Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq saýdaǵa qatysýy
BQO, Aqjaıyq aýdany,
Almaly aýyly, Almaly OJBBM
Syzý jáne ekonomıka negizderimen qarjylyq saýattylyq pániniń muǵalimi:
Qanybet Mazeta
Sabaqtyń taqyryby: Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq saýdaǵa qatysýy.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: jańa túsinikter men áreketterdiń amaldaryn, ǵylymı bilimniń júıesin qalyptastyrý.
2. Damytýshylyq: Sabaqta oqýshylardyń psıhologıalyq oı-órisin, bilim sapasyn tereńdetý, óz erikterimen jumys jasaýyna múmkindik berý. Oılaýdy damytý.
Sabaqtyń túri: Dástúrli emes sabaq.
Sabaqtyń ádisi: Toptaý, oı qozǵaý, mátinmen jumys, sheshim qabyldaý.
Kórnekiligi: plakat, mátinder.
Pánaralyq baılanys: Geografıa.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý
Iİ. Negizgi uǵymdar:
a) halyqaralyq saýda
á) Eksport
b) Import
İIİ. Halyqaralyq saýdanyń paıda bolý sebepteri:
a)Tabıǵı qorlardyń teń bólinbeýi
á) Óndiristegi absolútti artyqshylyq
b) Óndiristegi táýeldi artyqshylyq
İV. Ekonomıkalyq maǵynaly sózdi tabý.
V. Memleket saýda jasaıdy (mátinder)
a) Nege memleketter saýda jasaıdy?
á) Adam Smıt (1723-1790).
b) Gúlden de baıýǵa bolady.
VI. Qorytyndy.
II. Negizgi uǵymdar:
1. Halyqaralyq saýda.
Halyqaralyq saýda dep memleketter men ulttyq sharýashylyqtardyń arasyndaǵy taýarmen qyzmet kórsetý ózara aıyrbastaryn aıtymyz. Dúnıe júzilik saýdanyń sýbektileri: Jeke tulǵalar, jeke menshik, aksıonerlik kooperatıvtik kásip oryndar, memlekettik mekemeler. Halyqaralyq taýarlar men qyzmet kórsetý naryqtarynyń túrleri: Jumys kúshi naryǵy, kapıtal naryǵy, tehnıka jáne ǵylym jetistikteri naryǵy. Álemdik saýdanyń aımaqtyq erekshelikterge baılanysty jiktelýi: Azıalyq, evropalyq, latyn amerıkalyq jáne t. b. Halyqaralyq saýdany iske asyratyn ınfraqurylymdar: transport quraldary, qoıma mekemeleri, baılanys quraldary jáne t. b.
2. Eksport
Eksport degenimiz basqa el turǵyndarynyń ulttyq ekonomıka salalary óndirgen taýarlardy satyp alýy. Mysaly: Qazaqstanda óndirilip basqa elge satylǵan taýar-Qazaqstan úshin eksport bolyp sanalady. Qazaqstan shet elge úsh júzden joǵary ónim túrin shyǵarady. Biraq Qazaqstan eksportynyń tórtten úsh bóligin bes-aq taýar túri quraıdy: 1-munaı, 2-qara metaldar prakaty, 3-tazartylǵan mys, 4-bıdaı, 5-ferro qorytpalar. Negizgi eksporttyq taýar-shıki munaı barlyq eksporttyń besten úsh bóligin quraıdy. Qazaqstan ónimderin negizgi satyp alýshylar: Reseı, Shveısarıa, Qytaı, Italıa memleketteri.
3. Import.
Import degenimiz - bir el turǵyndarynyń basqa elde jasalynǵan taýarlardy satyp alýy. Mysaly: basqa elde óndirilip Qazaqstan satyp alǵan taýar - Qazaqstan úshin ımport bolyp sanalady. Qazaqstan ımportynyń quramy ár alýan. Eń kóp satyp alynatyn taýarlardyń alǵashqy bestigi mynalar: 1-mashınalar men qural-jabdyqtar, 2-jeńil avtokólikter, 3-qurysh qubyrlary, 4-munaı ónimderi, 5-tabıǵı gaz. Mashınalarmen qural-jabdyqtar barlyq ımporttyń tórtten bir bóligin quraıdy. Qazaqstanǵa ımport taýarlar negizinen Reseıden, Germanıadan, Qytaıdan, AQSH-tan, Ýkraınadan keledi.
