InfoHub Logo

Qyzǵaldaq gúli
Zertteý baǵyty: Qorshaǵan álem – ekologıa, jan - janýar, ósimdik
Mazmuny
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
1. Qyzǵaldaq gúline sıpattama
2. Qyzǵaldaqtyń gúldeý merzimi
3. Kútimi
4. Kóbeıtý joldary
5. Qazaq ónerindegi qyzǵaldaqtar
6. Qyzǵaldaqtyń shyǵý tarıhy
7. Qyzǵaldaqtyń jany bola ma?
8. Qyzǵaldaq gúliniń shıpasy
9. Qara qyzǵaldaq haqynda
10. Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engen qyzǵaldaqtar
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanǵan ádebıetter
Ú. Usynys

İ. Kirispe
Keń baıtaq qazaq dalasynyń qoınaýy tabıǵı baılyqtarǵa, alýan túrli ósimdik túrlerine asa baı. Sonyń biri – kóktem shyǵa kózdiń jaýyn alyp, qyrlarda qulpyryp, jaınaıtyn qyzǵaldaq gúli. Tamasha qyzǵaldaq gúliniń bizdiń jerimizde 32 túri kezdesedi. Onyń 12 - si endemıkalyq, ıaǵnı, tek qazaq jerinde ǵana ósetin túr bolyp sanalady. Osydan bolar, Qazaqstannyń «Qyzǵaldaqtyń otany» atalýy. Shyndyǵynda, atalmysh gúldiń qazaq dalasynan búkil jer júzine taralǵandyǵyna búginde kóziqaraqty ǵalymdar naqty dálelder keltirýde. Osylaı álem moıyndap otyrǵan ǵajaıyp ósimdigimizdi ózgelerge nasıhattap, qazaqstannyń brendi retinde maqtanysh etýge bizdiń tolyq qaqymyz bar. Ony tek maqtanysh etip qana qoımaı, kóbeıtip ósirýdi, qorǵaýdy qolǵa alýymyz kerek. Oǵan sebep, jerimizde ósetin qyzǵaldaqtardyń 18 túriniń «Qyzyl kitapqa» engendigi. Qyzǵaldaqty qorǵaý, nasıhattaý jumystary tek sóz júzinde emes, naqty is, túrli sharalar arqyly júzege assa ıgi.
Osy maqsatta jýyrda Almaty qalasynda «Qyzǵaldaqtyń otany – Qazaqstan» respýblıkalyq baıqaýy ótti.

Qyzǵaldaq ataýy qaıdan, qalaı shyqqan? Ol jóninde boljam kóp. Onyń keńinen taraǵan ataýy – «túlpan». Bul parsy sózi: «tolıban» nemese «dolbent». Onyń maǵynasy: basqa tartatyn oramal, «túrban». Túlpan osy sózden shyqqan, qyzǵaldaq qaýyzy shyǵystyń bas kıimine uqsas bolǵandyqtan, osylaı atalǵan. Munyń bári til mamandarynyń paıymdaýlary. Áıteýir, qyzǵaldaq ejelden - aq, aqyndardy da, ǵalymdardy da, patshalardy da tań - tamasha qaldyryp, ózine yntyqtyryp keledi. Sodan da bolar, Shyǵystyń taǵy bir ataqty shaıyry. Ǵafız qyzǵaldaqtyń qyzdaı náziktigine, ádemiligine, kıparısteı symbattylyǵyna tipti raýshan gúli de teń kelmeıdi dep jyrlaıdy. Keń baıtaq qazaq dalasynyń qoınaýy tabıǵı baılyqtarǵa, alýan túrli ósimdik túrlerine asa baı. Sonyń biri – kóktem shyǵa kózdiń jaýyn alyp, qyrlarda qulpyryp, jaınaıtyn qyzǵaldaq gúli.

