InfoHub Logo

Qypshaq handyǵy
Konspekt
Qypshaq handyǵy 11 ǵasyrda quryldy. Syrtqy jaýlarynyń soqqysynan qulaǵan Qımaq qaǵanatynyń jeri Qypshaq handyǵyna kóshti. Altaıdan Edilge deıingi aralyq “Qypshaqtar dalasy” (Deshti Qypshaq) dep atalǵan. Qypshaqtardyń etnıkalyq quramy 7 - 8 ǵasyrlarda qalyptasa bastap, eki bólikten turǵan. Batys birlestiginde 11 taıpa, al shyǵys birlestiginde 16 taıpa bolǵan. Eń bedeldisi – elbóriler (bóriler). Qypshaq handary osy taıpadan shyǵyp otyrǵan. Tarıhshy Júzjanı elbórilerdi handar áýletiniń taıpasy dep ataǵan. Áskerı basqarý júıesi oń jáne sol qanat bolyp bólindi. Kúshi men bedeli basym oń qanattyń ordasy – Saraıshyq (Jaıyq ózeni boıy), al sol qanattyń ortalyǵy – Syǵanaq (Syrdarıa ózeni) qalasy boldy. Handyq bıliktiń ortalyǵy “orda” dep ataldy.
Mahmýd Qashǵarı qypshaq tilinde quldy “ıalankýg” dep ataǵan. Al kedeılerdiń ishinde jer óńdeýmen aınalysatyn jataqtar bolǵan.
Reseı jerine baryp ornalasqan qypshaqtar orys derekterinde “polovshylar” (dalalyqtar) dep ataldy. Dýnaı boıyna qonystanǵan qypshaqtardy vengrler “kýndar” nemese “komandar” dep ataǵan.
Horezm shahynyń murageri Atsyz qypshaqtardyń qol astyndaǵy oǵyzdar jerine birneshe ret shabýyldaǵan. 1133 jyly qypshaqtar olardan jeńilip qaldy. Osy jeńilisten keıin qypshaqtar ekige bólinip, álsireı bastady. Horezmdikter qypshaqtardyń ishki qaıshylyqtaryn paıdalanýdy kózdeıdi. 13 ǵasyrdyń basynda Syr boıyndaǵy qalalar úshin Horezm shahy Muhammed pen Qypshaq handyǵy arasynda shaıqastar boldy. Qypshaqtar óz ishindegi alaýyzdyqtyń kesirinen jeńilip, soltústikke qaraı shegindi. Bul eki el úshin Otyrar, Syǵanaq, Aral teńiziniń aýmaǵy uzaq jyldar boıy qaqtyǵys kózine aınaldy. Bılik úshin báseke, tek monǵoldar eki eldi de jaýlap alǵannan keıin birjola tyndy. 13 ǵasyrdyń basynda Qypshaq handyǵy qulaǵanymen, onyń halqy múldem joıylyp ketken joq. Qypshaqtar qazaq halqynyń basty etnıkalyq quramynyń birine aınaldy.

Konspekt suraqtar
1. Qypshaq handyǵynyń ómir súrgen merzimi:
2. Qypshaqtardyń tary men kúrishti kóp ósiretindigin jazǵan:
3. Qypshaq jylqylary qaıda satyldy:
4. Arba ústine tigilgen úıler týraly jazǵan saıahatshy:
5. Qypshaqtarda tamaqtyń negizgi túri neden jasaldy:
6. Qypshaqtarda maldyń kóptigi týraly jazdy:
7. Horezmdikter men qypshaqtar arasyndaǵy qaqtyǵystyń nátıjesi:
8. 13 ǵasyrda horezmdikter men qypshaqtardyń soǵysý sebepteri:
9. Horezm shahy Tekeshtiń Syǵanaqty jaýlap alǵan jyly:
10. Qypshaqtardyń qol astyndaǵy oǵyzdarǵa shabýyldaǵan Horezm shahy:
11. Orys derekterindegi Reseı jerindegi qypshaqtardyń ataýy:
12. Qypshaqtar oǵyzdardy jeńip, shekarasyn keńeıtti:
13. Qypshaq tilindegi quldyń ataýy:
14. Qypshaqtarda áskerı basqarý júıesi bólindi:
15. ”Qańlylar qypshaqsha sóıleıdi eken” dep jazǵan:
16. Qypshaqtardyń quramyna qarluq pen jikil taıpalarynyń kirgen kezi:
17. Qypshaqtardyń eń bedeldi taıpasy:
18. Qypshaqtardyń etnıkalyq quramy qalyptasa bastaǵan kez:
19. Qypshaqtardyń qystaǵan jerleri:
20. Qypshaq handyǵy qurylǵan merzim:
Taqyryptyń testi