InfoHub Logo

Anotasıa

Bul maqalada avtor BAQ pen áleýmettik jelilerdiń ózara árekettesýine nazar aýdarady, áleýmettik jelilerdiń, veb-saıttardyń BAQ-ty damytýǵa degen úlesi qarastyrylady. Áleýmettik jeliler, BAQ úshin aqparat kózi aqparatty ornalastyrý alańy, jýrnalısiń paıdalanýshy retinde qatysý alańy sıaqty nusqalardy bólip kórsete otyryp, sýbektilerdiń ózara is-qımyl jasaý tásilderin sıpattaıdy, osyǵan baılanysty BAQ pen áleýmettik jelilerdi transformasıasy  problemasyn qozǵaıdy.

Kilt sózder: jýrnalısıka, BAQ, áleýmettik jeli, ǵalamtor,blog, blogger, fakt, veb-saıt.

Sońǵy onjyldyqtarda barlyq buqaralyq aqparat quraldary medıa salasynda belsendi ómir súrýde. Tipti tolyqqandy baspa gazetiniń ózinde jeke saıty bar, sol arqyly ony kúndelikti aqparat taratý úshin paıdalanady jáne jeke buqaralyq aqparat quraly bola alady.

Al iri aqparattyq agenttikterge keletin bolsaq, onda olar burynnan ınternet jelisinde ózindik orynyn qalyptastyrǵan. Sarapshylardyń pikirinshe, jýrnalısıka 2010 jyldan bastap qatty ózgeristerge ushyrady. Paıdalanýshy aýdıtorıasy men jarıalanǵan jańalyqtardyń mazmuny da ózgerdi. 2016 jylǵy statısıkaǵa sáıkes, paıdalanýshylardyń shamamen 40 paıyzy mobıldi qurylǵylardan jańalyqtar saıttaryna kiredi. Boljam boıynsha 2018 jylǵa qaraı mundaı paıdalanýshylar sany oqyrman aýdıtorıasynyń jalpy sanynyń 70 paıyzyna deıin artty. Al 2021 jyldyń statısıkasyna zer salatyn bolsaq qazir paıdalanýshylar sany oqyrman aýdıtorıasynyń jalpy sanynyń 90 paıyzyn quraıdy. Internet jelisi damyǵan saıyn, paıdalanýshynyń minez-qulqy da ózgerdi. Oıanǵannan keıin tutynýshylardyń shamamen 80 paıyzy saıttarǵa, áleýmettik jelilerge kirip, jańa habarlamalardy kóredi. Sol sebepti kóptegen aqparat taratatyn baspa gazetteri, aqparattyq agenttikterdiń ınternet jelisinde ózindik veb-saıttary, áleýmettik jelilerde jeke paraqshalary bar. Osy arqyly ınternet jýrnalısıkasynyń qarqyndy damýy baıqalady.

Ǵalamtordaǵy buqaralyq aqparat quraldary.Eń alǵashqy veb-saıttar túsiniksiz boldy jáne uzaq ýaqyt júkteldi. Saıttyń bir betinde siz ekrannyń júz aınaldyrýyn jasaıtynsyz, sonda da saıt jelisi óte baıaý jumys isteıtin.

Sandyq basylymdardy qurýdyń shyńy adamdardyń qaǵazbastylyqtan bólinýine ákeldi, biraq elektrondy aqparat gıgabaıttarynyń tolqynyna tap boldy. Keıinirek veb-saıt jasaýshylar bul qarym-qatynas pen jaýap alýdyń eń durys nusqasy emes ekenin túsinip, aqparat mólsherin azaıta bastady. Qazirgi mobıldi múmkindikter mazmundy kontent jasaýshylardyń múmkindikterin keremet túrde keńeıtedi. Sondyqtan qazirgi jeli qoldanýshylaryna vlog nemese blog júrgizýge múmkindik beredi jáne belgili bir dárejede áýesqoı jýrnalıs bolýyna da septigin tıgizedi. Nátıjesinde “blog” nemese “blogger” degen jańa uǵymdar paıda bolady.

