıkotov.
15-flıpchart Kesteni sáıkestendirý, qalam arqyly jyljytyp ornyna aparý.
"Jyldar sóıleıdi" izdenýshilik tapsyrma.
Jyl Bolǵan oqıǵa
1916 jylǵy 25 maýsym Patsha Jarlyǵy boıynsha, qara jumysqa 19-43 jasqa eńbekke jaramdy barlyq er adamdar alynýǵa tıis boldy.
1916j. Patsha ákimshiligi reseılik otarshyldar úshin jańadan jer tartyp alýdy oılastyrdy.
1913 j. "Qazaq ultynyń ómir súrýiniń ózi problemaǵa aınaldy" - dep jazǵan A. Baıtursynuly
1907-1912jj. Qazaqstanǵa Reseıden 2 mln 400 myń adam qonystandyryldy
1916j. Qazaqstan jerindegi qazaqtardyń sany jarty mıllıonǵa jýyq kemidi
16-flıpchart Sózderdi bir-birine baǵyttaý
Qozǵalystyń sıpaty, qozǵaýshy kúshteri. 1916 jylǵy qozǵalys búkil Qazaqstanda, Orta Azıany, Sibir men Kavkazdyń bir bóligin qamtydy. Ol stıhıaly túrde bastaldy j/e áleýmettik quramy jaǵynan birtekti bolǵan joq. Oǵan kómir kenishteriniń, munaı kásipshilikteriniń, Ertis kemshilikteriniń, Omby, Orynbor-Tashkent temirjolynyń qazaq jumysshylary qatysty. Olardyń aýylmen j/e sharýa qojalyqtarymen baılanysty qozǵalysqa stıhıaly sharýalar qozǵalysy sıpatyn berdi.
Qozǵalystyń basty kúshi tutastaı halyq buqarasy bolatyn.
Keste toltyrý Oqýshylar bolǵan kóterilisti áńgimeleý barysynda toltyrady
Qozǵalystyń Jetisýdaǵy ortalyǵy Qozǵalystyń Torǵaıdaǵy ortalyǵy
T. Bokın Qozǵalystyń
basshylary
1916 jylǵy shilde-tamyzda Jetisý oblysyndaǵy qarýly kóterilis buqaralyq sıpat aldy.
1916 jyly 11 tamyzda Lepsi ýezinde Maslovtyń jazalaýshy otrádtary 220-ǵa jýyq kóterilisshilerdi oqqa ushyrdy.
Negizgi oqıǵalar 1916 jyly qyrkúıekte kóterilisshiler sany – 20 myńǵa jetse, al 26 qarashada – 50 myńǵa jetti.
1916 jyly 22 qazanda Amankeldi basshylyǵymen 15 myń kóterilisshi Tórǵaı qalasyn qorshady.
Jetisý oblysynyń general-gýbernatory Folbaým ultaralyq qaqtyǵystar týǵyzý úshin arandatý sharalaryn qoldandy
Patsha ókimetiniń
qozǵalysty basý úshin
qoldanǵan sharalary Ult-azattyq qozǵalysty basyp – janyshtaý barysynda patsha ókimeti óziniń dala strategıasyn júzege asyrdy.
1916 jylǵy qazan aıynda Jetisý kóterilisi talqandaldy.
Nátıjesi 1917 jyly Torǵaı kóterilisi talqandaldy
Jetisýdaǵy kóterilis.
1916 jylǵy shilde-tamyzda Jetisý oblysyndaǵy qarýly kóterilis buqaralyq sıpat aldy.
Jetisý oblysynyń general-gýbernatory Folbaým ultaralyq qaqtyǵystar týǵyzý úshin arandatý sharalaryn qoldandy:
1. qonystanýshylar aýyldaryndaǵy orys kýlaktaryn qarýlandyrdy Qapal, Lepsi, Jarkent, Prjevalsk ýez bastyqtarynan jergilikti halyqqa oıran salýdy uıymdastyrýdy talap etti.
2. qyrǵyzdardyń toptasyp, bas qosýyn búlik dep sanap, basyp – janyshtady.
3. kóterilis basshylaryn tutqyndap dala sotyna berip, dereý darǵa asýdy uıymdastyrdy.
Ultaralyq arazdyqty kúsheıtý maqsatynda Túrkistan arhıepıskopy pravoslavıe halqyn qazaq jáne qyrǵyz eńbekshilerin jazalaýǵa shaqyrdy.
Osyǵan qaramastan kóterilis údeı túsip, Shý ózeni men Ystyq kólge jaqyn búkil aımaqty qamtydy. 10 myńnan astam qyrǵyz jáne qazaq kóterilisshileri Toqmaqty qorshady. Jarkent ýezinde kóterilisshiler Tavrıa, Vladıslav, Meshery, Krasnodar, Novıkov qonystaryn basyp aldy.
Revolúsıanyń iri oshaǵy-qarqara aımaǵy boldy. 5myń kóterilisshiler Qarqara jármeńkesin qorshap, Kravchenkonyń jazalaý otrádtaryn talqandady. 1916 jyly 11 tamyzda Lepsi ýezinde Maslovtyń jazalaýshy otrádtary 220-ǵa jýyq kóterilisshilerdi oqqa ushyrdy.
Jetisýdaǵy kóterilis basshylarynyń biri T. Bokın úgit jumysyna basshylyq etip, soǵystyń halyqqa qarsy sıpatyn túsindirdi. Feodaldyq tobynyń satqyndyq rolin áshkerelep, patsha jarlyǵan oryndamaýǵa shaqyrdy. Ol 1916 jylǵy tamyzda revolúsıalyq qyzmeti úshin qamaýǵa alynyp, túrmede Aqpan tóńkerisine deıin otyrdy. Jetisýdaǵy kóterilisti basýǵa patsha úkimeti jazalaý ekspedısıasyn jiberdi. 14 batalón, 33 júzdik, 42 zeńbirek, 97 pýlemet komandasy. Jetisý kóterilisshileri patsha áskerine tabandylyqpen qarsylyq kórsetti, biraq kúsh teń bolmaǵandyqtan jeńildi.
