Qazaqtyń tuńǵysh profesor matematıgi Álimhan Ermekov
Ermekov Álimhan (1891 jyly — 1970) — Alash qozǵalysynyń jas ta, alǵyr, isker qaıratkeri. Alashorda úkimetiniń múshesi, tabıǵatynan zerek tulǵa, matematıka ǵylymdarynan tuńǵysh qazaq profesory.
Álimhan Ermekov 1891 jyly osy kúngi Qaraǵandy obylysy, Aqtoǵaı aýdany, Bóriktas degen jerde dúnıege keledi. Ákesi Ábeý halyqqa qadirli, ozyq oıly, oryssha saýaty bar, óz dáýirindegi zıalylardyń biri bolǵan. 1899 jyly Qarqaralydaǵy qalalyq ýchılıshege oqýǵa túsedi. Mektep qabyrǵasynda zeıindi, alǵyr bolǵan Álimhan mektepti úzdik bitirip, 1905 jyly Semeıdegi erler gımnazıasyna túsedi. Osy oqý ornyn 1912 jyly altyn medalmen bitirip, Tomsk tehnologıa ınstıtýtynyń taý - ken fakúltetine qabyldanady.
Tomskte oqyp júrip orystyń ozyq oıly oıshyldarymen, ǵalymdarymen tanysady. Shoqan Ýalıhanovtyń dosy Grıgorıı Potanın Álimhannyń boıyndaǵy bilimge degen talpynysty kórip, tánti bolady. Qart Potanın Álimhanǵa aǵalyq aqyl berip, oǵan: «Álimhan seniń bilimiń — ol qazaqtyń bilimi. Sol sebepti jaqsy oqy jáne ózgelerdi oqyt» — dep, úlken úmit artqan. Osy sózderdi Álimhan aǵa ómirlik ustanymyna aınaldyryp, aqtyq demi qalǵansha ultymyzǵa eńbek etti. Grıgorıı Potanın Ermekovke beker nazar aýdarmaǵanyn ýaqyt dáleldedi. Álimhan aǵamyz óz qolymen toltyrǵan anketarlarda aǵylshyn, nemis, fransýz, ıtalán tilderin biletinin kórsetken. Qyzmettes bolǵan, shákirt bolǵan, áıteýir Álimhan Ermekovpen ómir joly toǵysqan tulǵalardyń barlyǵy derlik Álıaǵa jaıyndy jyly lepes bildirgen. Tereń bilimdi, kórkem - minezdi Álimhan aǵamyzǵa zamandasy Sultanmahmut kelesi óleń joldaryn arnaǵan:
Álimhan Ermekuly jas jigitten,
Keledi ekinshi bolyp bul retpenen.
Qazaqta mundaı jigit kórmedim, — dep,
Ardaqty qart Potanın lepes etken.
Tomdaǵy ınjenerlik sabaǵynda,
Jetedi bil jyldan soń tamamyna.
Ótkizbekshi ómirin ilim ústinde,
Bir túrli bıiktik bar talabynda.
Sóılep ketse, qozǵalar boıda janyń,
Tas bolsa da eriter júrek qanyn.
Shyndyǵy, tereńdigi, ádildigi,
Týsań tý osylaı, — degizer jannyń bárin.
Adaldyq, aqjúrektik, aqtyǵyna,
Bir aýyz qarsy aıta almaı qurydy áliń.
Menińshe Ermekov — degen bala,
Uqsaıdy ushqyr qyran qarshyǵaǵa.
Sóz, bilimin synaıtyn jer ilgeri,
Ázir adal kisi ǵoı, jeke dara,
Patsha ókimeti qulatylǵannan keıin eldegi qalyptasqan jaǵdaıdy aıqyndap, alda ne isteý kerektigin sheship alý úshin jer - jerde qazaq sıezeri ashylyp jatty. Á. Ermekov, alǵash ret saıası iske alash qozǵalysyna, 1917 jyly 27 sáýir, 7 mamyr aralyǵynda ótken Semeı oblystyq qazaq sezine qatysady. Onda ol basqa da adamdarmen birge sıez prezıdıýmynyń hatshylyǵyna, onan keıin sıez sheshimimen Semeı oblystyq qazaq komıtetiniń músheligine saılanady.