III. Halyqaralyq saýdanyń paıda bolý sebebi.
1. Tabıǵı qorlardyń (ıgilikterdiń) teń bólinbeýi.
Halyqaralyq saýdanyń paıda bolýyna áser etkenderdiń biri–tabıǵattyń ózi. Sebebi; tabıǵı qorlar (ıgilikter) ártúrli elder arasynda tabıǵatynda teń bólinbegen. Mysyly: Bir elde munaı kózi bolsa, ekinshi bir elde hrom kózi bar. Osy eki elge avtomobıl tetikterin jasaý úshin hromdalǵan bolat jáne benzın bolý úshin janarmaı quıatyn stansıa kerek. Bul elder munaıdy hromǵa aıyrbastap birimen biri saýda jasasýǵa tıisti. Týra osyndaı jaǵdaıdan Qazaqstan shet elge munaı, gaz, alúmını taǵy basqa shıkizattar shyǵaryp, basqa elden óndiris qural-jabdyqtarmen birge, ananas taǵy basqa qajettilikterdi alyp keledi.
2. Óndiristegi absolútti artyqshylyq.
Absolútti artyqshylyq - tarıhı jaǵdaılar kúshinde eldiń qol astyndaǵy asa tıimdi tabıǵı-klımattyq, shıkizattyq jáne eńbek resýrstarynyń birlesýi. Mysaly: Grýzıa Qazaqstan aldynda lımon óndirý óndirisi boıynsha absolúttik artyqshylyǵy bar, ıaǵnı Qazaqstan úshin lımondy ózderi ósirgennen góri grýzınderden satyp alǵan paıdaly. Al egerde bıdaıdyń qatty sorty týraly óndiristi aıtatyn bolsaq, onda bul jerde atalǵan memleketter oryn almastyrady da absolúttik artyqshylyq astyq óndirýde úlken tabıǵı – klımattyq jaǵdaıy qalyptasqan Qazaqstanda bolady. Osyǵan baılanysty, Grýzıaǵa astyq óndirýmen shuǵyldanǵannan góri, onyń ornyna oǵan Qazaqstannan alǵan paıdaly bolady. Absolúttik artyqshylyqqa belgili bir nemese basqa da taýarlardy óndirýshi elder, mysaly, kókónis, jemisti eksportqa shyǵarýshy ystyq elder, asyl tastar men asyl tasqa baı elder, ónerkásip zattary men óndirisi damyǵan elder ıe bolady.
3. Óndiristegi táýeldi artyqshylyq.
Táýeldi artyqshylyq - bul túrli elderde óndiriletin birkelki óndiris zatynyń balama baǵytyn qatar qoıý prınsıpine negizdelgen artyqshylyq. Qazirgi zaman jaǵdaıynda táýeldi artyqshylyqtar balama óndirister arqyly belgilenedi, ıaǵnı belgili bir taýar óndirýdiń shyǵyny basqa bir taýar óndirý shyǵyny arqyly anyqtalady. Mysaly: Qazaqstan tek eki taýar-munaı men astyq qana óndiredi. eger de syrtqy saýda joq bolsa, onda eki taýardy da tek ózi óndirýge májbúr bolady. Egerde syrtqy saýda bolatyn bolsa, jaǵdaı ózgeredi. Aıtalyq, Qazaqstan sońǵy jyldary Respýblıkanyń ońtústik aýdandaryndaǵy únemi baıqalatyn sý tapshylyǵyna baılanysty maqta óndirisinen bastartýy múmkin. Jalpy, osy jáne basqada sebepter maqta tonnasy baǵasynyń ósýine ákelýi múmkin. Sondyqtanda Qazaqstan munaıǵa aıyrbas retinde maqtany ımportpen ala alady.
IV. Ekonomıkalyq maǵynaly sózdi tabý
ÝTABYSÝSHYǴYNM
SJZIMPORTLQJ
JMQEKSPORTBN
TEŃBEKTJSALYQT
QSAÝDAIQARYZ S
TTAÝARAKÁSİPKER
SNARYQMFIRMAE
ALAQSHANQORLART
V. Memleket saýda jasaıdy (mátinder)
1. Nege memleketter saýda jasaıdy
Shotlandıalyq ekonomıs Adam Smıt 200 jyl buryn bul suraqqa jaýap berdi.
