InfoHub Logo

Bizdiń qazirgi jyl sanaýymyz boıynsha 2017 jyly 12-aıdyń 18-i kúni aspan aıynyń 1-i boldy. Osy kúni batystan jańa týǵan aı kórindi de,  aqsham sóne aı da batyp ketti. Osy týǵan aı kúnnen kúnge kóterilip tola bastaıdy. Bul qubylys búgin ǵana bolǵan joq, tarıhtan solaı.  Osy tolǵan aıdyń 11-ne — 2017 j 12-28 kúnine týra keldi de, aspandaǵy aı qoralandy (sheńber jasaıdy). Sheńberdiń shyǵys sheti úrker juldyzyna tıip turady. Atam qazaqta buny aıdyń toǵaýy deıdi. Aı batys jaqta bolyp, úrker shyǵys jaǵynda bolǵan kezdi aıtylady. Bul kórinisti aı toǵap tur deıdi. Bul 11-ne toǵaǵan qańtar aıy bolady. Ertesi aı men úrker juldyzy jaqyn turady. Bul kórinisti aýlı qondy deıdi. Onyń ertesi aı shyǵysqa ótip, úrker batys jaqta qalady. Bul kórinisti ótip shyqty deıdi. Toǵaýy, aýlı qonýy,ótip shyǵýy barlyǵy 11, 12, 13-ne týra kelgendikten naq qańtar aıy bolady. Osy qańtar aıynyń 11-17 deıin kún qatty sýytatyn mezgil. Muny aqpannyń aqyrǵan alty kúni deıdi. 

Kelesi aıymyz úshtiń aıy delinedi. Bul aı toǵyzyna toǵaıdy. Toǵyzy toǵaıdy, ony aýlı qonady, on biri ótip shyǵady. Negizinen sýyq aı,  sondyqtan ata babamyz, úshtiń aıy kúshtiń aıy delinedi. 

Onan kelesi aı birdiń aıy delinedi. Bul aıda sýyq aı, bul aı 7-ne toǵaıdy. 8-aýlı qonady, 9-ótip shyǵady. Osy birdiń aıdyń biri kúni býdda dinindegilerdiń jyl basy kúni bolyp, jańa jyl keldi dep, "shaǵan" merekesin toılaıdy. Al qazaqta árqandaı ýaqytta 7-sanyn kıeli sanap, osy 7-de toǵaǵan aıdy, jyldyń basy dep, aı týǵan soń úsh -jeti (21 kún) ótkizip, tileý tilep, kóje jasap, naýryz kóje dep ataǵan. Sol sebepti birdiń aıynyń 20-syn jyldyń basy dep, jyl ataýyn aýystyrǵan. Ústimizdegi taýyq jyly túgep, ıt jyly kiredi. Endi kiretin aı kókek aıy.  Bul aı kún edáýir uzaryp qalady. Bul aı 5-ne toǵaıdy.

Osy kezde ormanda, taýdan túnde kókek degen qus shaqyrǵan daýsy estiledi.

Osy kókek aıynyń 10-nan 15-aralyǵyndaǵy 5 kúndi ot amal deıdi. Osy 5 kúnniń ishinde jaýyn-shashyn, boran bolyp, kún kúrt sýytady. Ot amal jaqsy bolsa, ot alǵansha, jaman bolsa oıylǵan jut degen (támsil qalǵan). Degenmen mal sharýashylyǵynda, saq bolatyn mezgil.

Osy kókek aıynyń 20-da sáýir degen amaldyń kirýi, 25-i shyǵýy. Osy 5 kún ishinde jańbyr jaýsa, aldaǵy jazymyz jańbyrly bolady dep qýanatyn bolǵan. Al jańbyr jaýmaı, jel soǵyp, boran bolsa, jalǵasty boran bolady da, 40 kúnge jalǵasady. Muny sáýirdiń 40 kún qara borany delinedi. Ári sáýirde jańbyr jaýmaǵandyqtan, aldaǵy jazymyz jańbyrsyz bolady dep qorqatyn bolǵan. Burynǵy kezdegi oqymysty adamdar, osy sáýir amalyn tosyp, sáýirdiń bultynan bult bólip, alyp qalady delinedi. 

Mamyr aıy 3-ne toǵaıdy. 4-aýlı qonyp, 5-ótip shyǵady. Mamyrdyń 10-15 aralyqta, jańbyr shashyn bolady. Sýyq aýdandarda qar jaýady, Bul kezdi saratan zaýza deıdi. Zaýza degen malshynyń qyzy eken. Kúzelgen jalańash túıemen qyrǵa otynǵa barǵan jerde, aıaq asty qardy boran bolyp, ózi de túıesi de úıinen adasyp, úsip ólgen eken.

Maýsym aıy aıdyń birine toǵaıdy. Úrker juldyzy osy kezde óte tómen batys jıekte bolady. Bul mezgil aı arasy óliara mezgilimen, aıdyń toǵaýy qatar kelgendikten, birneshe kún jańbyrly bolady. Qyr jerlerdegi qyrqylǵan kúzelgen maldar úshin qaýipti.

Shilde aıy. Shilde aıynda aspanda úrker kórinbeıdi. Býl kezde úrker jerge tústi delinedi. Degenmen osy maýsym aıy aıaǵy men shilde aıy basynda óliara kezde jańbyr jaýsa adamdar jaqsylyq dep biledi. Úrker sýǵa tústi, bıylǵy jaz jańbyrly bolady delinedi. Al osy kezde eshqandaı jańbyr jaýmasa, úrker qyrǵa tústi dep, bıylǵy jazymyz qurǵaqshylyq bolady dep qorqatyn bolǵan. Kóbinese atalarymyz maýsym men shilde arasynda tasattyq berip, qyrǵa shyǵyp jamaǵatpen 2 rákaǵat namaz oqyp, mal soıyp, tileý tilegen. 40 kún jazdyń eń ystyq kúnderi bolǵandyqtan, 40 kún shilde - shyjyǵan shilde degen. 

Tamyz aıy. Tamyz aıynyń 21-de tańǵa jaqyn úrker juldyzy shyǵystan týady.

Mızam aıy (qyrkúıek). Mızam aıynyń 19-da aı men úrker aspan áleminde edeýir jaqyndasady. Bul kezde túnde shyq turyp, shóptiń bastary sýlanady. 

Qazan aıy. Qazan aıy 17-de toǵaıdy. Jaýyn shashyn bolýy ábden múmkin. Qarasha aıy. Qarasha aıy 15-ne toǵaıdy. 15-men 20-sy aralyǵynda alǵashqy juqa qar jaýady. Bul kezdi "boqyraýyn" delinedi. Qyran kóterip, qansonarǵa shyǵyp, ań -qustyń izin shalady.

Jeldi aıy. 13-ne toǵaıdy. Toǵaýy kezinde qar, jańbyr nemese bultty boran bolady. Kún sýytyp, qystyń yzǵary bilinedi. 

Qazaqsha aı attary:

Qańtar
Úshtiń aıy (aqpan)
Birdiń aıy (naýryz)
Kókek (sáýir)
Mamyr
Maýsym
Shilde
Tamyz
Mızam (qyrkúıek)
Qazan
Qarasha
Jeldi (jeltoqsan)

P.S: Bul aı attaryn, aı esepterin aı arasyndaǵy amal kúnderdi aıdyń týýy, toǵaýy óliarasy, burynǵy abyz atalarymnan úırengenimdi kópshilik qaýymǵa usynyp otyrmyn.

Tabys Jodaı

---