Ámbe ol, qazaqtar jaǵynan Halel Ǵabbasov ekeýi Semeı oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasynyń orynbasary bolady.
Shilde aıyndaǵy jalpyqazaqtyq sıeze Semeı oblysynan Búkilreseılik quryltaı jınalysyna depýtattyqqa usynylady.
1917 jyly 8 - 17 qazanda 1 - Sibir oblystyq sezine, delegattar jınalysy atynan qatysady da, onyń prezıdıýmyna Semeı oblysynan kiredi. Sıeze Sibir avtonomıasynyń negizgi zańyn jazatyn komıtet qurylyp, oǵan qazaq delegattary Á. Ermekovti kirgizedi.
Mine, alash jolyndaǵy kóptegen saıası isterge qatysyp, shyńdalǵan Álimhandy «Qazaq» gazeti «Tehnologıcheskıı ınstıtýtqa asqan zerekter ǵana túsedi. Álimhan bilimdi, sheshen, ótkir, halyqqa qyzmet etýdi ózine paryz sanaǵan jigerli jas azamat», — dep sıpattaıdy. Osyndaı jan - jaqty daryn ıesi jas suńqardyń jeltoqsanda ótken jalpy qazaq sezinde Alashorda úkimetiniń músheligine ótýi tańǵajaıyp emes edi. Ámbe ol, «Alash» partıasynyń Semeı oblystyq komıtetiniń múshesi de bolatyn.
Álıhan Ermekovtiń tarıhı zor eńbeginiń biri — Qazaq avtonomıasy shegarasynyń birtutastyǵyn janqıarlyqpen qorǵaýy. Osy oraıda ol 1920 jyly 17 tamyzda V. I. Lenınniń tóraǵalyǵymen ótken qazaq ókilderi qatysqan Halyq komısarlary keńesiniń májilisinde Qazaq avtonomıasy týraly másele qaralǵanda, Qazaqstannyń jaǵdaıy týraly Á. Ermekov baıandama jasaıdy. Onda ol jer, Qazaqstannyń shekarasy týraly máselelerdi qamtyp, óktemshil, ozbyr, otarshyldyq pıǵyldaǵy ókildermen qyzý aıtysqa túsip, óz pikirin tıanaqty, jan - jaqty, bultartpas dáleldermen qorǵap shyǵady. Okýpanttar óz kinásin moıyndap, nátıjesinde, kezinde qazaqtardan tartyp alynǵan Kaspııdiń teriskeı jaǵalaýyndaǵy eni bir shaqyrymdyq jáne Ertistiń sol jaǵalaýyndaǵy on shaqyrymdyq ulan - ǵaıyr jer Lenınniń tikeleı qoldaýymen Qazaq eline qaıtarylady.
Qazaq avtonomıasyn qurýda Á. Ermekovtiń ólsheýsiz eńbegin zerdeleı otyryp, onan keıingi jasampazdyq joldary Qazaq eliniń sharýashylyq jaıyn qalyptastyryp, nyǵaıtýǵa halyqty aǵartý sıaqty naqty isterge baǵyttalǵandyǵyna kóz jetkizemiz. Qarqaralyda mektep ashady, Tashkent pen Almatydaǵy joǵary oqý oryndarynda matematıkadan dáris oqıdy. «Uly matematıka kýrsy» 1 - bólim (1935), «qazaq tiliniń matematıka termınderi» (1936) atty oqýlyq, kitaptardy jaryqqa shyǵarady. Qazaq arasynan tuńǵysh matematıka ǵylymynyń profesory ataǵyn alady. Sonymen birge naǵyz bilim men biliktilikti qajet etetin sala — Halyq sharýashylyǵyn josparlaý komıtetinde jáne basqa da jaýapty qyzmetterde bolady. 1929 - 1930 jyldary bir top qazaq zıalylary abaqtyǵa alynyp, tergeýge túskende, Á. Ermekovti de túrmege qosa qamaıdy. Alash isiniń múldem qurtylyp, urpaqtyq sabaqtastyq úzilip qalmaý jáne ult zıalylary bolashaqty oılap, Alashtyń jas túlek daryndary M. Áýezov pen Á. Ermekovti saqtap qalý maqsatynda olar, «kinálaryn moıyndap» sol joly bostandyqqa shyǵady.