Kez kelgen sanaly otbasy ıesiniń negizgi qaǵıdasy satyp alǵannan góri qymbatyraq túsetin zattardy úıde daıyndamaý edi. Tiginshi ózine etik tigýge tyryspaıdy, ony etikshiden satyp alady. Etikshide ózine kıim tigip alýǵa tyryspaıdy, ony tiginshiden satyp alady. Fermer ekeýinde ózi jasaýǵa tyryspaıdy, eki kásipshi kórsetetin qyzmetti paıdalanady. Bári óz eńbegin kórshileri aldynda basymdylyǵy bar salada aıaqtaýdy tıimdi dep tabady da, kerek zattardy ónim bóligine aıyrbastap nemese sol nárseni óz eńbegi ónimi bóliginiń baǵasyna satyp alady.
Árıne kez kelgen jeke otbasy áreketinde durys bolyp sanalǵan nárse búkil koróldyqqa jaramaýy múmkin. Eger qandaıda bir bóten el taýardy ózińiz daıyndaı alatyn baǵadan arzanyraq baǵaǵa berse, árıne ony odan ózimiz basym bolatyn salada usynylatyn ónerkásiptik eńbegimizdiń keıbir bóligi retinde satyp alǵan durys.
2. Adam Smıt (1723-1790)
Adam Smıt dáýleti shaǵyn shotlandyq otbasydaǵy jalǵyz bala edi. Ol ákesinen erte aıyryldy. Adam Smıt 14 jasynda Glaz ýnıversıtetine túsip, dúnıe taný jolyn bastady. Birtindep óz zamanynyń eń bilimdi adamdarynyń biri boldy. Onyń Glaz ýnıversıtetiniń rektory bolyp taǵaıyndalýy osyny moıyndaý edi.
Ol barlyq adamdarda óz jaǵdaıyn jaqsartýǵa degen talpynys bar dep eseptedi. Dúnıe júziniń kez kelgen halqynyń ál-aýqatynyń ósý kezi eńbekti bólýde dep bildi.
Uly shotlandyq taýarlardy aıyrbastaý, osy aıyrbas eki jaqqa da tıimdi bolǵanda ǵana júredi dep kórsetti. Smıt taýar aıyrbasyn qatysatyndardyń barlyǵy úshin ámbebap paıda bolatynyn dáleldedi. Bul paıda – oǵan qatysýshylardyń óz eńbegin únemdeýi.
Eger ókimet adamdarǵa eńbek etý, jınaq jasaýǵa jáne ony komersıalyq qyzmetke salýǵa kedergi jasamasa, onda el gúldenedi. Ekonomıkalyq jańalyqtary úshin Adam Smıtti «ekonomıka ákesi» dep atady.
3. Gúlden de baıýǵa bolady
Eksporttan úlken tabystardy tek munaı nemese gaz ǵana ákelmeıdi. Mysaly, kázir dúnıe júzinde paıdaly sala bolyp alǵan gúl ósirý sharýashylyǵy qyzý damyp keledi. Ónerkásiptiń qýatty salalaryn damytýǵa kúshi jetpeıtin, biraq jaqsy klımaty bar nemese aýyl sharýashylyǵy óndirisi joǵary damyǵan kishkentaı elder gúldin álemdik naryǵyna qatysýdan zor tabystar alyp otyr.
Mysaly, Kolýmbıanyń gúl ósirýmen aınalysqanyna 20 jyldaı ǵana boldy, al qazir jyl saıyn satý úshin 130 myń tonna gúl kesiledi, búl AQSH gúl ımportynyń 90%-i. Dúnıe júzindegi jetekshi gúl ósirýshi el Nıderlandy jyl saıyn tek Germanıaǵa 200 myń tonna gúl satsa, al kip-kishkentaı Izraıl dúnıe júzinde gúl ósirý boıynsha 3 oryn alyp, Evropada gúl shoqtaryn satýdan 150 mıllıon dollar tabady.