Kóterilis jetekshileriniń biri Bekbolat Áshekeevti 1916 jyly 9 qyrkúıekte jazalaýshylar Boraldaı asýynda darǵa asty. Prjevalskide Qytaı azamattyǵyn alǵan 400 adam qaza tapty.
Sóıtip, 1916 jylǵy qazan aıynda Jetisý kóterilisi talqandaldy.
Zardaptary: 1)Jetisý gýbernıasy 53 myń sharýashylyqqa kemidi. 2)mal azaıyp, 1/3 bóligi ǵana qaldy.
Torǵaıdaǵy kóterilis.
Torǵaı oblysyndaǵy kóterilis eń buqaralyq, eń uzaqqa sozylǵan, eń tabandy jáne bılik bir ortalyqtan júrgizilip, uıymdasqan kóterilis boldy. Bul Torǵaıdaǵy kóterilisiniń ereksheligi edi. Kóterilis barlyq ýezerdi: Torǵaı, Yrǵyz, Aqtóbe, Qostanaı ýezerin qamtydy. Oblysta kóterilis qamtymaǵan aýyl nemese eldi meken bolmady. Kóteriliske, sondaı-aq Syrdarıa, Aqmola, Semeı bolystarynyń kóterilisshileri de qatysty.
Torǵaı oblysynyń áskerı gýbernatory M. M. Eversmanǵa qazaq eńbekshileriniń qarý alyp, jappaı kóterilgendigi týraly habarlar kúnbe-kún túsip jatty. Kóterilisshiler poshtaǵa shabýyl jasady, temir jol tabanyn buzyp, bolys basqarmalaryn oırandady, bolystardy óltirdi. Kóterilis búkil oblysty qamtydy. 1916 jyly Torǵaıda bolǵan kóteriliske jurt arasynda tanymal halyq batyry Amankeldi Imanov basshylyq etti. Ol 1873 jyly Torǵaı ýeziniń Qaıdaýyl bolysyndaǵy aýyldardyń birinde kedeı sharýanyń otbasynda týǵan edi. Ákesinen erte aırylǵan Amankeldi baılardyń esiginde júrip, bala kúninen – aq joqshylyq pen muqtajdyq kórip ósti.
Amankeldi Imanovtyń uıymdastyrýshylyq qabileti halyq kóterilisiniń alǵashqy kúnderinen bastap-aq aıqyn kórindi. Oǵan Torǵaı oblysyndaǵy ýezerden ǵana emes, sonymen birge Syrdarıa, Aqmola, Semeı oblystarynan kóterilisshiler aǵylyp kelip jatty. Eger 1916 jyly qyrkúıekte kóterilisshiler sany – 20 myńǵa jetse, al 26 qarashada – 50 myńǵa jetti.
1916 jyly 22 qazanda Amankeldi basshylyǵymen 15 myń kóterilisshi Torǵaı qalasyn qorshady. Oǵan qarsy general A. D. Lavrentevtiń 9 myń adamdyq jazalaýshy toby jiberildi. Korpýstyń kele jatqany týraly derekter alǵannan keıin kóterilisshiler Torǵaıdy qorshaýdy qoıyp, qarashada Túnqoıma pochta stansıasynyń mańynda podpolkovnık Katomınniń otrádyna shabýyl jasady. Kóterilisshilerdiń negizgi bóligi Amangeldiniń shtabyna ornalasqan Batys qara jazyǵy men Aqqum qumynyń mańyna shoǵyrlanyp, partızandyq kúres ádisine kóshti. 1916 jylǵy qarashasy – 1917 jylǵy aqpany aralyǵynda, Amankeldiniń serigi, ataqty mergen Keıki batyr jasaǵy erekshe erlik kórsetti. Torǵaı dalasynda A. Imanovpen birge kóteriliske basshylyq etip, onyń dúnıetany men qalyptastyrýǵa zor yqpal etken bólshevık Álibı Jangeldın (1884-1953 jj. ) boldy.
Negizgi shaıqastar – Tatyr, Shoshqaly qopa, Kúıik qopa, Doǵal – Úrpek, Aqshyǵyn mańynda boldy. Tatyr shaıqasynda 300 kóterilisshi, 3 jazalaýshy qaza tapty. Jazýshy L. Sobolev: «Bul ańyzdar men ertegilerden shyqqandaı ǵajap ásker edi.. . Amankeldi ortaǵasyrlyq jasaqtarymen zeńbirekter men oqqa toly vıntovkalary bar jazalaýshylarǵa qarsy shyqty» dep jazdy. Torǵaı kóterilisi Aqpan tóńkerisine deıin sozyldy. 1917 jyly Torǵaı kóterilisi talqandaldy.
Saldary:
-3 myń adam jaýapqa tartyldy onyń 201-i ólim jazasyna kesildi.
-161-i katorgaǵa aınaldy.
- Júzdegen aýyldar tonalyp, órteldi, jazyqsyz adamdar atyldy.
1916 jylǵy kóterilistiń jeńilýiniń sebepteri:
1. Kóterilis bytyrańqy boldy.
2. Kóterilistiń uıymdastyrylýy men basqarylýy durys júrgizilmedi.
3. Áskerı qarýdyń jetkiliksizdigi.
