InfoHub Logo

Shildeniń ystyq kúni. Shańqaı tús mezgili. Aspan, ashyq, taza. Tóbege kelgen qyzýly kún jerdi ysytyp, ózgeshe jarqyrap, shaqyraıyp tur. Kúshti jaryǵy qaratam kózdi uıaltyp, eriksiz jumǵyzǵandaı. Kún qyzýy jaıylǵan aýa adamdy tunshyqtyrǵandaı kúıip, shańytyp tur. Tynysty aýyrlatyp, boıdy meń - zeń qylyp álsiretkendeı. Birqalypta aınymaı shyjyp turǵan ystyq aýada anda - sanda bolymsyz ystyq lep bilinse, adam qomaǵaılanyp, sol tynyshty salqynǵa qaraı boıyn sozyp, betin tósep eriksiz umtylǵandaı bolady.

Bul ýaqytta azǵana tynyshtyq tabylsa, jalǵyz ǵana úı ishinen tabylǵandaı. Ásirese salqyny kóp — úlken aq úıler. Esigi túrýli, túńligin eńkeıtip, terisinen ashqan úlken úılerge kirgende ǵana dene az tynyshtyq alǵandaı bolady. Jaılaýǵa jańa jetken el jińishke ózenniń boıyna shalǵyndy, jerdi qýalap, jaǵalaı qonǵan. Kóz ushynda, sary dalanyń shetinen jotasy kórinip, ırektelip, sozylyp jatqan Kóktaý kórinedi. Odan bergi jer jalpaq aq kóde men sary seleý. Ózenniń soltústik jaǵy uzyn sary adyr. Keı jerde taýdyń aralary úzilip kezeń bolyp, keı jerde birine - biri qabattalyp mıqy adyr, buırat bolady. Ózen osy adyrdy kenerlep, taýmen birge aıyrylyp aǵady. Sary dala, sary adyrdyń arasyndaǵy jińishke ózen eki jaǵasyndaǵy kók jıektengen shalǵynymen, jaǵalaı qonǵan aq aýyl jybyrlaǵan neshe túlik malymen, ár jerden burańdap aspanǵa shyǵyp jatqan kókshil tútinimen birqalypty dúnıeniń ajaryn, ashyp, syrt kózge kórkeıtip turǵandaı. Ózen boıyndaǵy aýyldardyń kúnbatys jaǵyndaǵysy — Baıbosyn qajynyń aýyly. Bul aýyl ózgelerden artyǵyraq kúı izdegendeı, ózenniń sýy jalpaq shalǵyny mol jerine qonǵan.

Jáne bir jaǵynan, eshkimdi qondyrmaǵan sıaqty, óristi mol qylyp, beti ashyqta oqshaý otyr.

Aýyl — on bir-on eki úı. Bulardyń tórteýi úlken aq úıler. Biri — baıdyń óz úıi, ekeýi — balalarynyki, tórtinshisi jańa kıizden istelgen, syrtyn manatpen oıýlaǵan bes qanat aq otaý — uzatylatyn qyzdyń úıi. Aýyldaǵy qalǵan úılerdiń kóbi kishkene, úsh - tórt qanat jyrtyqtaý qara úıler. Malshy - qosshynyń úıleri.

Aýyldan eki júz qadamdaı jerge qaǵylǵan kógaldaǵy úlken jelide amalsyzdan jatqan baılaýly qulyndardan basqa iri jylqy joq. Bári de ózenge túsip, eki - úsh jerge toptanyp, úıezdep tur. Ánsheıinde shydamdy jylqy dál bul ýaqytta ystyqty shyn aýyrlap, meń-zeń bolyp turǵandaı. Bulardyń ystyqtan mazasy bir ketse, yzyńdap ushqan, tynymy joq kók bas sona, bógelekten taǵy tynyshtyǵy ketip: sýdy aıaqtarymen shylpyldatyp, quıryǵymen eki jaǵyn sabalanyp, tynym ala almaı tur. Ystyq - sýyqqa birdeı shydamy joq sıyrlar daladan oqyra qýyp kelse, aýylda da tynyshtyq taba almaı, alasuryp júr. Anda - sanda tynyshtyq alaıyn dese de, sáıgeldiń birqalypty yzyńy estilgende: kózi alaryp, quıryǵyn shanshyp, jan - jaqqa bytyraı jónelip, qutyrǵandaı josıdy. Eki búıirinen demin alyp entigip, tanaý qaǵyp júrse de, kún ystyǵy qaıtqansha tynyshtyq alý joq sıaqty.

