Qazaq handary ustaǵan saıasattyń negizgi baǵyty
Qazaqstan tarıhy 10 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Qazaq handary ustaǵan saıasattyń negizgi baǵyty.
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik - Qasym hannyń bıligi, Qazaq handyǵynyń XVI ǵasyrdyń 20 - 40 jyldaryndaǵy jaǵdaıy týraly bilimderin tolyqtyryp, Qasym hannyń qazaq handyǵynyń tarıhynda tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıahatshy, tulǵa retinde atqarǵan rolin ashyp kórsetý.
B) Damytýshylyq - Haqnazar han bıligi, Táýekel sultan bıligi, Esim han bıligin oqyta otyryp, oılaý, sóıleý, oqýshylardyń bilimderin tirek - syzba arqyly túsindire otyryp tolyqtyrý, shyńdaý. Kartamen jumys júrgizý, óz betinshe qortyndy jasaýǵa, mátindegi negizgi máseleni tabýǵa daǵdyrlandyrý, basqatyrǵyshtardy sheshe otyryp este saqtaý qabiletin damytý.
V) Tárbıelik - Qazaq handyǵynyń saıasatyn oqyta otyryp, elin, jerin, Otanyn qorǵaı bilýge,
oqýshyny jan – jaqty tereń, erkin oılaýǵa, toppen jumys jasaýǵa, ustamdylyqqa, óz oıyn ózgelermen bólisýge, ózgeniń de oıyn tyńdaı bilýge tárbıeleý. Esim hannyń áreketterin áńgimeleı otyryp erlikke, batyr, batyl bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, túsindirý, toppen jeke jumys, mátinmen jumys.
Kórneki quraldar: slaıd, sóz jumbaq, sýretter, syzbalar.
Sabaqtyń jospary:
I. Uıymdastyrý.
II. Úı tapsyrmasy.
III. Jańa sabaq.
IV. Jańa sabaqty bekitý.
V. Baǵalaý.
VI. Úıge tapsyrma.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylarmen amandasyp, synyp oqýshylaryn túgendeý. Sabaqqa daıyndyq jasap, sabaqty bastaımyz.
Úı tapsyrmasy:
1. «Qazaq» sózi paıda bolǵan ýaqyt: Kóne túrik dáýirinde.
2. Alǵashqy kezde «qazaq» ataýynyń ornyna qoldanylǵan sóz: Alash.
3. «Alash» sózi shamamen alǵash ret aıtyldy: IX - Xǵǵ.
4. Tarıhshy Qadyrǵalı Bıdiń shejiresi boıynsha, «Alash myńy» odaǵynyń qalyptasqan mezgili: XIII ǵasyrdyń sońy - XIV ǵasyrdyń bas kezi.
5. Qazaq handyǵynyń tý kótergen jeri: Jetisýdyń batys bóligi, úısin, dýlat, taıpalarynyń ata-mekeni.
Sergitý sáti:
Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1443+160=1603 (1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde birinshi qazaq - buhar shaıqasy).
2. 1921 - 308= (1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi)
3. 1404+217= 1621(1620 - 1621 jyldary 4 - 5 - 6 qazaq – buhar soǵysy boldy).
4. XI+Vİ = (XVİİ ǵ Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtandy, Feodaldyq talas – tartystar keń óris aldy).
5. 1333+295= (1628 jyly Esim han qaıtys bolady).
2 - top: 3 - kezeń:
1. 1332+281=1613 (1613 jyly Tursyn han Tashkentti astanasy etip jarıalaıdy).
2. 1822 - 224= 1598 (1598 jyly Esim han taqqa otyrady).
3. 1219+408= 1627 (1627 jyly eń sońǵy qandy shaıqas bolady).
4. İH+Vİİ=(XVİ ǵ qýatty Moǵolstan memleketi birjolata ydyraýǵa bet aldy).
5. 921+690= (1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han basqardy).
Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa qazaq handarynyń negizgi saıasaty týraly, elin, jerin, qorǵaýdaǵy atqarǵan qyzmetteri týraly bilimderin tolyqtyrý.
XVI ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynyń órleýin tarıhshylar Qasym han esimimen baılanystyrady. «Qasym han Deshti Qypshaqty túgeldeı óz bıligine alǵany sonshalyq, Joshy hannan soń eshkim de ol sıaqty (munda) joǵarǵy bılikke qol jetkize alǵan joq»,- dep kórsetedi Muhamed Haıdar Dýlatı.