Almaly aýyly, Almaly OJBBM
Syzý jáne ekonomıka negizderimen qarjylyq saýattylyq pániniń muǵalimi:
Qanybet Mazeta
Sabaqtyń taqyryby: Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq saýdaǵa qatysýy.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: jańa túsinikter men áreketterdiń amaldaryn, ǵylymı bilimniń júıesin qalyptastyrý.
2. Damytýshylyq: Sabaqta oqýshylardyń psıhologıalyq oı-órisin, bilim sapasyn tereńdetý, óz erikterimen jumys jasaýyna múmkindik berý. Oılaýdy damytý.
Sabaqtyń túri: Dástúrli emes sabaq.
Sabaqtyń ádisi: Toptaý, oı qozǵaý, mátinmen jumys, sheshim qabyldaý.
Kórnekiligi: plakat, mátinder.
Pánaralyq baılanys: Geografıa.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý
Iİ. Negizgi uǵymdar:
a) halyqaralyq saýda
á) Eksport
b) Import
İIİ. Halyqaralyq saýdanyń paıda bolý sebepteri:
a)Tabıǵı qorlardyń teń bólinbeýi
á) Óndiristegi absolútti artyqshylyq
b) Óndiristegi táýeldi artyqshylyq
İV. Ekonomıkalyq maǵynaly sózdi tabý.
V. Memleket saýda jasaıdy (mátinder)
a) Nege memleketter saýda jasaıdy?
á) Adam Smıt (1723-1790).
b) Gúlden de baıýǵa bolady.
VI. Qorytyndy.
II. Negizgi uǵymdar:
1. Halyqaralyq saýda.
Halyqaralyq saýda dep memleketter men ulttyq sharýashylyqtardyń arasyndaǵy taýarmen qyzmet kórsetý ózara aıyrbastaryn aıtymyz. Dúnıe júzilik saýdanyń sýbektileri: Jeke tulǵalar, jeke menshik, aksıonerlik kooperatıvtik kásip oryndar, memlekettik mekemeler. Halyqaralyq taýarlar men qyzmet kórsetý naryqtarynyń túrleri: Jumys kúshi naryǵy, kapıtal naryǵy, tehnıka jáne ǵylym jetistikteri naryǵy. Álemdik saýdanyń aımaqtyq erekshelikterge baılanysty jiktelýi: Azıalyq, evropalyq, latyn amerıkalyq jáne t. b. Halyqaralyq saýdany iske asyratyn ınfraqurylymdar: transport quraldary, qoıma mekemeleri, baılanys quraldary jáne t. b.
2. Eksport
Eksport degenimiz basqa el turǵyndarynyń ulttyq ekonomıka salalary óndirgen taýarlardy satyp alýy. Mysaly: Qazaqstanda óndirilip basqa elge satylǵan taýar-Qazaqstan úshin eksport bolyp sanalady. Qazaqstan shet elge úsh júzden joǵary ónim túrin shyǵarady. Biraq Qazaqstan eksportynyń tórtten úsh bóligin bes-aq taýar túri quraıdy: 1-munaı, 2-qara metaldar prakaty, 3-tazartylǵan mys, 4-bıdaı, 5-ferro qorytpalar. Negizgi eksporttyq taýar-shıki munaı barlyq eksporttyń besten úsh bóligin quraıdy. Qazaqstan ónimderin negizgi satyp alýshylar: Reseı, Shveısarıa, Qytaı, Italıa memleketteri.
3. Import.
Import degenimiz - bir el turǵyndarynyń basqa elde jasalynǵan taýarlardy satyp alýy. Mysaly: basqa elde óndirilip Qazaqstan satyp alǵan taýar - Qazaqstan úshin ımport bolyp sanalady. Qazaqstan ımportynyń quramy ár alýan. Eń kóp satyp alynatyn taýarlardyń alǵashqy bestigi mynalar: 1-mashınalar men qural-jabdyqtar, 2-jeńil avtokólikter, 3-qurysh qubyrlary, 4-munaı ónimderi, 5-tabıǵı gaz. Mashınalarmen qural-jabdyqtar barlyq ımporttyń tórtten bir bóligin quraıdy. Qazaqstanǵa ımport taýarlar negizinen Reseıden, Germanıadan, Qytaıdan, AQSH-tan, Ýkraınadan keledi.