Baıbosyn aýyly kesheden beri qaraı kúndegisinen kóńildirek. Keshe ekindi kezinde kelgen bes-alty kisi kúıeýler aýyldyń qyzyǵyn molaıtyp, qyz-kelinshek, bala-shaǵa, bozbalalardyń jeligin kóbeıtkendeı. Bir jaǵynan kúıeýlerge amandasýǵa kelip jatqan jaqyn aýyldyń qydyrmashylary da aýyldaǵy qara-qurany molaıtyp, erteńdi-kesh topyrdy kóbeıtip júr. Baıdyń kelinderi, jaqyn aýyldyń qyz-kelinshekteri túgelimen taza kıimder kıip, kúıeýler otyrǵan aq otaýǵa ersili - qarsyly kirip-shyǵyp, daýryǵyp, qaljyń aıtyp, damylsyz kúlip, birin-biri julqylap oınap, jeligip ótisedi.

Kúıeýlermen qydyryp kelgen jurt ta tańerteńnen qozǵalmaı otyryp, áldeneshe tegene qymyzdy iship alyp, qyzysqan. Birin-biri qaǵytyp qaljyńdasyp, mysqyldap kúlisip, keıde qyzyl keńirdek bolyp, bolymsyzǵa daýlasyp ta ketedi. Kúıeýlerdiń úıi qazirgi saǵatta óte kóńildi. Ý-shý, oıyn-kúlki, qaljyńdar áli basylǵan joq. Kóp dyrdý, kúlki arasynda anda-sanda dombyraǵa qosylyp, jińishke daýyspen shyrqaǵan ánshi Mataıdyń mańyzdy áni de estilip qoıady. Kúıeýlerdiń ústine kirýge laıyqsyz kórgen úlkender aýyldyń aldyndaǵy ózen jaǵasyna taman kelip, kók shalǵynnyń ústinde, kóıleksheń otyryp, salqyndap áńgime quryp otyr. Aýyldyń qazirgi ajaryna qaraǵanda jáne úlkenderdiń nıetine qaraǵanda, bul kúıeýler qadirli qonaqtarǵa uqsaıdy. Bunyń bir sebebi — kúıeý bolyp otyrǵan Qasym osy eldiń kórshi bolysy — Qyzylshiliktiń jańada saılanǵan «bolatkom» bastyǵy bolatyn. El ishinde ataly aýyldyń balasy bıylǵy jyly partıa basy bolyp, elinde atqa mingen jigit. Ózi pálendeı batyr, ónerli, óreli jigit bolmasa da, «ata balasy ǵoı» dep atasynyń «arýaǵyn» syılap, el osyny bolys qoıǵan: aýzy qısyq bolsa da baıdyń uly sóılesinniń keri bolǵan.

Kúıeýlerdiń budan basqa bir syılas bolatyn sebebi — bulardyń qasyna Qasymdy bolys saılaǵan nusqaýshy Ospan da ere kelgen.

Ospan — osy mańdaǵy úsh-tórt bolysqa kelgen saılaýshy. Ózi shala oqyǵan muǵalim bolsa da, Qasymnyń aıtýynsha, «ónerimen jetilgen» dep sanalady. Ulyqtyqty uqsata bilgen, syı-sıapatty táýir kóretin jigit bolǵandyqtan, Qasym aýjaıyn baıqap, ádeıi qasyna ertip, qonaq retinde alyp kelgen. Saılaýshy tóreniń saıası pikiri qyr turmysyna úılespese de, «qazaqty jaqsy kóretindikten» anaý-mynaý oılardy bylaı tastap, báıbisheniń ústine toqaldyqqa Baıbosynnyń qyzyn alǵaly otyrǵan Qasym dosynyń qasyna erip kelgen.