İİ. Negizgi bólim
Qyzǵaldaq gúline sıpattama
Qyzǵaldaq – lalagúlder tuqymdasyna jatatyn kóp jyldyq shóptesin pıazshyqty ósimdik. Qazaqstannyń dalalyq aımaqtarynda jıi kezdesedi. Bulardyń bıiktigi 3 – 50 sm. Sabaǵy jumyr, tik ósedi. Tamyrymen jalǵasqan býynynda pıazshyǵy bolady. Gúl qorshaýy aq, qyzyl ne sary. Jemisi – qaýashaq. Qyzǵaldaqtyń pıazshyǵyn kúzde gúli túskennen keıin jınap alyp, ony qurǵaq, salqyn jerde saqtap, kóktemde egedi. Qyzǵaldaq ásemdik jáne gúlinen hosh ıisti zat alý úshin ósiriledi. Qyzǵaldaqtyń óte sırek kezdesetin 18 túri (Albert qyzǵaldaǵy, Borshov qyzǵaldaǵy, Greıg qyzǵaldaǵy, Kaýfman qyzǵaldaǵy, Shrenk qyzǵaldaǵy, t. b.) qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizilgen. Qyzǵaldaq – pıazshyqtardyń ishindegi tabıǵatta da keń taralǵan, kógaldandyrýda da jıi paıdalanylatyn ósimdik. Erekshe ásem kórkimen daralanatyn gúl bolǵandyqtan, ony bilmeıtin adam kemde - kem. Osy sebepti de Qazaqstan – qyzǵaldaqtyń otany bolyp sanalady.

Qyzǵaldaqtyń gúldeý merzimi
Surpy men túrine qaraı qyzǵaldaqtyń gúldeý merzimderi de ártúrli. Naýryz - mamyr aılarynda gúl ashady. Onyń bıiktigi 10 sm - den aspaıtyn alasa boıly túrleri erte kóktemde gúldeıtin bolsa, “Rembrant qyzǵaldaǵy” sıaqty bıik ósetin túri maýsym aıynyń ortasyna taman gúldeıdi. Barlyq túri 20 - 25 kún aralyǵynda ádemi gúl jaryp turady. Qyzǵaldaq gúliniń túsi aqtan qaraǵa deıingi aralyqta alýan túrli bolyp keledi. Kóp jaǵdaıda sabaq basyna bir tal ǵana gúl jarady. Gúlzarlarǵa biryńǵaı tústi qyzǵaldaqtardy toptap otyrǵyzǵan jaqsy kórinedi. Al, jeke ydystarǵa boıy alasa túrlerin otyrǵyzǵan durys. Boıy alasa qyzǵaldaqtar Alpi shoqysynyń da kórkin asyra túsedi.

Kútimi
Gúldep bitip, japyraǵy men sabaǵy qýraǵan soń pıazshyǵyn qazyp alyp, keptirip, qurǵaq orynda saqtap qoıý kerek. Kúzde qaıtadan qolaıly orynǵa egedi. Ashyq kún kózin, qunarly, jeńil topyraqty unatady.

Kóbeıtý joldary
Pıazshyqtan bólip alynǵan balapandaryn otyrǵyzý arqyly kóbeıtiledi. Sýyq túskenshe tamyrlanyp úlgerýi úshin, kúzdiń alǵashqy aılarynda egý kerek. Otyrǵyzý tereńdigi pıazshyq kóleminen eki - úsh ese tereń bolýy tıis (pıazshyqtyń uzyndyǵy 4 sm bolsa 8 - 12 sm tereńdikte egý kerek). Pıazshyqtardyń araqashyqtyǵy bıiktigine qaraı 10 - 20 sm - den kem bolmaǵany jón.

Qazaq ónerindegi qyzǵaldaqtar
Musylmandar qyzǵaldaqty jumaq gúline balaıdy. Qazaq jerinde júrgizilgen arheologıalyq qazba jumystary kezinde «Teńdik» qorǵanynan (Jetisý) bizdiń zamanymyzǵa deıingi İİİ - İİ ǵasyrlardaǵy saq patshalary men kósemderiniń kıimderinen qyzǵaldaq tárizdi oıýmen áshekeılengen jalpaq altyn tilikter tabyldy. Orta Azıa aımaǵynan tabylǵan H - Hİİİ ǵasyrlyq qysh buıymdarda da qyzǵaldaq sýretteri salynǵan bolyp shyqty. Orta ǵasyrlarda memorıaldyq arhıtektýra men plasıkalyq óner túrinde de ósimdiktektes oıýlardyń paıdalanylǵany málim. Qoja Ahmet Iasaýı kesenesindegi juqa kirpishterde, Otyrar jazırasyndaǵy ortaǵasyrlyq qyshtarda gúlderdiń áshekeıleý úshin qoldanylǵany sonyń naqty aıǵaǵy. Qulpytastarda da qyzǵaldaq sýretteri salynyp, ol adam ómiriniń ótpeli ekendigin beıneledi. Qazaq qolónerinde de qyzǵaldaq beınesi kóp buıymdarda bederlengen. Olar: er - turman jabdyqtary, teri beldik toǵalary, saqına, bilezik, qamzol qapsyrmalary, aǵashtan jasalǵan jıhazdar. Ósimdik pen gúl pishinderi kestelerde de, syrmaq, tekemet, kilem, alashalarda da bar. Sheberler altyn jippen ulttyq kıimderge, kıiz úı jabdyqtaryna, qorjyn - dorbalarǵa da qyzǵaldaqtyń beınesin salyp áshekeılep, kesteledi.