III. Halyqaralyq saýdanyń paıda bolý sebebi.
1. Tabıǵı qorlardyń (ıgilikterdiń) teń bólinbeýi.
Halyqaralyq saýdanyń paıda bolýyna áser etkenderdiń biri–tabıǵattyń ózi. Sebebi; tabıǵı qorlar (ıgilikter) ártúrli elder arasynda tabıǵatynda teń bólinbegen. Mysyly: Bir elde munaı kózi bolsa, ekinshi bir elde hrom kózi bar. Osy eki elge avtomobıl tetikterin jasaý úshin hromdalǵan bolat jáne benzın bolý úshin janarmaı quıatyn stansıa kerek. Bul elder munaıdy hromǵa aıyrbastap birimen biri saýda jasasýǵa tıisti. Týra osyndaı jaǵdaıdan Qazaqstan shet elge munaı, gaz, alúmını taǵy basqa shıkizattar shyǵaryp, basqa elden óndiris qural-jabdyqtarmen birge, ananas taǵy basqa qajettilikterdi alyp keledi.
2. Óndiristegi absolútti artyqshylyq.
Absolútti artyqshylyq - tarıhı jaǵdaılar kúshinde eldiń qol astyndaǵy asa tıimdi tabıǵı-klımattyq, shıkizattyq jáne eńbek resýrstarynyń birlesýi. Mysaly: Grýzıa Qazaqstan aldynda lımon óndirý óndirisi boıynsha absolúttik artyqshylyǵy bar, ıaǵnı Qazaqstan úshin lımondy ózderi ósirgennen góri grýzınderden satyp alǵan paıdaly. Al egerde bıdaıdyń qatty sorty týraly óndiristi aıtatyn bolsaq, onda bul jerde atalǵan memleketter oryn almastyrady da absolúttik artyqshylyq astyq óndirýde úlken tabıǵı – klımattyq jaǵdaıy qalyptasqan Qazaqstanda bolady. Osyǵan baılanysty, Grýzıaǵa astyq óndirýmen shuǵyldanǵannan góri, onyń ornyna oǵan Qazaqstannan alǵan paıdaly bolady. Absolúttik artyqshylyqqa belgili bir nemese basqa da taýarlardy óndirýshi elder, mysaly, kókónis, jemisti eksportqa shyǵarýshy ystyq elder, asyl tastar men asyl tasqa baı elder, ónerkásip zattary men óndirisi damyǵan elder ıe bolady.
3. Óndiristegi táýeldi artyqshylyq.
Táýeldi artyqshylyq - bul túrli elderde óndiriletin birkelki óndiris zatynyń balama baǵytyn qatar qoıý prınsıpine negizdelgen artyqshylyq. Qazirgi zaman jaǵdaıynda táýeldi artyqshylyqtar balama óndirister arqyly belgilenedi, ıaǵnı belgili bir taýar óndirýdiń shyǵyny basqa bir taýar óndirý shyǵyny arqyly anyqtalady. Mysaly: Qazaqstan tek eki taýar-munaı men astyq qana óndiredi. eger de syrtqy saýda joq bolsa, onda eki taýardy da tek ózi óndirýge májbúr bolady. Egerde syrtqy saýda bolatyn bolsa, jaǵdaı ózgeredi. Aıtalyq, Qazaqstan sońǵy jyldary Respýblıkanyń ońtústik aýdandaryndaǵy únemi baıqalatyn sý tapshylyǵyna baılanysty maqta óndirisinen bastartýy múmkin. Jalpy, osy jáne basqada sebepter maqta tonnasy baǵasynyń ósýine ákelýi múmkin. Sondyqtanda Qazaqstan munaıǵa aıyrbas retinde maqtany ımportpen ala alady.
IV. Ekonomıkalyq maǵynaly sózdi tabý
ÝTABYSÝSHYǴYNM
SJZIMPORTLQJ
JMQEKSPORTBN
TEŃBEKTJSALYQT
QSAÝDAIQARYZ S
TTAÝARAKÁSİPKER
SNARYQMFIRMAE
ALAQSHANQORLART
V. Memleket saýda jasaıdy (mátinder)
1. Nege memleketter saýda jasaıdy
Shotlandıalyq ekonomıs Adam Smıt 200 jyl buryn bul suraqqa jaýap berdi.