Qasymnyń jasy qyryqtyń shamasynda. Betinde sheshek shalǵan aıqyn tańbasy bar — shubar. Qońqaq muryn, biteý bastaý, seldir qara saqaly bar, zor deneli ańsaǵaı jigit. Kisiniń ishi - baýyryn eljiretetin oramdy júırik tili bolmasa da, Ospandy ylǵı «tóre» dep sóılep, asty-ústine túsip, qoryqqandaı bolyp kútip turady. Aıtqan sóziniń bárin de «qup!» dep maquldap turatyn minezimen «tórege» jaqqan bolatyn. Ospan bul minezderin «qazaqtyń qonaqshyldyǵy, myrzalyǵy, keńdigi» dep súıgen edi. Saılaýshy tańerteńgi shaıdan soń endi biraz «gýlát» jasaý kerek dep, qyr kisileriniń bir jerde otyra beretin minezin ózinshe sógip, biraz júrip kelýge tysqa shyqqan.

Biraq tystyń ystyǵy shyqqan jerden jaısyz kórinse de, qaıta kirýdi yńǵaısyz kórip, qasyna áziniń shabarmany men taǵy bir-eki jigitti shaqyryp alyp, aýyldaǵy ár nárseni buryn kórmegen kisideı tamashalap júrdi. «Tórege» jýsap jatqan qoı da, oqyralap júrgen sıyr da tamasha kórindi. Jelide jatqan qulyndy kórgende «aqjúrektigi» ustap: «Ystyqtap jatyr-aý, baıǵustar! Áı, qazaq degen qandaı «jestokıı!»—dep birtalaı oı oılaǵan kisi sekildenip bir turdy. Birazdan soń kurt qaınatyp jatqan kempirge kelip:

— Budan ne jasap shyǵarasyń, kempir, á? — dep kúlimsirep, — «Óndiris» osy ǵoı, — dedi. Qasyndaǵy jigitter tóreniń bar sózin maquldap:

— Bizdiń qazekeńniń osyndaı qazaqshylyǵy bolady, — dep mysqylmen kúlip qoıdy. Ospan osydan az-aq buryn qurt ishemin dep jer oshaqty jaǵalap, sheshesiniń mazasyn ala bergende, basyna «tańq» etip talaı tıgen ojaýdy umytyp, qazir de sol qurtqa kisilik kórsetkendeı bolyp turdy. Osyndaı biraz seıil jasap úıge qaıtqanda, buny tosyp otyrǵan kúıeý «bir ońasha sózim bar» dep buny tysqa shaqyrdy.

Ekeýi de tysqa shyqty. Aýyldan qyryq-elý qadamdaı jerge barǵan soń kógalǵa jaılanyp otyryp, Qasym sóz bastady. Qasymnyń aıtpaǵy óz jaıy eken. Tymaǵyn kózine kıip, tómen qarap otyryp:

— Tóre! Munda maǵan jaısyzdaý bir áńgime bolyp otyr. Bul Baıbosynnyń qyzyn men jańada aıttyrǵam ǵoı. Áke-shesheleri qyzyn bermekke yrza bolyp, bizden birtalaı mal da alyp qoıyp edi. Endi bul ýaqytqa sheıin aı qarap júrdi me — bilmeımin, qyzy: «Qatyn ústine tımeımin, yrza emespin, bostandyqtyń zamany, ózimniń kóńilim súıgen kisige tıemin! Onyń jasy da úlken! — dep aıtady deıdi. Áli bul sóz ákeleriniń qulaǵyna tımegen bolsa kerek. Jańa jeńgesi kelip, osyny aıtyp ketti. «Saılaýshyǵa aıtamyn, basyma bostandyq alamyn, sotqa baramyn!» — dep aıtady deıdi. Sonymen keshe de, búgin de bizdiń qasymyzǵa shaqyrtsam da kelmeı otyr: «Barmaımyn!» — dep aıtady deıdi. Ata-anasy batasyn aıtyp, qyzyn berýge yrza bolǵan. Quıryq-baýyr jesip quda bolǵanbyz. Onyń ústine, minekı sizge syı kórsetemin dep, ádeıi ózińizdi ertip kelip otyrmyn. Osyny qalaı deısiz? Qashqannyń da, qýǵannyń da tiregi sizsiz ǵoı! Aryz beremin dep otyrǵany siz ekensiz. Laıyq kórseńiz, ózińiz sony sóılesip, aqymaqtyq qylma deseńiz qaıtedi? Sizdiń sózińizge toqtaıdy ǵoı.