Blog- bul onlaın-jýrnal, ınternet-kúndelik, onyń negizgi mazmuny júıeli túrde qosylatyn jazbalar. Jazbalarda mátin, fotosýretter, grafıkalyq elementter nemese mýltımedıa bar. Blog jazbalary ádette qysqa jáne keri hronologıalyq retpen toptastyrylǵan. Kóbinese blogtar kópshilikke arnalǵan, blog avtorymen pikirtalasqa túsetin oqyrmandary bar, olar jazbaǵa nemese jeke blogyna túsinikteme beredi.

Sońǵy 10 jyl ishinde ınternet-blogıng salasy qarapaıym ınternet baılanysynan, táýelsiz jáne kúrdeli baqylanatyn iri aqparattyq keńistikke aınaldy. Tanymal blogtar álemdik BAQ-pen básekege túse alady, sonymen qatar blogosfera – bul bıznes pen saýdany qurýdyń tamasha platformasy.

Alǵashqy blogtardyń birin (nemese olar buryn "veb-jýrnaldar” dep atalǵan) Búkilálemdik ǵalamtordyń ónertapqyshy Tım Berners-Lı jasaǵan. Biraq burynǵy zamandaǵy blogtarda qazirgi blogtardyń sıpattamalary jetispedi. Olar: oqyrmannyń qatysýy, jańarý jıiligi, redaktorlyq pikirler.

Birtindep blogosferanyń ózi de damydy. Bastapqyda bul jeke kúndelikter boldy, biraq birtindep blogtar iri jańalyqtar men aqparattyq portaldarǵa aınala bastady. Kóp uzamaı tanymal jýrnalıser, saıasatkerler, sarapshylar jelide óz paraqshalaryn ashty- óıtkeni osyndaı jolmen  adamdarǵa áser etý múmkindigi óte joǵary  edi. Belgili adam qandaı da bir oqıǵaǵa óz kózqarasyn bildirgende, kópshilik oǵan senýge beıim.

Blogosfera paıda bolǵanǵa deıin BAQ aqparat aǵynyn tolyǵymen baqylap otyrdy jáne jańalyqtardyń negizgi kózi boldy. Blogtardyń qazirgi kezde jastar arasynda bolsyn, jasy úlken adamdar arasynda bolsyn tanymaldyǵy artýda, óıtkeni  olar adamnyń ártúrli qajettilikterin qanaǵattandyrdy. Birinshiden, "sóz bostandyǵy" qajettiligi. Internette senzýra joq, ınternette siz tolyǵymen anonımdi bola alasyz jáne naqty avtordy baqylaý óte qıyn.

Ekinshiden, aqparat kózderiniń úlken sany, bir nemese basqa másele boıynsha kóptegen pikirler. Máseleni ár túrli jaǵynan, ár túrli buryshtardan qarastyrýǵa bolady, qandaı da bir problemany ártúrli elderdiń adamdary qalaı qamtıtynyn salystyrýǵa bolady. Úshinshiden, bul jyldamdyqqa qajettilik. 21 ǵasyr-aqparat ǵasyry jáne adamdar ony tez alyp jyldam qabyldaǵysy keledi. Degenmen, blog júrgizý sıaqty qubylystyń keri áserleri de bar. Óıtkeni, tek mamandar men kásipqoılar ǵana jaza almaıdy, kez kelgen adam blog asha alady. Sondyqtan bul aqparat sapasynyń tómendeýine ákeledi. Onyń durystyǵyn eshkim teksermeıdi, kóbinese jarıalanǵan aqparat  jaı ǵana qaýeset bolyp shyǵady.