Alaıda 1937 jylǵy qara bult Á. Ermekovtiń basyna taǵy da úıirilip, 1939 jyly sottalyp, 1947 jylǵa deıin túrmede otyryp shyǵady. Túrmeden shyqqannan keıin jalamen qaıta ustalyp, 1958 jyly bosaıdy. 1957 jyly 26 qarashada tolyq aqtalyp, 1970 jyly qaıtys bolady.
Qazaqtyń tuńǵysh profesor matematıgi Álimhan Ermekov
Álimhan Ermekov qazaqtyń matematıka salasyndaǵy tuńǵysh profesory, qazaq tilindegi tuńǵysh jaryq kórgen «Joǵarǵy matematıka kýrsy» oqýlyǵynyń ıesi, qarapaıym qumǵa aýnap ósken qazaqtyń balasy. Ol 1891 jyly Semeı oblysynyń Qarqaraly ýezi, Temirshi bolysynda týǵan.
Álimhannyń arǵy atasy Ermek Baıtasov Qunanbaıdyń tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan týystas eldiń azamaty. Óz ákesi Ábeý Ámirhan, Álimhan, Álıhan atty úsh ul tárbıelegen, kózi ashyq, kókiregi oıaý jan bolypty.
Áke balaǵa synshy. Álimhannyń alǵyrlyǵy men zerektigin aqyldy áke erte bastan-aq tanyǵan. Bastaýysh synypty úzdik bitirgen balasyn ákesi Semeı gımnazıasyna túsirdi. Osynda oqyǵan jyldary ony saıası senimsiz dep stıpendıadan qaqsa da, ara-arasynda aýqattylardyń balasyn aqyly oqytyp, oqýyn altyn medalmen btirdi. Bul kezde ardaqty ákesi 1911 jyly 54 jasynda dúnıeden ótken edi.
Ol kezde erejege saı gımnazıana altyn medalmen bitirgen túlek Sankt-Peterbýrg Polıtehnıkalyq ınstıtýtyna qabyldanatyn. Qarjy qol baılasa da, qısynyn tapqan Álimhan Tomsk Tehnologıalyq ınstıtýtynyń taý-ken fakúltetine konkýrssyz qabyldanady.
Álimhan Ermekov 1891 jyly osy kúngi Qaraǵandy obylysy, Aqtoǵaı aýdany, Bóriktas degen jerde dúnıege keledi. Ákesi Ábeý halyqqa qadirli, ozyq oıly, oryssha saýaty bar, óz dáýirindegi zıalylardyń biri bolǵan. 1899 jyly Qarqaralydaǵy qalalyq ýchılıshege oqýǵa túsedi. Mektep qabyrǵasynda zeıindi, alǵyr bolǵan Álimhan mektepti úzdik bitirip, 1905 jyly Semeıdegi erler gımnazıasyna túsedi. Osy oqý ornyn 1912 jyly altyn medalmen bitirip, Tomsk tehnologıa ınstıtýtynyń taý - ken fakúltetine qabyldanady.
Tomskte oqyp júrip orystyń ozyq oıly oıshyldarymen, ǵalymdarymen tanysady. Shoqan Ýalıhanovtyń dosy Grıgorıı Potanın Álimhannyń boıyndaǵy bilimge degen talpynysty kórip, tánti bolady. Qart Potanın Álimhanǵa aǵalyq aqyl berip, oǵan: «Álimhan seniń bilimiń — ol qazaqtyń bilimi. Sol sebepti jaqsy oqy jáne ózgelerdi oqyt» — dep, úlken úmit artqan. Osy sózderdi Álimhan aǵa ómirlik ustanymyna aınaldyryp, aqtyq demi qalǵansha ultymyzǵa eńbek etti. Grıgorıı Potanın Ermekovke beker nazar aýdarmaǵanyn ýaqyt dáleldedi. Álimhan aǵamyz óz qolymen toltyrǵan anketarlarda aǵylshyn, nemis, fransýz, ıtalán tilderin biletinin kórsetken. Qyzmettes bolǵan, shákirt bolǵan, áıteýir Álimhan Ermekovpen ómir joly toǵysqan tulǵalardyń barlyǵy derlik Álıaǵa jaıyndy jyly lepes bildirgen. Tereń bilimdi, kórkem - minezdi Álimhan aǵamyzǵa zamandasy Sultanmahmut kelesi óleń joldaryn arnaǵan:
Álimhan Ermekuly jas jigitten,
Keledi ekinshi bolyp bul retpenen.