Ospan az oılanǵansyp otyryp, shimirikpesten:

— Jaraıdy, men sóıleseıin. Munysy qısynsyz eken. Qansha bostandyq degenmen, qazaqtyń qazaqshylyǵyna laıyqsyz jumystyń orny joq qoı! — dedi.

Qasym kóńildenip kúlip:

— Tóre - aý, tipti endi dekretińde kúıeýi kelip otyrǵan qyz da buzylsyn degen be? Munysyn qoıǵyzyńyz!— dedi. Jigitter osy rette sózderdi taǵy biraz sóılesken soń, túregelisip úıge qaraı júrdi.

Ospan sol betimen baryp qyzben sóılespekshi boldy. Qalyńdyq bular otyrǵan úıge kelmegendikten, pishinin Ospan áli kúnge kórmegen bolatyn. Tóre kúıeýlerdiń úıinen ótip, qyz otyrǵan kishi otaýdyń janyna taqalǵanda, qaltasynan taraǵyn alyp tysta turyp shashyn tarap, qorazdanyp, qaqyrynyp úıge kirdi. Úı ońasha eken. Oń jaqtaǵy bıik tósektiń aldynda, mashınamen is tigip Qasymnyń qalyńdyǵy Jámıla jalǵyz otyr. Basynda oqalaǵan qara taqıasy jańa taraǵan qara shashyna, betiniń aq túsine jarasyp tur. Betiniń ushyndaǵy juqalań qyzyly, az ǵana kúlimsirep turǵan móldir qara kezi, kishileý qyrly murny bir kórgen jerden-aq Jámılanyń sulýlyǵyn bildirip tur edi. Orta boıly, tolyqtaý denesine kıgen aq kóılegi, jasyl púlish kámzáli de eshbir minsiz bolyp jarasqan. Ospan qyzdyń sulýlyǵyna tańqalǵandaı bolyp, kórgen jerden kóńili qurmettegisi kelgendeı boldy. Bul tórge shyǵyp otyryp amandasqanda, Jámıla az burylyp, kóziniń quıryǵymen qarap, eshbir qymsynbaǵan pishinmen «shúkir» dep aqyryn ǵana jaýap qaıyrdy. Ospan qaljyńdaǵan bolyp, ártúrli sózdiń basyn aıtyp az otyrǵan soń, kelgen sózine kóshti. Qyz moınyn buryp, tańdanǵan pishinmen jas jigitke qarap otyr. Ospan sóziniń basyn uǵymsyz qylyp, qaıta-qaıta bógelip sóılep, aıaǵynda:

— Ata-anańyz atastyryp qoıǵan eken. Ia, onyń ústine, kúıeýińiz — bir eldiń bolysy, ulyǵy. Endigi tımeımin degenińiz laıyq bola ma? Ia, men bul sózdi tastaýyńyzdy suraımyn! — dep qyzǵa qarap sebepsizden kúlimsireı kelip, aqyrynda myrs etti. Jámılanyń óńinde jigittiń sózi áser bermegendigi bilinip tur. Ol Ospannyń sózin estip bolǵan soń, aqyryn ezý tartyp kúlip, jigittiń betine týra qarap otyryp:

— Osy ózińizdiń oıyńyzdaǵy sózińiz be? Joq, Qasymǵa erip kelgen soń, joldastyǵyn aqtaıyn dep aıtyp otyrsyz ba? — dedi. Ospan basynda ne aıtaryn bilmeı qysylyńqyrap qalyp, artynan áldeneden raqymy túsken pishinmen kúlip:

— Áıteýir aıttym ǵoı, áýeli meniń sózime jaýap berińizshi! — dedi. Qyz:

— Ózgeniń jóni bir basqa. Jalǵyz-aq sizdiń jeńgetaı bolǵanyńyz qısynsyz emes pe? Áıelge bostandyq áperetin sizder desek, ózińiz buny aıtqanyńyz durys pa? — dep, kinálaǵan kisiniń pishinimen Ospanǵa taǵy qarady. Ospan:

— Siz meni jeńgetaı dep «obıjat» etesiz, men onyńyzǵa renjımin! — dedi.

Qyz kúlimsirep:

— Olaı bolsa, jónińizge kóshińiz! Ózińizdiń jastyǵyńyzǵa, ornyńyzǵa, túsińizge qaraǵanda, osy sóz laıyq pa — sony oılańyz! — dedi.