XVI ǵasyrdyń ekinshi on jyldyǵynda Qasym han óz bıligin keń - baıtaq qazaq dalasynyń basym bóligine ornatty. Memleket halqy 1mln - nan asyp, atty áskeri 300 myńǵa deıin jetti.
Qasym han tusynda Qazaq handyǵy derbes memleket retinde halyqaralyq qatynasqa aralasa bastady. Onymen alǵashqylardyń biri bolyp dıplomatıalyq qatynas jasaǵan - Máskeý memleketi. Qarqyndy damý jolyna túsken Qazaq eli týraly málimet Batys Eýropaǵa da jetti, Máskeýde birneshe márte bolǵan (1517 jáne 1526j. j ) avstrıalyq dıplomat Sıgızmýnd Gerbershteın óz jazbalarynda qazaqtar jóninde málimet berdi.
Mysaly: Sefevıdterdiń jazba derektemeleriniń barlyǵynda derlik «qazaq handyǵy, qazaqtar týraly aıtylady».
17 ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtanǵanymen, burynnan kele jatqan keıbir qaıshylyqtar sheshimin tappaǵan edi. Qazaq handyǵy barǵan saıyn bólshektene tústi. Feodaldyq talas - tartystar keń óris aldy. Kóshpeli aqsúıekterdiń ár túrli toptary ózara baqtalastyqqa tústi. Ońtústikte is júzinde eki han bılik etti. Esim han Túrkistan qalasyn óziniń astanasy etse, Tursyn han ózin táýelsiz han jarıalap, Tashkent qalasyn astana jasady. Birte - birte Qazaq handyǵynda handardyń dara bıligi kórinis tapty. Bul kezde Tashkentte – Keldi Muhammed sultan, Ándijanda - Abylaı sultan, Turfanda - Ábd - ar - Rahym han, Jarkentte - Abaq han, t. b dara bılik júrgizdi. Buhar - qazaq qarym - qatynastary. Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn ańdyp otyrǵan Buhar hany burynǵy bitim shartyn buzyp, Qazaq handyǵynyń jerine jańa joryqtar uıymdastyrady. Buhar hany keshegi Táýekel hanmen sátsiz soǵysta qoldan shyqqan Tashkent, Saıram, Ándijan jerlerin qaıtaryp alýdy armandady. Sonymen qatar qazaqtardy Syrdarıanyń arǵy betine asyryp tastaýdy maqsat etti.
Qazaq – buhar soǵysy (1603 - 1624) erekshe qan tógisti soǵys boldy. Birinshi qazaq - buhar shaıqasy 1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde boldy. Bul shaıqasta Buhar handyǵynyń áskeri jeńilis taýyp, tym - tyraqaı qashty. Buhar áskerleri Samarqan bekinisine tyǵylady. Biraq qorshaýǵa túsken Samarqan qamaly berik edi. Qazaq handyǵynyń jasaqtary jaýdyń saǵyn syndyryp, mol oljamen Tashkentke qaıtyp oralady.
1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han ózi basqaryp keledi. Tashkent túbinde ótken bul urysta qazaqtyń qalan qolyn Esim han basqardy. Bul shaıqasta Buhar hany jeńilis taýyp, kelisimge keledi. Qazaq sultandarynan áskerı kómek alǵan Buhar hany Imamkýlı Qarataý, Aspara óńirine shabýyl jasap, beıǵam aýyldar men qalalardy úlken shyǵynǵa ushyratty. Buǵan jaýap retinde 1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi. Buhar handyǵynyń áskerin qırata jeńdi. 1620 - 1621 jyldary bolǵan tórtinshi, besinshi, altynshy qazaq – buhar soǵysynda Qazaq handyǵynyń áskerin Tursyn han bastap shyǵyp, qazaqtar tolyq jeńiske jetti.