4. Patsha úkimeti jergilikti jerdegi rýaralyq, ultaralyq dinı tartystar men qaıshylyqtardy sheber paıdalandy.
5. Kúni buryn belgilengen jospardyń bolmady.
6. Ulttyq zıalylar arasynda birlik bolmady.
7. Baılar, feodaldar kóterilisshiler múddesin satyp ketip otyrdy.
Saldary: qazaqtardyń sany:
- Qazaq ólkesinde – 446 myńǵa;
- Orta Azıada – 121, 7 myńǵa;
- Astrahan gýbernıasynda – 51, 8 myńǵa;
- Rossıa ımperıasynda – 617, 5 myńǵa azaıdy.
Kóterilistiń tarıhı mańyzy
1. Qazaq halqynyń revolúsıalyq taptyq sanasy ósti.
2. Qazaqstan halyqtary ulttyq múddeleriniń ortaqtyǵyn uǵyndy.
3. Qozǵalys barysynda ókimet qurylymy, qarýly kúshter, basqarý apparaty quryldy.
4. Rossıa ımperıasyndaǵy azattyq kúrestiń shyrqaý shyńy boldy.
5. Qazaq halqynyń otarlaý saıasatyna qarsy kúrese alatyn kúsh ekenin kórsetti.
6. 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys ımperıaǵa qarsy kóterilisterdiń ishindegi eń irisi boldy.
Bekitý: Test
1. 1916 kóterilisshilerdi qarýmen, oq-dárimen jabdyqtaý máselelerimen aınalysqan Áskerı Keńes qaıda quryldy?
A) Torǵaı oblysynda
V) Orynborda
S) Jetisýda
D) Qaraqumda
E) Syrdarıa oblysynda
2. 1916 jylǵy kóterilistiń negizgi qozǵaýshy kúshi:
A) Qazaq baılary
V) Qazaq ıntnllıgensıasy
S) Qazaq bolystary
D) Qazaq sharýalary men qolónershileri
E) Qazaq sultandary
3. 1916 jylǵy kóteriliske baılanysty orys patshasy qaı generaldy Túrkistan ólkesine general – gýbernator etip saılandy:
A) Kırovty
V) Kýropatkındi
S) Kýrnosovty
D) Konstantınovty
E) Kırúhındi
4. 1916jylǵy kóterilistiń sıpaty
A) Býrjýazıalyq
V) Ult-azattyq
S) Demokratıalyq
D) Lıberaldyq
E) Sosıalısik
5. 1916 j. Qarqaradaǵy kóterilis jetekshileriniń biri, bı, bolys, ádil, erjúrek batyr
A) Amangeldi
V) Álibı
S) Bekbolat
D) Keıki
E) Uzaq
6. «Qazaq» gazetinde basylǵan «Taǵy soǵys» maqalasynyń avtory?
A) A. Baıtursynov
V) Sh. Qudaıberdıev
S) Á. Bókeıhanov
D) J. Aımaýytov
E) M. Dýlatov
7. 1916 jylǵy ult-azattyq soǵystyń qamtyǵan jerleri:
A) Búkil Qazaqstan.
V)Torǵaı oblysy.
S) Aqmola oblysy.
D) Semeı oblysy.
E)Jetisý.
8. 1916 j. tamyzda 5000 astam kóterilisshiler jazalaýshy otrádyn talqandap, basyp alǵan jármenke?
A) Toqmaq
V) Bishkek
S) Ystyqkól
D) Qarqara
E) Uzynaǵash
9 Torǵaıdaǵy kóterilis sardarbegi, Amangeldiniń serigi, mergen. . . .
A) Munaı
V) Á. Janbosynov
S) E. Kýrev
D) Keıki batyr
E) U. Saýryqov
10. 1916j. ult-azattyq qozǵalys kezinde jáne jazalaý nátıjesinde Qazaqstan jerindegi qazaqtardyń sany kemidi.
A) 200 myńǵa
V)2 mıllıonǵa jýyq
S) 0, 5 mln jýyq
D) 1 mln
E) 800 adam
Qorytyndylaý.
1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysy jeńiske ushyrasa da, onyń asa zor tarıhı mańyzy boldy. Halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaǵan, elin jerin súıgen Amangeldi, Bekbolat tárizdi qaharman, erjúrek batyrlardy shyǵardy. Qazaq halqynyń kim ekenin dúnıe júzi tanyta bildi.
"El úshin eńbek etseń, halqyn súımek,
Biz úshin otqa, sýǵa túsip júr dep.
Er ólse de erligin el óltirmes,
Neshe myń jyl ótse de tarıh bilmek".
Halyq úmiti oryndaldy - Qazaqstan táýelsizdik aldy, egemendikke qoly jetkizdik.
Paıdalanǵan ádebıetter:
1) QozybaevM., Nurpeıis K., Júkeshev Q., -2009 j.
2)Qazaqstan tarıhy «Ocherkter» Almaty «Dáýir» baspasy 1994 j.
3)ınternet «Google».
Kokeeva Amangúl Sabyrjanqyzy
9-synyp.
Sabaq taqyryby:
"Qazaq halqynyń otarshyldyqqa qarsy ult-azattyq qozǵalysy"
Maqsaty:
Bilimdilik máni:“Bilgen saıyn keledi bile bergim, Bile berý emes pe tilegi eldiń”- demekshi, týǵan jerdiń tarıhyn, sonyń ishinde 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń sebepteri, sıpaty, qozǵaýshy kúshterimen tanystyrý.
Damytýshylyq máni:Oqýshylardyń osy sabaqqa degen belsendiligin, qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, oılaý, sóıleý, tanymdyq, izdempazdyq qasıetin arttyrý.
Tárbıelik máni:“Týǵan jerdi súıý paryz, súıý úshin tarıhyn bilý paryz” – degendeı, óz otanynyń tarıhyn bilip qoımaı týǵan jerge degen súıispenshilikke, “Babalar erligi - urpaqqa úlgi”, - dep aıtyp oqýshylardy óz eliniń babalary sıaqty elin qorǵaýǵa, erlikke, Otanyn qurmetteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas
Sabaqtyń tıpi:Jańa bilim berý
Qoldanatyn ádister:Tirek-sqema, tablısa, test, baıandaý, karta, suraq-jaýap.