Ospan bul sózge kelgende, birjolata jeńilip, kináli bolǵan kisishe tómen qarady. Qyzdyń irge bermegen ashyqtyǵy men sheshendigi jigitti jeńdi. Biraq budan tóreniń kóńiline ashý men namys kirgen joq, qaıta qyzǵa qatty súısingendeı, ishinen qurmettep, kóńili basqa jaqqa qaraı aýa bastady.

Sońǵy bir-eki sóz óz kóńilin oıatyp, kútpegen jerden bolymsyz úmit týǵyzǵandaı boldy. Qyzdyń pishini, minezi, barlyq sózi de jigitke ábden jaqty. Bul ýaqytta Jámıla da «oqyǵan jigit» degendi jańa kórgendikten, buǵan ózgeshe kóńilmen qarap oryssha sándi kıingen kıimine, qyzyl shyraıly súıkimdi pishinine aıyryqsha kóńil bólgendeı boldy. Jas jigittiń ajarly pishini munyń da ártúrli sezimin oıatqandaı edi. Endi úmit pen kúdiktiń arasynda alysyp otyrǵan shydamsyz kúıeýdi umytyp, saılaýshy «tóre» óz áziliniń jarastyǵyn izdeı bastady.

Qyzdyń sońǵy sóziniń betimen birtalaı sóılesip otyrǵan soń, ekeýi birine-biri úıir bolyp, ábden tanys bolǵan kisilerdiń qalpyna keldi.

Aıaǵynda, qyz sóziniń kóbi Ospannyń úmitin ábden nyǵaıtqan soń, qyrdaǵy músini táýir áıeldiń bárine istep júrgen daǵdyly mashyǵyna salyp, tóre belgili tilek aıtýǵa aýysty. Kópten qaljyńmen jaǵalatyp aıtyp otyrǵan sóziniń betin ashty. Qyz bul jerde de qysylǵan joq. Kóp estigen sóziniń biri ekendigi jaýap retinde jymıǵan kúlkisinen bilinip tur edi. Endi birazda «ǵashyq» bolýǵa taqap, júregi lúpildep, jaýabyn asyǵyp kútip otyrǵan jigitke qarap, Jámıla:

— Sizdiń sózińiz jerde qalmas, biraq meniń aıtatyn tilegime ózińiz de tabylyńyz? — dedi. Ospan bul jerde shydap otyrýǵa shamasy kelmeı: qyzdyń qasyna baryp, qolynan ustap, bir qolymen moınynan qushaqtap, betinen súıip aldy. Qyz bolymsyz ǵana qymsynyp, tómen qarap, aqyryn: «Bireý kelip qalady!» — degennen basqa eshnárse aıtqan joq.

Birazdan soń Ospan ornyna qaıtyp kelip otyryp, qyzdan ońasha jolyǵatyn ýaqyt surady. Qyz jymıyp kúlip:

— Aıtqanyńyz jańa, asyqqanyńyz ne? Áýeli meniń tilegimdi estińiz! —dedi. Ospan:

— Aıta ǵoı, olaı bolsa, tilegińdi, — degende:

— Tilegim — bizdiń jaqyndyǵymyz az kúndik jaqyndyq bolmasyn. Laıyq kerseńiz, ómirlik joldas bolaıyq deımin. Osyny qalaı kóresiz? — dedi.

Ospan bógelmesten baılaýyn jasap:

— Jámish! Meniń de aıtqaly otyrǵanym osy edi. Endi sózimizdiń baılaýy osy bolsyn, sen — meniki, men seniki! — dedi.