1627 jylǵy eń sońǵy, jetinshi qandy shaıqasqa Esim han Qazaq handyǵynyń áskerin ózi bastap kelip, keskilesken shaıqasta jeńiske jetti. Sóıtip ońtústik shekarasyn berik bekitedi. Buhara hany Imamkýlı jeńilisti moıyndaıdy. Tursyn hannyń búligi. Tursyn sultan – Jalym sultannyń uly. 1598 jylǵy han saılaýda Esimniń joly úlken bolǵandyqtan, Tursynnyń taqqa talastan qısyny bolmady. Tursyn sultan Ózbek handyǵyna qarsy kúreste qazaq áskerlerin bastap, áldeneshe ret úlken jeńisterge jetedi, bedeli artady. Kóp uzamaı Tursyn sultan 1613 jyly ózin han, Tashkent qalasynyń bıleýshisi dep jarıalaıdy. Óz atynan aqsha shyǵarady. Tursyn han Esim hanmen eki ret bitimge kelip, eki ret sertten taıǵan.
Bekitý.
1. Orbulaq shaıqasynda basshylyq jasaǵan qazaq batyrlary:
A) Qarasaı, Arǵyntaı
V) Qabanbaı, Bógenbaı
S) Naıryzbaı, Raıymbek
D) Aǵybaı, Buharbaı
E) Baıan, Shynqoja
2. 1681 - 1685 jyldary jońǵar feodaldary Ońtústik Qazaqstanǵa birneshe ret jasaǵan shabýyly kezinde qıratylǵan qala:
A) Túrkistan
V) Samarqan
S) Saıram
D) Úrgenish
E) Saraıshyq
3. Qazaq handyǵynyń qurylýy jaıynda málimetter kezdesetin tarıhı eńbek:
A)«Kodeks kýmanıkýs»
V)«Túrki tilderinń sózdigi
S)«Temir memleketi»
D)«Oǵyznama»
E)«Tarıh - ı Rashıdı
4. Jáńgir han taqqa otyrǵan jyl:
A) 1628 jyl
V) 1622 jyl
D) 1626 jyl
S) 1625 jyl
E) 1620 jyl
5. Qaı jyly Táýekel han ózbek hanymen jasasqan «ant berisken shartty» buzdy?
A) 1546 jyly
S) 1588 jyly
E) 1583 jyly
V) 1582 jyly
D) 1598 jyly
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma: oqý, hronologıalyq keste syzý, ár hanǵa minezdeme jazý.
Sabaqtyń taqyryby: Qazaq handary ustaǵan saıasattyń negizgi baǵyty.
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik - Qasym hannyń bıligi, Qazaq handyǵynyń XVI ǵasyrdyń 20 - 40 jyldaryndaǵy jaǵdaıy týraly bilimderin tolyqtyryp, Qasym hannyń qazaq handyǵynyń tarıhynda tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıahatshy, tulǵa retinde atqarǵan rolin ashyp kórsetý.
B) Damytýshylyq - Haqnazar han bıligi, Táýekel sultan bıligi, Esim han bıligin oqyta otyryp, oılaý, sóıleý, oqýshylardyń bilimderin tirek - syzba arqyly túsindire otyryp tolyqtyrý, shyńdaý. Kartamen jumys júrgizý, óz betinshe qortyndy jasaýǵa, mátindegi negizgi máseleni tabýǵa daǵdyrlandyrý, basqatyrǵyshtardy sheshe otyryp este saqtaý qabiletin damytý.
V) Tárbıelik - Qazaq handyǵynyń saıasatyn oqyta otyryp, elin, jerin, Otanyn qorǵaı bilýge,
oqýshyny jan – jaqty tereń, erkin oılaýǵa, toppen jumys jasaýǵa, ustamdylyqqa, óz oıyn ózgelermen bólisýge, ózgeniń de oıyn tyńdaı bilýge tárbıeleý. Esim hannyń áreketterin áńgimeleı otyryp erlikke, batyr, batyl bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, túsindirý, toppen jeke jumys, mátinmen jumys.
Kórneki quraldar: slaıd, sóz jumbaq, sýretter, syzbalar.
Sabaqtyń jospary:
I. Uıymdastyrý.
II. Úı tapsyrmasy.
III. Jańa sabaq.
IV. Jańa sabaqty bekitý.
V. Baǵalaý.
VI. Úıge tapsyrma.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylarmen amandasyp, synyp oqýshylaryn túgendeý. Sabaqqa daıyndyq jasap, sabaqty bastaımyz.