Jospar:
1. 1. Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy Qazaqstan ( 1914-1918 jj).
2. Kóterilistiń sebepteri jáne bastalýy.
3. Qazaq demokrattarynyń saıası kózqarastary.
4. Qozǵalystyń sıpaty, qozǵaýshy kúshteri.
5. Jetisýdaǵy, Torǵaıdaǵy kóterilis
6. Qozǵalystyń qorytyndylary jeńilý sebepteri jáne tarıhı mańyzy
16-shy jylynda,
26-shi maýsymda,
Dalany qara tún basty,
Naızaǵaı oınap ot shashty.
Jarlyǵy shyǵyp patshanyń
El sandaldy, er sasty.
Ejelgi kek oıanyp,
Kóterilip jurt dýlasty –osy óleń jolymen búgingi sabaǵymyzdy bastaımyz.
Baıandaý jáne taqtadaǵyny jyljytý
Birinshi dúnıejúzilik soǵys 1914 jylǵy 19 shildede (1 tamyzda) bastaldy. Oǵan 38 memleket tartyldy. Soǵysqa qatysýshy basty elder (odaqtar):
Úshtik odaq (Germanıa, Avstrıa-Vengrıa, Italıa).
Antanta (Anglıa, Fransıa, Rossıa).
Soǵystyń sıpaty - basqynshylyq, agresıalyq, ımperıalısik soǵys boldy.
Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa Rossıa daıyndyqsyz, áskerı - ónerkásiptik áleýeti (potensıal) tómen, kóligi nashar damyǵan jaǵdaıda kiristi, armıa áskerı-tehnıkalyq jaǵynan nashar qamtamasyz etilgen edi.
Bul soǵys (ımperıalısik) barlyq halyqtarǵa, sonyń ishinde Qazaqstanǵa da asa aýyr zardaptaryn tıgizdi. Qazaqstan maıdandy shıkizatpen qamtamasyz etetin iri óńirlerdiń birine aınaldy. Soǵys qajetine jergilikti halyqtan alynatyn salyq 3-4 ese kóbeıdi. Rossıanyń dúnıejúzilik ımperıalısik soǵysqa kirisýi Qazaqstandy tonaýdy kúsheıtti.
1917 jyly shańyraq salyǵy 100209 som boldy. Osynyń bári egistik jerdiń qysqarýyna, iri qara mal basynyń azaıýyna ákep soqty.
Osy jyldary (soǵys jyldary) jumysshylardyń jaǵdaıy óte aýyr boldy. Bir kúndik ortasha jalaqy – 20 tıyn. Jumys kúniniń uzaqtyǵy – 12-14 saǵat. Qymbatshylyq artty: un-70%, qant-50%, sabyn-200%-ǵa ósti. Ken óndirý, munaı, kómir óndirý quldyrady. Óndiristegi mamandyǵy bar jumysshylar úlesi kúrt azaıdy. Eldiń ónerkásibindegi jalpy kúızelis pen aýyl sharýashylyǵynyń quldyrap kúızelýi Qazaqstan ekonomıkasyn quldyratty, óndirgish kúshterdiń damý deńgeıi birte-birte kemı berdi.
Sonymen qatar Qazaqstan jerine Úshtik Odaqtyń áskerı tutqyndary ornalastyryldy. Olar, negizinen, Pavlodar, Semeı, Aqmola qalaryna ornalastyryldy. Mysaly, Ombyda - 20000 áskerı tutqyn, Aqmolada 8612 tutqyn, al Túrkistan ólkesinde 200myń-ǵa jýyq áskerı tutqyn bolǵan. Soǵys jyldary Avstrıa-Vengrıa, Germanıa tutqyndarynyń qazaq jerine ákelinýi ólkeniń qoǵamdyq – saıası jaǵdaıyna áser etti.
Qazaq ólkesinde erlerdiń maıdanǵa shaqyrylýy sharýashylyq jaǵdaıy daǵdarysqa ushyratty. Mysaly, Semeı, Aqmola oblystarynda jumysshylardyń 50%-y, Orynborda 40%-y, Jetisýda - úshten biri shaqyryldy. Sondyqtan patsha úkimeti áskerı tutqyndardy jumysqa paıdalana bastady. Qazaqstan jerinde bolǵan áskerı tutqyndardyń jaǵdaıy qıyn boldy. 1915 jyly Rıdderde aýyr turmystyq jaǵdaıǵa baılanysty áskerı tutqyndardyń ereýili boldy. Soǵys jyldarynda áskerı tutqyndarǵa arnalǵan Chelábi men Qostanaı aralyǵynda ornalasqan Troısk lageri «Óliler lageri» dep atandy. Sóıtip, soǵys eldegi jalpy ulttyq daǵdarysty tereńdetip, 1916 jylǵy kóteriliske alyp keldi.
1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys.
Qazaqstan men Orta Azıadaǵy azattyq qozǵalysyn XIX ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy - XX ǵasyrdyń basyndaǵy kóp ultty Rossıa tarıhynyń búkil barysy ázirlegen bolatyn. Munyń ózi patsha ókimeti daǵdarysynyń nátıjesi edi.
Kóterilistiń sıpaty. Kóterilis otarshyldyqqa qarsy sıpatta boldy. Qazaqstandaǵy kóterilis patsha ákimshiligi úshin de, sondaı-aq jergilikti ústem feodaldar toby úshin de kútpegen jerden bastaldy.