Osy sekildi sózderden keıin qyz ben jigit arasynda ýáde berisken baılaý bolǵan soń, endi qalaı qosylýdyń jaıyn sóılesti. Bul týrasynan birtalaı sóılesip kelip baılaǵandary: az kúnde eldegi jumystaryn bitirip, Ospan qalaǵa qaıtady, sonda jolshybaı kelip Jámishti alyp qashady. Oǵan shekti Jámıla Qasymǵa tımeımin degen sózdi aıtyp turatyn boldy. Osymen sózdiń aıaǵyn bitirip, ekeýi talaı jyldan kórise almaı, sarǵaıysyp júrgen ǵashyqtardaı, qulashtaryn jaıyp súıisip, zorǵa aıyrylysty. Bul oqıǵanyń artynan Qasym kúıeýge Ospan kóńil jubatatyn sóz aıtyp kelgen joq. «Qyzdy kóp sóılesip, táýir - aq kóndirmekshi bolyp aınaldyryp edim — bolmady. Men endi babyn taba almadym...»—dep bolymsyz sózdermen Qasymdy jubatpaqshy boldy. Qasym bul sózderge sener - senbesteı bolyp, úndemeı otyryp qaldy. Sol kúni keshke qyzdyń «tımeımin» degen sózi bul ólkedegi aýyldardyń bárine de jaıylyp qaldy. Áke-sheshesi qyzdyń minezine uıalsa da, zorlyq qylýǵa bata almady. «Erteń bolady», — degen toı jasalmaıtyn boldy. Kesheden jeligip júrgen saýyqshyl jastardyń bári de basylyp qaldy. Aıaǵynda, sol kúni túnde kúıeý qasyndaǵy joldastarymen aqyldasyp, eline qaıtpaqshy boldy. Qyzdyń ákeleri aǵaıyn - týysqan, jaqyndaryn jıyp alyp, qyzǵa qaıta-qaıta kisi salyp sóıleskende, ol kónbegen soń, kúıeýlerge kisi saldy. Bizdiń qyzymyz ázirshe buzylyp tur. Biraq bizge on bes kúnge ruqsat berińizder, soǵan shekti kóndiremiz, tentegimizdi tıamyz. On bes kúnnen soń qaıta kelińder desti. Kúıeýler osy sózdi maldanyp, qaıtyp ketti.

Arada tórt-bes kún ótken soń, shabarman arqyly qyzǵa bergen ýádeli túninde Baıbosyn aýylynyń syrtyna úsh at jekken trashpeńkemen kelip, Ospan Jámılany kútip turdy.

Munyń oıyn áli kúnge sheıin el ishinde sezgen jan bolǵan joq. Júrisin tipti seziksiz qylý úshin Baıbosyn aýylynan qaıtqan soń da ylǵı Qasymnyń aýylynda jatqan. Qyzdyń aýylynyń syrtyndaǵy tabysýǵa ýáde qylǵan kishkene tóbeshiktiń túbinde aýyl jaqqa qaıta-qaıta telmire qarap, Ospan men shabarman Jámılany sabyrsyzdyqpen kútip tur edi. Birtalaı aýyr múınetter ótti. Uıqyda jatqan aýyl jaqtan eshbir dybys bilinbeıdi. Sabyrsyz jigitterdiń qadalyp qaraǵan kózderine juldyz jaryq bolyp turǵan qarańǵy tún de, keıde túregelgen iri qaranyń bári de kele jatqan kisi sekildenip kórindi. Aıaǵynda, bir saǵattaı ýaqyt ótken soń, jigitterdiń saq qulaqtaryna bir-aq ret shyldyr etken sholpy dybysy estilip qalǵandaı boldy. Ekeýi de qulaǵyn tigip aýylǵa qarady. Azdan soń qarańdap, aqyryn sóılesip kele jatqan eki kisiniń boıy kerindi.

Bular aldynan qarsy júrdi. Jámılany shyǵaryp salýǵa jeńgesi Aısha ere kelgen eken. Ústinde aq kóılek bar, basyna qara shapanyn jamylǵan Jámıla jeńgesin ertip, jigitterdiń qasyna keldi. Qyz kelgen soń azǵantaı ǵana sóılesip, Aıshamen bári birdeı qoshtasyp, qara jolmen júrip ketti.

Qala bul jerden júz shaqyrym. «Jurt turyp qulaqtanǵansha, biz baryp ta qalamyz», — dep, aýyldan uzap shyǵyp alǵan soń, atty qatty aıdap, qashqyndar kete bardy. El erteńinde tús mezgilinde qyzdyń ketkendiginen habarlana bastady. Baıbosyn aýyly qyzdyń kimmen ketkenin bilmeı daǵdarysty. Sol kúni keshke bul habar Qasym aýylyna da jetti. Bul jumys tóreden kelgenin jurt erteńinde ǵana bildi.

---