21 ǵasyrda tipti buqaralyq aqparat quraldarynda ,ınternettiń  kórsetetin áseri men myńdaǵan aýdıtorıasy   joq. Baqylanbaıtyn blogtar qaýipti bola bastaıdy-olar belgi bir nasıhattyń mańyzdy kózi bola alady, al ınternette aqparattyń shyndyq nemese ótirik ekenin anyqtaý óte qıyn. Blogtar áleýmettik prosesterdiń radıkaldanýyna ákeledi, óıtkeni aqparattyń qol jetimdiligi men baqylanbaýy radıkaldy ıdeıalardyń blogosferada tez taralýyna sebep bolady. Baqylanbaıtyn aqparat qoldanystaǵy bılik pen qoldanystaǵy rejımderge aıtarlyqtaı zıan keltirýi múmkin. Sońǵy birneshe jylda ınternet barynsha ózgerdi. Blogerler jýrnalısıka uǵymyn qaıta qarastyryp, ony jeńildetip, qol jetimdi etti. Keıbireýler blogtardy "qaraqshylyq radıo stansıalary" dep te ataıdy. Olar qazirgi oqıǵalarǵa, BAQ-qa, mádenıetke jáne qıalyna áser etetin barlyq nárselerge óz kózqarastaryn taratady. Blog-bul jańalyqtar jınaýdy bet-álpetsiz uıymdastyrý emes, blogta belgili bir oqıǵany baıandaý jáne de tulǵanyń  jeke baǵalaýy, nemese sýbektıvti pikiri árqashan bar. Qazirgi ýaqytta biz “blogıng” sıaqty qubylystyń qanshalyqty mańyzdy ekenin kórip otyrmyz. Sondyqtan árbir blog júrgizetin adam óz aýdıtorısyna taratatyn aqparatqa tolyǵymen jaýapty.

Medıa keńistik zamanaýı jýrnalısıkaǵa operatıvti bolýǵa múmkindik berdi. Alynǵan kez – kelgen aqparat dereý ınternet-resýrsta jarıalanýy múmkin jáne ǵalamtor nemese áleýmettik jeliler arqyly myńdaǵan adamdarǵa taratylady.

Tolyq jáne resmı buqaralyq aqparat quraldaryna aınalmaǵan áleýmettik jeliler de ǵalamtorǵa umtylady. Jańalyq toptaryna nemese kópshilikke arnalǵan paraqshalarǵa jazylýshylar sanyda kúnen-kúnge ósip keledi.

Kóptegen jańalyqtar sensasıalyq materıaldary aqparattyq agenttikter men qyzmetterdi aınalyp ótip, aqparat tutynýshy aýdıtorıasyna túsedi. Birneshe jyl buryn mundaıdy  tipti elestetý múmkin emes edi. Árıne, jýrnalısıkada medıa keńistiktińde belgili bir kemshilikteri bar:

Tekserilmegen faktiler jáne jarıalanǵan aqparattyń dál emestigi. Tabys pen dańqqa umtylý úshin jelige qoǵamdyq pikirge ár túrli áser etýi múmkin dál emes málimetter túsedi. Basqa jaǵdaılarda tipti qoǵamdyq dúrbeleń týyndatýy  múmkin.

Bir jańalyqty durys usynbaý, keıbir  jańalyqtyń faktilerin bólip kórsetý. Avtorlar alynǵan aqparatty birneshe mınýttyq nemese  birneshe saǵattyq jıilikpen bólikterge bóledi, jalpy mátinniń alshaqtyǵy oqyrmanǵa búkil aqparatty durys qabyldaýǵa  jáne durys qorytyndy jasaýǵa múmkindik bermeıdi.

Qorytyndylaı kele, jańalyqtar arasynda ınternet keńistigi shynymen jetekshi ról atqaratynyn moıyndaý kerek. Kóbinese jańalyqtar saıttary tek aqparat agenttikteriniń saıttarynan alǵan aqparatty túsinikteme nemese dáleldengen faktilerdi qospaı óńdeıdi.

"Turan" ýnıversıteti jýrnalısıka mamandyǵynyń 3-shi kýrs stýdenti Qadylbekova Adema

---