Kóterilistiń negizgi sebepteri:
1. Jerdiń tartyp alynýy (qonystandyrý saıasaty);
2. Salyqtar men alymdardyń kóbeıýi;
3. Eńbekshilerdi ústem feodal-baılar tobynyń qanaýynyń kúsheıýi;
4. Ulttyq arazdyqtyń órshitilýi;
5. Soǵysqa baılanysty buqara jaǵdaıynyń kúrt nasharlaýy;
6. Orystandyrý saıasaty.
Keste toltyrý
Jalpy ulttyq daǵdarystyń pisip-jetilýine áser etken jaǵdaılar
Kóterilistiń alǵysharttary
Jer salyǵy Qonystandyrý saıasaty Soǵys salyǵy
Kóterilistiń sebepteri
1916 jylǵy 25 maýsymdaǵy patsha úkimetiniń «Túrkistan men Dala ólkesinen 19-43 jas aralyǵyndaǵy 500 myń adamdy qara jumysqa alý týraly» jarlyǵy halyqtyń shydamyn taýysyp, olardy otarlaý ezgisi men ortaǵasyrlyq qanaýǵa qarsy kóterilýine túrtki boldy. Bul jaǵdaı qazaq dalasyna úlken qobaljý týǵyzdy. M. Dýlatuly aıtqandaı: " jurt seńdeı soǵyldy, túnde uıqydan, kúndiz kúlkiden aıyryldy".
1916 jylǵy 23 tamyzda general - gýbernator A. Kýropatkınniń qupıa buıryǵymen qara jumysqa shaqyrýdan bosatylǵandar: bolystyq, aýyldyq basqarmalardyń laýazymdy adamdary; jergilikti buratanalardan shyqqan tómengi polısıalyq shendiler; ımamdar, moldalar men múdárister; usaq nesıe mekemelerindegi joǵary laýazymdy jergilikti buratanalar; dvorán jáne ata – babasynan bastap, sondaı –aq jeke basy qurmetti azamat quqyqtaryn paıdalanatyn jergilikti ult ókilderi.
Maıdan jumysyna qazaq jastaryn alý týraly jarlyq qazaq halqynyń zor narazylyǵyn týdyrdy. Elde bolystyq basqarmalardy talqandaý, aýyl starshyndaryn, qatygez, jaǵymsyz baılardy óltirý, iri feodaldardyń ıelikterine shabýyl jasaý, jer satý jónindegi qujattardy, alym salyq qaǵazdaryn joıý, patsha áskerimen qaqtyǵys sıaqty ashý-yza áreketteri keń oryn aldy. Soıyl, ketpen, shalǵy, oraq, myltyq, qylyshpen qarýlanǵan el adamdary baılardyń aýyldaryn órtep, maldaryn aıdap áketýi jıileı týsti.
Ólkeni talan-tarajǵa salý birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda burynǵysynan da jedeldete júrgizilip, aýqymdy sıpat aldy. Qazaq dalasynan arzan baǵamen orasan kóp mólsherde mal satyp alyndy. Patsha armıasy úshin kıiz úı men buıymdar jınaldy. Salyq mólsheri ósip, soǵys salyǵy engizildi, memlekettik zaemdar taratyldy, baj salyǵyn tóleý mindetteldi, jergilikti halyq soǵysqa arnalǵan júkterdi(negizinen, azyqty)temirjol stansıasyna tasýǵa májbúr boldy.
Kóteriliske qatysýshy revolúsıashyl – demokratıashyl zıalylar ókilderi:
Lıberaldyq-demokratıalyq zıalylar - Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, M. Dýlatov patsha úkimetimen kelisimpazdyq (kompromıstik) baǵyt ustandy.
Olardyń maqsattary:
- Qazaqtardy tyl jumysyna shaqyrýdy daıyndyq jumystarynan keıin júzege asyryp, ýaqyt utý.
- Qarýsyz halyqty patsha jazalaýynyń qurbany etpeý.
- Ulttyq avtonomıa qurý.
Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynuly, M. Dýlatuly bastaǵan qazaqtyń lıberal-demokratıalyq zıaly qaýymy basqa baǵyt ustandy. Olar qazaqtardy "Reseı memleketiniń bodandary, Ottannyń perzenti" dep sanady. Ahmet Baıtursynuly: "Qazaq sekildi irgeli jurt ózgeler qatarynda soǵys maıdanynda qarý-jaraq asynyp, memleketti qorǵaýǵa laıyq edi. qatarda joq qara jumysqa baılanýyn kemshilik sanaımyz", - dep jazdy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly ózderi qol qoıǵan úndeýde eki balamany alǵa tartty:"Biri - barsa, alynǵan jigitter qazaǵa, beınetke az ushyraıdy, ekinshisi -"barmaımyn"dep qarsylyq qylsa, elge zor búlinshilik keledi.. . "
Olar:"qarýsyz halyq úkimettiń jazalaý sharalarynyń qurbany bolady", - dep jazdy olar 1916 jylǵy qazandaǵy Úndeý hatynda. Qazaq halqynyń lıberaldyq-demokratıalyq oıshyl ókilderi otarshyl ımperıamen parasaty ymyrlastyq tásilin júrgizýdi, halyqtyń amandyǵyn j/e onyń etnostyq tutastyǵyn saqtaý ıdeıasyn birinshi orynda ustady. Tarıh osy baǵyttyń durys bolǵanyn dáleldedi.
Qazaq dalasynda patsha jarlyǵyna kózqaras ártúrli boldy:
1. Feodaldyq basshy toptar jáne jergilikti ákimshilik jarlyqty qoldady.
2. Revolúsıashyl top ókilderi - Á. Jangeldın, Á. Imanov, T. Bokın, B. Áshekeev, J. Mámbetov qara jumysqa barýdan bas tartyp, halyqty kóteriliske shaqyrdy.