Úı tapsyrmasy:
1. «Qazaq» sózi paıda bolǵan ýaqyt: Kóne túrik dáýirinde.
2. Alǵashqy kezde «qazaq» ataýynyń ornyna qoldanylǵan sóz: Alash.
3. «Alash» sózi shamamen alǵash ret aıtyldy: IX - Xǵǵ.
4. Tarıhshy Qadyrǵalı Bıdiń shejiresi boıynsha, «Alash myńy» odaǵynyń qalyptasqan mezgili: XIII ǵasyrdyń sońy - XIV ǵasyrdyń bas kezi.
5. Qazaq handyǵynyń tý kótergen jeri: Jetisýdyń batys bóligi, úısin, dýlat, taıpalarynyń ata-mekeni.
Sergitý sáti:
Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1443+160=1603 (1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde birinshi qazaq - buhar shaıqasy).
2. 1921 - 308= (1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi)
3. 1404+217= 1621(1620 - 1621 jyldary 4 - 5 - 6 qazaq – buhar soǵysy boldy).
4. XI+Vİ = (XVİİ ǵ Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtandy, Feodaldyq talas – tartystar keń óris aldy).
5. 1333+295= (1628 jyly Esim han qaıtys bolady).
2 - top: 3 - kezeń:
1. 1332+281=1613 (1613 jyly Tursyn han Tashkentti astanasy etip jarıalaıdy).
2. 1822 - 224= 1598 (1598 jyly Esim han taqqa otyrady).
3. 1219+408= 1627 (1627 jyly eń sońǵy qandy shaıqas bolady).
4. İH+Vİİ=(XVİ ǵ qýatty Moǵolstan memleketi birjolata ydyraýǵa bet aldy).
5. 921+690= (1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han basqardy).
Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa qazaq handarynyń negizgi saıasaty týraly, elin, jerin, qorǵaýdaǵy atqarǵan qyzmetteri týraly bilimderin tolyqtyrý.
XVI ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynyń órleýin tarıhshylar Qasym han esimimen baılanystyrady. «Qasym han Deshti Qypshaqty túgeldeı óz bıligine alǵany sonshalyq, Joshy hannan soń eshkim de ol sıaqty (munda) joǵarǵy bılikke qol jetkize alǵan joq»,- dep kórsetedi Muhamed Haıdar Dýlatı.
XVI ǵasyrdyń ekinshi on jyldyǵynda Qasym han óz bıligin keń - baıtaq qazaq dalasynyń basym bóligine ornatty. Memleket halqy 1mln - nan asyp, atty áskeri 300 myńǵa deıin jetti.
Qasym han tusynda Qazaq handyǵy derbes memleket retinde halyqaralyq qatynasqa aralasa bastady. Onymen alǵashqylardyń biri bolyp dıplomatıalyq qatynas jasaǵan - Máskeý memleketi. Qarqyndy damý jolyna túsken Qazaq eli týraly málimet Batys Eýropaǵa da jetti, Máskeýde birneshe márte bolǵan (1517 jáne 1526j. j ) avstrıalyq dıplomat Sıgızmýnd Gerbershteın óz jazbalarynda qazaqtar jóninde málimet berdi.
Mysaly: Sefevıdterdiń jazba derektemeleriniń barlyǵynda derlik «qazaq handyǵy, qazaqtar týraly aıtylady».
17 ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtanǵanymen, burynnan kele jatqan keıbir qaıshylyqtar sheshimin tappaǵan edi. Qazaq handyǵy barǵan saıyn bólshektene tústi. Feodaldyq talas - tartystar keń óris aldy. Kóshpeli aqsúıekterdiń ár túrli toptary ózara baqtalastyqqa tústi. Ońtústikte is júzinde eki han bılik etti. Esim han Túrkistan qalasyn óziniń astanasy etse, Tursyn han ózin táýelsiz han jarıalap, Tashkent qalasyn astana jasady. Birte - birte Qazaq handyǵynda handardyń dara bıligi kórinis tapty. Bul kezde Tashkentte – Keldi Muhammed sultan, Ándijanda - Abylaı sultan, Turfanda - Ábd - ar - Rahym han, Jarkentte - Abaq han, t. b dara bılik júrgizdi. Buhar - qazaq qarym - qatynastary. Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn ańdyp otyrǵan Buhar hany burynǵy bitim shartyn buzyp, Qazaq handyǵynyń jerine jańa joryqtar uıymdastyrady. Buhar hany keshegi Táýekel hanmen sátsiz soǵysta qoldan shyqqan Tashkent, Saıram, Ándijan jerlerin qaıtaryp alýdy armandady. Sonymen qatar qazaqtardy Syrdarıanyń arǵy betine asyryp tastaýdy maqsat etti.