Qazaqta mundaı jigit kórmedim, — dep,
Ardaqty qart Potanın lepes etken.
Tomdaǵy ınjenerlik sabaǵynda,
Jetedi bil jyldan soń tamamyna.
Ótkizbekshi ómirin ilim ústinde,
Bir túrli bıiktik bar talabynda.
Sóılep ketse, qozǵalar boıda janyń,
Tas bolsa da eriter júrek qanyn.
Shyndyǵy, tereńdigi, ádildigi,
Týsań tý osylaı, — degizer jannyń bárin.
Adaldyq, aqjúrektik, aqtyǵyna,
Bir aýyz qarsy aıta almaı qurydy áliń.
Menińshe Ermekov — degen bala,
Uqsaıdy ushqyr qyran qarshyǵaǵa.
Sóz, bilimin synaıtyn jer ilgeri,
Ázir adal kisi ǵoı, jeke dara,
Patsha ókimeti qulatylǵannan keıin eldegi qalyptasqan jaǵdaıdy aıqyndap, alda ne isteý kerektigin sheship alý úshin jer - jerde qazaq sıezeri ashylyp jatty. Á. Ermekov, alǵash ret saıası iske alash qozǵalysyna, 1917 jyly 27 sáýir, 7 mamyr aralyǵynda ótken Semeı oblystyq qazaq sezine qatysady. Onda ol basqa da adamdarmen birge sıez prezıdıýmynyń hatshylyǵyna, onan keıin sıez sheshimimen Semeı oblystyq qazaq komıtetiniń músheligine saılanady.
Ámbe ol, qazaqtar jaǵynan Halel Ǵabbasov ekeýi Semeı oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasynyń orynbasary bolady.
Shilde aıyndaǵy jalpyqazaqtyq sıeze Semeı oblysynan Búkilreseılik quryltaı jınalysyna depýtattyqqa usynylady.
1917 jyly 8 - 17 qazanda 1 - Sibir oblystyq sezine, delegattar jınalysy atynan qatysady da, onyń prezıdıýmyna Semeı oblysynan kiredi. Sıeze Sibir avtonomıasynyń negizgi zańyn jazatyn komıtet qurylyp, oǵan qazaq delegattary Á. Ermekovti kirgizedi.
Mine, alash jolyndaǵy kóptegen saıası isterge qatysyp, shyńdalǵan Álimhandy «Qazaq» gazeti «Tehnologıcheskıı ınstıtýtqa asqan zerekter ǵana túsedi. Álimhan bilimdi, sheshen, ótkir, halyqqa qyzmet etýdi ózine paryz sanaǵan jigerli jas azamat», — dep sıpattaıdy. Osyndaı jan - jaqty daryn ıesi jas suńqardyń jeltoqsanda ótken jalpy qazaq sezinde Alashorda úkimetiniń músheligine ótýi tańǵajaıyp emes edi. Ámbe ol, «Alash» partıasynyń Semeı oblystyq komıtetiniń múshesi de bolatyn.
Álıhan Ermekovtiń tarıhı zor eńbeginiń biri — Qazaq avtonomıasy shegarasynyń birtutastyǵyn janqıarlyqpen qorǵaýy. Osy oraıda ol 1920 jyly 17 tamyzda V. I. Lenınniń tóraǵalyǵymen ótken qazaq ókilderi qatysqan Halyq komısarlary keńesiniń májilisinde Qazaq avtonomıasy týraly másele qaralǵanda, Qazaqstannyń jaǵdaıy týraly Á. Ermekov baıandama jasaıdy. Onda ol jer, Qazaqstannyń shekarasy týraly máselelerdi qamtyp, óktemshil, ozbyr, otarshyldyq pıǵyldaǵy ókildermen qyzý aıtysqa túsip, óz pikirin tıanaqty, jan - jaqty, bultartpas dáleldermen qorǵap shyǵady. Okýpanttar óz kinásin moıyndap, nátıjesinde, kezinde qazaqtardan tartyp alynǵan Kaspııdiń teriskeı jaǵalaýyndaǵy eni bir shaqyrymdyq jáne Ertistiń sol jaǵalaýyndaǵy on shaqyrymdyq ulan - ǵaıyr jer Lenınniń tikeleı qoldaýymen Qazaq eline qaıtarylady.