Ult-azattyq qozǵalysqa revolúsıashyl-demokratıashyl zıalylardyń T. Rusqylov, T. Bokın, Á. Maıkótov, S. Seıfýllın, S. Mendeshev, Á. Jangeldın, B. Almanov sıaqty ókilderi de qatysty. Kúres barysynda áleýmettik janjaldardy sheshýde ár túrli toptardyń belgili bir kózqarastary synaqtan ótti.
Kartamen jumys
Kóteriliske qatysýshy revolúsıashyl – demokratıashyl zıalylar ókilderi:
1. Jetisýda – T. Rysqýlov, T. Bokın, B. Áshekeev, U. Saýryqov, K. Mámbetov, A. Qosakov.
2. Tórǵaıda - Á. Jangeldın, A. Imanov.
3. Oral oblysy men Bókeı Ordasynda – S. Mendeshev, Á. Áıtıev.
4. Mańǵystaýda – J. Myńbaev.
5. Aqtóbede - Á. Maıkotov.
15-flıpchart Kesteni sáıkestendirý, qalam arqyly jyljytyp ornyna aparý.
"Jyldar sóıleıdi" izdenýshilik tapsyrma.
Jyl Bolǵan oqıǵa
1916 jylǵy 25 maýsym Patsha Jarlyǵy boıynsha, qara jumysqa 19-43 jasqa eńbekke jaramdy barlyq er adamdar alynýǵa tıis boldy.
1916j. Patsha ákimshiligi reseılik otarshyldar úshin jańadan jer tartyp alýdy oılastyrdy.
1913 j. "Qazaq ultynyń ómir súrýiniń ózi problemaǵa aınaldy" - dep jazǵan A. Baıtursynuly
1907-1912jj. Qazaqstanǵa Reseıden 2 mln 400 myń adam qonystandyryldy
1916j. Qazaqstan jerindegi qazaqtardyń sany jarty mıllıonǵa jýyq kemidi
16-flıpchart Sózderdi bir-birine baǵyttaý
Qozǵalystyń sıpaty, qozǵaýshy kúshteri. 1916 jylǵy qozǵalys búkil Qazaqstanda, Orta Azıany, Sibir men Kavkazdyń bir bóligin qamtydy. Ol stıhıaly túrde bastaldy j/e áleýmettik quramy jaǵynan birtekti bolǵan joq. Oǵan kómir kenishteriniń, munaı kásipshilikteriniń, Ertis kemshilikteriniń, Omby, Orynbor-Tashkent temirjolynyń qazaq jumysshylary qatysty. Olardyń aýylmen j/e sharýa qojalyqtarymen baılanysty qozǵalysqa stıhıaly sharýalar qozǵalysy sıpatyn berdi.
Qozǵalystyń basty kúshi tutastaı halyq buqarasy bolatyn.
Keste toltyrý Oqýshylar bolǵan kóterilisti áńgimeleý barysynda toltyrady
Qozǵalystyń Jetisýdaǵy ortalyǵy Qozǵalystyń Torǵaıdaǵy ortalyǵy
T. Bokın Qozǵalystyń
basshylary
1916 jylǵy shilde-tamyzda Jetisý oblysyndaǵy qarýly kóterilis buqaralyq sıpat aldy.
1916 jyly 11 tamyzda Lepsi ýezinde Maslovtyń jazalaýshy otrádtary 220-ǵa jýyq kóterilisshilerdi oqqa ushyrdy.
Negizgi oqıǵalar 1916 jyly qyrkúıekte kóterilisshiler sany – 20 myńǵa jetse, al 26 qarashada – 50 myńǵa jetti.
1916 jyly 22 qazanda Amankeldi basshylyǵymen 15 myń kóterilisshi Tórǵaı qalasyn qorshady.
Jetisý oblysynyń general-gýbernatory Folbaým ultaralyq qaqtyǵystar týǵyzý úshin arandatý sharalaryn qoldandy
Patsha ókimetiniń
qozǵalysty basý úshin
qoldanǵan sharalary Ult-azattyq qozǵalysty basyp – janyshtaý barysynda patsha ókimeti óziniń dala strategıasyn júzege asyrdy.
1916 jylǵy qazan aıynda Jetisý kóterilisi talqandaldy.
Nátıjesi 1917 jyly Torǵaı kóterilisi talqandaldy
Jetisýdaǵy kóterilis.
1916 jylǵy shilde-tamyzda Jetisý oblysyndaǵy qarýly kóterilis buqaralyq sıpat aldy.
Jetisý oblysynyń general-gýbernatory Folbaým ultaralyq qaqtyǵystar týǵyzý úshin arandatý sharalaryn qoldandy:
1. qonystanýshylar aýyldaryndaǵy orys kýlaktaryn qarýlandyrdy Qapal, Lepsi, Jarkent, Prjevalsk ýez bastyqtarynan jergilikti halyqqa oıran salýdy uıymdastyrýdy talap etti.
2. qyrǵyzdardyń toptasyp, bas qosýyn búlik dep sanap, basyp – janyshtady.
3. kóterilis basshylaryn tutqyndap dala sotyna berip, dereý darǵa asýdy uıymdastyrdy.
Ultaralyq arazdyqty kúsheıtý maqsatynda Túrkistan arhıepıskopy pravoslavıe halqyn qazaq jáne qyrǵyz eńbekshilerin jazalaýǵa shaqyrdy.
Osyǵan qaramastan kóterilis údeı túsip, Shý ózeni men Ystyq kólge jaqyn búkil aımaqty qamtydy. 10 myńnan astam qyrǵyz jáne qazaq kóterilisshileri Toqmaqty qorshady. Jarkent ýezinde kóterilisshiler Tavrıa, Vladıslav, Meshery, Krasnodar, Novıkov qonystaryn basyp aldy.