Qazaq – buhar soǵysy (1603 - 1624) erekshe qan tógisti soǵys boldy. Birinshi qazaq - buhar shaıqasy 1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde boldy. Bul shaıqasta Buhar handyǵynyń áskeri jeńilis taýyp, tym - tyraqaı qashty. Buhar áskerleri Samarqan bekinisine tyǵylady. Biraq qorshaýǵa túsken Samarqan qamaly berik edi. Qazaq handyǵynyń jasaqtary jaýdyń saǵyn syndyryp, mol oljamen Tashkentke qaıtyp oralady.
1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han ózi basqaryp keledi. Tashkent túbinde ótken bul urysta qazaqtyń qalan qolyn Esim han basqardy. Bul shaıqasta Buhar hany jeńilis taýyp, kelisimge keledi. Qazaq sultandarynan áskerı kómek alǵan Buhar hany Imamkýlı Qarataý, Aspara óńirine shabýyl jasap, beıǵam aýyldar men qalalardy úlken shyǵynǵa ushyratty. Buǵan jaýap retinde 1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi. Buhar handyǵynyń áskerin qırata jeńdi. 1620 - 1621 jyldary bolǵan tórtinshi, besinshi, altynshy qazaq – buhar soǵysynda Qazaq handyǵynyń áskerin Tursyn han bastap shyǵyp, qazaqtar tolyq jeńiske jetti.
1627 jylǵy eń sońǵy, jetinshi qandy shaıqasqa Esim han Qazaq handyǵynyń áskerin ózi bastap kelip, keskilesken shaıqasta jeńiske jetti. Sóıtip ońtústik shekarasyn berik bekitedi. Buhara hany Imamkýlı jeńilisti moıyndaıdy. Tursyn hannyń búligi. Tursyn sultan – Jalym sultannyń uly. 1598 jylǵy han saılaýda Esimniń joly úlken bolǵandyqtan, Tursynnyń taqqa talastan qısyny bolmady. Tursyn sultan Ózbek handyǵyna qarsy kúreste qazaq áskerlerin bastap, áldeneshe ret úlken jeńisterge jetedi, bedeli artady. Kóp uzamaı Tursyn sultan 1613 jyly ózin han, Tashkent qalasynyń bıleýshisi dep jarıalaıdy. Óz atynan aqsha shyǵarady. Tursyn han Esim hanmen eki ret bitimge kelip, eki ret sertten taıǵan.
Bekitý.
1. Orbulaq shaıqasynda basshylyq jasaǵan qazaq batyrlary:
A) Qarasaı, Arǵyntaı
V) Qabanbaı, Bógenbaı
S) Naıryzbaı, Raıymbek
D) Aǵybaı, Buharbaı
E) Baıan, Shynqoja
2. 1681 - 1685 jyldary jońǵar feodaldary Ońtústik Qazaqstanǵa birneshe ret jasaǵan shabýyly kezinde qıratylǵan qala:
A) Túrkistan
V) Samarqan
S) Saıram
D) Úrgenish
E) Saraıshyq
3. Qazaq handyǵynyń qurylýy jaıynda málimetter kezdesetin tarıhı eńbek:
A)«Kodeks kýmanıkýs»
V)«Túrki tilderinń sózdigi
S)«Temir memleketi»
D)«Oǵyznama»
E)«Tarıh - ı Rashıdı
4. Jáńgir han taqqa otyrǵan jyl:
A) 1628 jyl
V) 1622 jyl
D) 1626 jyl
S) 1625 jyl
E) 1620 jyl
5. Qaı jyly Táýekel han ózbek hanymen jasasqan «ant berisken shartty» buzdy?
A) 1546 jyly
S) 1588 jyly
E) 1583 jyly
V) 1582 jyly
D) 1598 jyly
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma: oqý, hronologıalyq keste syzý, ár hanǵa minezdeme jazý.
You Might Also Like