Qazaq avtonomıasyn qurýda Á. Ermekovtiń ólsheýsiz eńbegin zerdeleı otyryp, onan keıingi jasampazdyq joldary Qazaq eliniń sharýashylyq jaıyn qalyptastyryp, nyǵaıtýǵa halyqty aǵartý sıaqty naqty isterge baǵyttalǵandyǵyna kóz jetkizemiz. Qarqaralyda mektep ashady, Tashkent pen Almatydaǵy joǵary oqý oryndarynda matematıkadan dáris oqıdy. «Uly matematıka kýrsy» 1 - bólim (1935), «qazaq tiliniń matematıka termınderi» (1936) atty oqýlyq, kitaptardy jaryqqa shyǵarady. Qazaq arasynan tuńǵysh matematıka ǵylymynyń profesory ataǵyn alady. Sonymen birge naǵyz bilim men biliktilikti qajet etetin sala — Halyq sharýashylyǵyn josparlaý komıtetinde jáne basqa da jaýapty qyzmetterde bolady. 1929 - 1930 jyldary bir top qazaq zıalylary abaqtyǵa alynyp, tergeýge túskende, Á. Ermekovti de túrmege qosa qamaıdy. Alash isiniń múldem qurtylyp, urpaqtyq sabaqtastyq úzilip qalmaý jáne ult zıalylary bolashaqty oılap, Alashtyń jas túlek daryndary M. Áýezov pen Á. Ermekovti saqtap qalý maqsatynda olar, «kinálaryn moıyndap» sol joly bostandyqqa shyǵady.
Alaıda 1937 jylǵy qara bult Á. Ermekovtiń basyna taǵy da úıirilip, 1939 jyly sottalyp, 1947 jylǵa deıin túrmede otyryp shyǵady. Túrmeden shyqqannan keıin jalamen qaıta ustalyp, 1958 jyly bosaıdy. 1957 jyly 26 qarashada tolyq aqtalyp, 1970 jyly qaıtys bolady.
Qazaqtyń tuńǵysh profesor matematıgi Álimhan Ermekov
Álimhan Ermekov qazaqtyń matematıka salasyndaǵy tuńǵysh profesory, qazaq tilindegi tuńǵysh jaryq kórgen «Joǵarǵy matematıka kýrsy» oqýlyǵynyń ıesi, qarapaıym qumǵa aýnap ósken qazaqtyń balasy. Ol 1891 jyly Semeı oblysynyń Qarqaraly ýezi, Temirshi bolysynda týǵan.
Álimhannyń arǵy atasy Ermek Baıtasov Qunanbaıdyń tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan týystas eldiń azamaty. Óz ákesi Ábeý Ámirhan, Álimhan, Álıhan atty úsh ul tárbıelegen, kózi ashyq, kókiregi oıaý jan bolypty.
Áke balaǵa synshy. Álimhannyń alǵyrlyǵy men zerektigin aqyldy áke erte bastan-aq tanyǵan. Bastaýysh synypty úzdik bitirgen balasyn ákesi Semeı gımnazıasyna túsirdi. Osynda oqyǵan jyldary ony saıası senimsiz dep stıpendıadan qaqsa da, ara-arasynda aýqattylardyń balasyn aqyly oqytyp, oqýyn altyn medalmen btirdi. Bul kezde ardaqty ákesi 1911 jyly 54 jasynda dúnıeden ótken edi.
Ol kezde erejege saı gımnazıana altyn medalmen bitirgen túlek Sankt-Peterbýrg Polıtehnıkalyq ınstıtýtyna qabyldanatyn. Qarjy qol baılasa da, qısynyn tapqan Álimhan Tomsk Tehnologıalyq ınstıtýtynyń taý-ken fakúltetine konkýrssyz qabyldanady.
You Might Also Like
-
XVIII ǵasyrdyń uly matematıgi. Shveısarıada týǵan. Uzaq jyldar Rossıada turyp, jumys istegen, Peterbýrg ǵylym akdemıasynyń múshesi. Eılerdiń zor ǵylymı muralary matematıkalyq analızge, geometrıaǵa, s...