Revolúsıanyń iri oshaǵy-qarqara aımaǵy boldy. 5myń kóterilisshiler Qarqara jármeńkesin qorshap, Kravchenkonyń jazalaý otrádtaryn talqandady. 1916 jyly 11 tamyzda Lepsi ýezinde Maslovtyń jazalaýshy otrádtary 220-ǵa jýyq kóterilisshilerdi oqqa ushyrdy.
Jetisýdaǵy kóterilis basshylarynyń biri T. Bokın úgit jumysyna basshylyq etip, soǵystyń halyqqa qarsy sıpatyn túsindirdi. Feodaldyq tobynyń satqyndyq rolin áshkerelep, patsha jarlyǵan oryndamaýǵa shaqyrdy. Ol 1916 jylǵy tamyzda revolúsıalyq qyzmeti úshin qamaýǵa alynyp, túrmede Aqpan tóńkerisine deıin otyrdy. Jetisýdaǵy kóterilisti basýǵa patsha úkimeti jazalaý ekspedısıasyn jiberdi. 14 batalón, 33 júzdik, 42 zeńbirek, 97 pýlemet komandasy. Jetisý kóterilisshileri patsha áskerine tabandylyqpen qarsylyq kórsetti, biraq kúsh teń bolmaǵandyqtan jeńildi.
Kóterilis jetekshileriniń biri Bekbolat Áshekeevti 1916 jyly 9 qyrkúıekte jazalaýshylar Boraldaı asýynda darǵa asty. Prjevalskide Qytaı azamattyǵyn alǵan 400 adam qaza tapty.
Sóıtip, 1916 jylǵy qazan aıynda Jetisý kóterilisi talqandaldy.
Zardaptary: 1)Jetisý gýbernıasy 53 myń sharýashylyqqa kemidi. 2)mal azaıyp, 1/3 bóligi ǵana qaldy.
Torǵaıdaǵy kóterilis.
Torǵaı oblysyndaǵy kóterilis eń buqaralyq, eń uzaqqa sozylǵan, eń tabandy jáne bılik bir ortalyqtan júrgizilip, uıymdasqan kóterilis boldy. Bul Torǵaıdaǵy kóterilisiniń ereksheligi edi. Kóterilis barlyq ýezerdi: Torǵaı, Yrǵyz, Aqtóbe, Qostanaı ýezerin qamtydy. Oblysta kóterilis qamtymaǵan aýyl nemese eldi meken bolmady. Kóteriliske, sondaı-aq Syrdarıa, Aqmola, Semeı bolystarynyń kóterilisshileri de qatysty.
Torǵaı oblysynyń áskerı gýbernatory M. M. Eversmanǵa qazaq eńbekshileriniń qarý alyp, jappaı kóterilgendigi týraly habarlar kúnbe-kún túsip jatty. Kóterilisshiler poshtaǵa shabýyl jasady, temir jol tabanyn buzyp, bolys basqarmalaryn oırandady, bolystardy óltirdi. Kóterilis búkil oblysty qamtydy. 1916 jyly Torǵaıda bolǵan kóteriliske jurt arasynda tanymal halyq batyry Amankeldi Imanov basshylyq etti. Ol 1873 jyly Torǵaı ýeziniń Qaıdaýyl bolysyndaǵy aýyldardyń birinde kedeı sharýanyń otbasynda týǵan edi. Ákesinen erte aırylǵan Amankeldi baılardyń esiginde júrip, bala kúninen – aq joqshylyq pen muqtajdyq kórip ósti.
Amankeldi Imanovtyń uıymdastyrýshylyq qabileti halyq kóterilisiniń alǵashqy kúnderinen bastap-aq aıqyn kórindi. Oǵan Torǵaı oblysyndaǵy ýezerden ǵana emes, sonymen birge Syrdarıa, Aqmola, Semeı oblystarynan kóterilisshiler aǵylyp kelip jatty. Eger 1916 jyly qyrkúıekte kóterilisshiler sany – 20 myńǵa jetse, al 26 qarashada – 50 myńǵa jetti.
1916 jyly 22 qazanda Amankeldi basshylyǵymen 15 myń kóterilisshi Torǵaı qalasyn qorshady. Oǵan qarsy general A. D. Lavrentevtiń 9 myń adamdyq jazalaýshy toby jiberildi. Korpýstyń kele jatqany týraly derekter alǵannan keıin kóterilisshiler Torǵaıdy qorshaýdy qoıyp, qarashada Túnqoıma pochta stansıasynyń mańynda podpolkovnık Katomınniń otrádyna shabýyl jasady. Kóterilisshilerdiń negizgi bóligi Amangeldiniń shtabyna ornalasqan Batys qara jazyǵy men Aqqum qumynyń mańyna shoǵyrlanyp, partızandyq kúres ádisine kóshti. 1916 jylǵy qarashasy – 1917 jylǵy aqpany aralyǵynda, Amankeldiniń serigi, ataqty mergen Keıki batyr jasaǵy erekshe erlik kórsetti. Torǵaı dalasynda A. Imanovpen birge kóteriliske basshylyq etip, onyń dúnıetany men qalyptastyrýǵa zor yqpal etken bólshevık Álibı Jangeldın (1884-1953 jj. ) boldy.
Negizgi shaıqastar – Tatyr, Shoshqaly qopa, Kúıik qopa, Doǵal – Úrpek, Aqshyǵyn mańynda boldy. Tatyr shaıqasynda 300 kóterilisshi, 3 jazalaýshy qaza tapty. Jazýshy L. Sobolev: «Bul ańyzdar men ertegilerden shyqqandaı ǵajap ásker edi.. . Amankeldi ortaǵasyrlyq jasaqtarymen zeńbirekter men oqqa toly vıntovkalary bar jazalaýshylarǵa qarsy shyqty» dep jazdy. Torǵaı kóterilisi Aqpan tóńkerisine deıin sozyldy. 1917 jyly Torǵaı kóterilisi talqandaldy.