Qyzǵaldaqtyń shyǵý tarıhy
Jer sharynyń qaı túkpirinde bolmasyn alýan tústi qyzǵaldaqtar ósedi. Úlbiregen názik gúlge árdaıym súısine qaraǵanmen, onyń shyǵý tarıhy men tabıǵaty jóninde kóp oılana bermeıdi ekenbiz. Ǵalym Anna Ivashenkonyń “Qazaqstan qyzǵaldaqtary jáne jýa tuqymdas ózge ósimdikter” kitabynda qyzǵaldaqtyń otany – Qazaqstan ekendigin anyq jazylǵan. Qyzǵaldaqtyń tuqymy Uly Jibek joly arqyly Túrkıaǵa, keıinnen Golandıaǵa jetken kórinedi. Qazaq jerinde ósken gúldiń alys shetelderde jańa túrleri ósirildi. Qazaq halqy ejelgi dáýirden beri dala gúli bolyp eseptelinetin qyzǵaldaqty qurmetteıdi jáne onyń kórkine qyzyǵyp qana qoımaıdy. Shıpaly qasıeti bar ósimdik eldiń, ásirese ońtústik aýdandarynda emdik maqsattarǵa keńinen paıdalanylady, – deıdi ǵalym Anna Andreevna. Qazirgi kezde otyzdan astam túri ósip - ónetin dala gúlin zertteý jumystary HVİİİ ǵasyrdyń sońynda bastalǵan. Akademık Pıter Sımon Pallas jetekshilik etken ekspedısıa 1771 jyly Soltústik Qazaqstan aımaǵynda alǵash ret qyzǵaldaqty zerttep, baspa betinde jarıalapty. Qazaq jerindegi qyzǵaldaqtardy zertteý isi – kóptegen ataqty adamdardyń esimimen tyǵyz baılanysty. Máselen, keıbir zertteýshilerdiń birneshe jylǵa sozylǵan ekspedısıalary men saıahattary óte qıyn jaǵdaıda ótip, qaıǵymen aıaqtalǵan. Máselen, jasy eń bolmasa otyzǵa jetpegen zertteýshiler – Aleksandr Leman men Ivan Kırılov Reseıge ekspedısıadan qaıtyp kele jatyp, uzyn jolda aýyryp qaıtys bolǵan. Olardyń jáne ózge de ǵalymdardyń attary Almaty, Sankt - Peterbýrg jáne kóptegen batys-eýropalyq memleketterdegi iri akademıalyq koleksıalarda, gerbarıılik japyraqtar etıketkasynda saqtalǵan. Lemon, Shrenk jáne Borshov qyzǵaldaqtary ǵylymı álemge jaqsy tanys. Almaty qalasyndaǵy Botanıka ınstıtýtynda Qazaqstan aımaǵynan A. Shrej, G. Karelın, I. Kırılov 1840 - 1842 jyldary jınaǵan qyzǵaldaqtardyń eń eski gerbarıılik japyraqtary saqtalǵan. Bir qyzyǵy, dala qyzǵaldaqtary respýblıkanyń barlyq oblystary men aýdandarynda mol. Respýblıkanyń batys jáne soltústik oblystarynda gúldiń úsh - tórt, Shyǵys Qazaqstanda – alty túri bolsa, al Ońtústik Qazaqstanda onyń otyzǵa jýyq túri taralypty.

Taraz qalasy, № 51 orta mektebiniń
4 synyp oqýshysy Nıazbaeva Mereı Alıkqyzy
Ǵylymı jetekshisi: Chalbasova Janar Myrzataıqyzy