Kez kelgen sanaly otbasy ıesiniń negizgi qaǵıdasy satyp alǵannan góri qymbatyraq túsetin zattardy úıde daıyndamaý edi. Tiginshi ózine etik tigýge tyryspaıdy, ony etikshiden satyp alady. Etikshide ózine kıim tigip alýǵa tyryspaıdy, ony tiginshiden satyp alady. Fermer ekeýinde ózi jasaýǵa tyryspaıdy, eki kásipshi kórsetetin qyzmetti paıdalanady. Bári óz eńbegin kórshileri aldynda basymdylyǵy bar salada aıaqtaýdy tıimdi dep tabady da, kerek zattardy ónim bóligine aıyrbastap nemese sol nárseni óz eńbegi ónimi bóliginiń baǵasyna satyp alady.
Árıne kez kelgen jeke otbasy áreketinde durys bolyp sanalǵan nárse búkil koróldyqqa jaramaýy múmkin. Eger qandaıda bir bóten el taýardy ózińiz daıyndaı alatyn baǵadan arzanyraq baǵaǵa berse, árıne ony odan ózimiz basym bolatyn salada usynylatyn ónerkásiptik eńbegimizdiń keıbir bóligi retinde satyp alǵan durys.
2. Adam Smıt (1723-1790)
Adam Smıt dáýleti shaǵyn shotlandyq otbasydaǵy jalǵyz bala edi. Ol ákesinen erte aıyryldy. Adam Smıt 14 jasynda Glaz ýnıversıtetine túsip, dúnıe taný jolyn bastady. Birtindep óz zamanynyń eń bilimdi adamdarynyń biri boldy. Onyń Glaz ýnıversıtetiniń rektory bolyp taǵaıyndalýy osyny moıyndaý edi.
Ol barlyq adamdarda óz jaǵdaıyn jaqsartýǵa degen talpynys bar dep eseptedi. Dúnıe júziniń kez kelgen halqynyń ál-aýqatynyń ósý kezi eńbekti bólýde dep bildi.
Uly shotlandyq taýarlardy aıyrbastaý, osy aıyrbas eki jaqqa da tıimdi bolǵanda ǵana júredi dep kórsetti. Smıt taýar aıyrbasyn qatysatyndardyń barlyǵy úshin ámbebap paıda bolatynyn dáleldedi. Bul paıda – oǵan qatysýshylardyń óz eńbegin únemdeýi.
Eger ókimet adamdarǵa eńbek etý, jınaq jasaýǵa jáne ony komersıalyq qyzmetke salýǵa kedergi jasamasa, onda el gúldenedi. Ekonomıkalyq jańalyqtary úshin Adam Smıtti «ekonomıka ákesi» dep atady.
3. Gúlden de baıýǵa bolady
Eksporttan úlken tabystardy tek munaı nemese gaz ǵana ákelmeıdi. Mysaly, kázir dúnıe júzinde paıdaly sala bolyp alǵan gúl ósirý sharýashylyǵy qyzý damyp keledi. Ónerkásiptiń qýatty salalaryn damytýǵa kúshi jetpeıtin, biraq jaqsy klımaty bar nemese aýyl sharýashylyǵy óndirisi joǵary damyǵan kishkentaı elder gúldin álemdik naryǵyna qatysýdan zor tabystar alyp otyr.
Mysaly, Kolýmbıanyń gúl ósirýmen aınalysqanyna 20 jyldaı ǵana boldy, al qazir jyl saıyn satý úshin 130 myń tonna gúl kesiledi, búl AQSH gúl ımportynyń 90%-i. Dúnıe júzindegi jetekshi gúl ósirýshi el Nıderlandy jyl saıyn tek Germanıaǵa 200 myń tonna gúl satsa, al kip-kishkentaı Izraıl dúnıe júzinde gúl ósirý boıynsha 3 oryn alyp, Evropada gúl shoqtaryn satýdan 150 mıllıon dollar tabady.
You Might Also Like
-
Jańaqorǵan aýdany №3 mektep – ınternatynyń