Saldary:
-3 myń adam jaýapqa tartyldy onyń 201-i ólim jazasyna kesildi.
-161-i katorgaǵa aınaldy.
- Júzdegen aýyldar tonalyp, órteldi, jazyqsyz adamdar atyldy.
1916 jylǵy kóterilistiń jeńilýiniń sebepteri:
1. Kóterilis bytyrańqy boldy.
2. Kóterilistiń uıymdastyrylýy men basqarylýy durys júrgizilmedi.
3. Áskerı qarýdyń jetkiliksizdigi.
4. Patsha úkimeti jergilikti jerdegi rýaralyq, ultaralyq dinı tartystar men qaıshylyqtardy sheber paıdalandy.
5. Kúni buryn belgilengen jospardyń bolmady.
6. Ulttyq zıalylar arasynda birlik bolmady.
7. Baılar, feodaldar kóterilisshiler múddesin satyp ketip otyrdy.
Saldary: qazaqtardyń sany:
- Qazaq ólkesinde – 446 myńǵa;
- Orta Azıada – 121, 7 myńǵa;
- Astrahan gýbernıasynda – 51, 8 myńǵa;
- Rossıa ımperıasynda – 617, 5 myńǵa azaıdy.
Kóterilistiń tarıhı mańyzy
1. Qazaq halqynyń revolúsıalyq taptyq sanasy ósti.
2. Qazaqstan halyqtary ulttyq múddeleriniń ortaqtyǵyn uǵyndy.
3. Qozǵalys barysynda ókimet qurylymy, qarýly kúshter, basqarý apparaty quryldy.
4. Rossıa ımperıasyndaǵy azattyq kúrestiń shyrqaý shyńy boldy.
5. Qazaq halqynyń otarlaý saıasatyna qarsy kúrese alatyn kúsh ekenin kórsetti.
6. 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys ımperıaǵa qarsy kóterilisterdiń ishindegi eń irisi boldy.
Bekitý: Test
1. 1916 kóterilisshilerdi qarýmen, oq-dárimen jabdyqtaý máselelerimen aınalysqan Áskerı Keńes qaıda quryldy?
A) Torǵaı oblysynda
V) Orynborda
S) Jetisýda
D) Qaraqumda
E) Syrdarıa oblysynda
2. 1916 jylǵy kóterilistiń negizgi qozǵaýshy kúshi:
A) Qazaq baılary
V) Qazaq ıntnllıgensıasy
S) Qazaq bolystary
D) Qazaq sharýalary men qolónershileri
E) Qazaq sultandary
3. 1916 jylǵy kóteriliske baılanysty orys patshasy qaı generaldy Túrkistan ólkesine general – gýbernator etip saılandy:
A) Kırovty
V) Kýropatkındi
S) Kýrnosovty
D) Konstantınovty
E) Kırúhındi
4. 1916jylǵy kóterilistiń sıpaty
A) Býrjýazıalyq
V) Ult-azattyq
S) Demokratıalyq
D) Lıberaldyq
E) Sosıalısik
5. 1916 j. Qarqaradaǵy kóterilis jetekshileriniń biri, bı, bolys, ádil, erjúrek batyr
A) Amangeldi
V) Álibı
S) Bekbolat
D) Keıki
E) Uzaq
6. «Qazaq» gazetinde basylǵan «Taǵy soǵys» maqalasynyń avtory?
A) A. Baıtursynov
V) Sh. Qudaıberdıev
S) Á. Bókeıhanov
D) J. Aımaýytov
E) M. Dýlatov
7. 1916 jylǵy ult-azattyq soǵystyń qamtyǵan jerleri:
A) Búkil Qazaqstan.
V)Torǵaı oblysy.
S) Aqmola oblysy.
D) Semeı oblysy.
E)Jetisý.
8. 1916 j. tamyzda 5000 astam kóterilisshiler jazalaýshy otrádyn talqandap, basyp alǵan jármenke?
A) Toqmaq
V) Bishkek
S) Ystyqkól
D) Qarqara
E) Uzynaǵash
9 Torǵaıdaǵy kóterilis sardarbegi, Amangeldiniń serigi, mergen. . . .
A) Munaı
V) Á. Janbosynov
S) E. Kýrev
D) Keıki batyr
E) U. Saýryqov
10. 1916j. ult-azattyq qozǵalys kezinde jáne jazalaý nátıjesinde Qazaqstan jerindegi qazaqtardyń sany kemidi.
A) 200 myńǵa
V)2 mıllıonǵa jýyq
S) 0, 5 mln jýyq
D) 1 mln
E) 800 adam
Qorytyndylaý.
1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysy jeńiske ushyrasa da, onyń asa zor tarıhı mańyzy boldy. Halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaǵan, elin jerin súıgen Amangeldi, Bekbolat tárizdi qaharman, erjúrek batyrlardy shyǵardy. Qazaq halqynyń kim ekenin dúnıe júzi tanyta bildi.
"El úshin eńbek etseń, halqyn súımek,
Biz úshin otqa, sýǵa túsip júr dep.
Er ólse de erligin el óltirmes,
Neshe myń jyl ótse de tarıh bilmek".
Halyq úmiti oryndaldy - Qazaqstan táýelsizdik aldy, egemendikke qoly jetkizdik.
Paıdalanǵan ádebıetter:
1) QozybaevM., Nurpeıis K., Júkeshev Q., -2009 j.
2)Qazaqstan tarıhy «Ocherkter» Almaty «Dáýir» baspasy 1994 j.
3)ınternet «Google».
You Might Also Like
-
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly, №100 orta mektebiniń
-
«Qostanaı qala ákimdigi bilim bóliminiń №5 orta mektebi» MM
