InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń
KTK9-141 tobynyń stýdenti: Arǵynbaı Uljan
Ǵylymı jetekshisi: Taǵaev Saparbaı Dýısehanovıch

 

Qoǵamdyq óndiristiń qurylymy

Adamzattyń  jáne qoǵamnyń ústemeli damýynyń materıaldyq negizi – ol óndiris. Qoǵamdyq ónimniń tórt satydaǵy qozǵalysy qoǵamdyq óndiristi quraıdy.

1. Óndiris – materıaldyq ıgilikterdi paıdaly ónimdi óndirý prosesi.
2. Bólý - árbir adamnyńóndirilgen ónimdiligi úlesin anyqtaý.
3. Aıyrbas – belgili bir ónimdi basqa ónimge aıyrbastaý prosesi.
4. Tutyný - óndirilgen ónimdi qajettilikti qanaǵattandyrý úshin paıdalaný.

Tarıhı damýdyń qandaı satysynda bolmasyn, adamzat qoǵamynda, adamdar ómir súrý úshin qajet tamaq, kıim, turǵan úı jáne basqa materıaldyq ıgilikter bolýy kerek. Adamdardyń ómir súrýine qajet zattar óndirilýge tıisti. Bular óndiris prosesinde jasalady.

Óndiris - bul qoǵam damýyna qajet materıaldyq ıgilikter men qyzmetter jasaý maqsatymen tabıǵat zattaryna adamnyń yqpal etý prosesi. Bul prosestiń damýy uzaq merzimdi qamtıdy jabaıy ónimder óndirýden óte kúrdeli tehnıkalyq júıeler, ózgeristerge ıkemdi keshender, esepteý mashınalar óndirisine daıyn. Óndiris prosesinde ıgilikter men qyzmetter jasaý tásilderi jáne túrleri ózgerip qoımaıdy, osymen birge adamnyń óziniń ónegeliligi damyp jetile túsedi.

Qandaı júıede bolmasyn óndiris qoǵamynyń tabıǵatpen qatynasy, baılanysy bolyp tabylady. Osy qatynastar óndiristik resýrstar arqyly bilinedi. Ekonomıkalyq teorıada «resýrs» degen túsinik óndiristiń ár túrli elementteriniń jıyntyǵy bolyp tabylady, bular materıaldyq jáne rýhanı ıgilikter men qyzmetter jasaýǵa qoldanýy múmkin. Ekonomıkalyq resýrstar: tabıǵı  resýrstar jáne materıaldyq resýrstarǵa bólinedi.

Tabıǵı resýrstar – degenimiz bular adamnyń ómir súrýiniń tabıǵattyq sharttarynyń jıyntyǵynyń bólshegi, óndiris prosesinde qoldanýǵa bolatyn qorshaǵan ortanyń óte mańyzdy komponentteri. Mysaly, kún qýaty, sý resýrstary, paıdaly qazbalar.

Materıaldyq resýrstar - degenimiz ózderi óndiristiń (eńbek quraldary jáne zattary) nátıjesi bolyp tabylatyn, qural – jabdyqtardyń barlyǵy jatady. Qoǵamnyń qandaıynda bolmasyn tabıǵı, materıaldyq jáne eńbek resýrstary tán jáne qajet bolyp tabylady. Naryq ekonomıkasynda bulardyń qataryna qarjy resýrstary qosylady. Osyǵan adamnyń óndirgish kúshterin baǵyttaý qajet.

Óndirgish kúshter - bul adam óziniń óndirisine jáne tutynýyna beıimdep qyzmet etýge jumyldyrǵan kúshter. Al adamsyz óndiristiń jáne tutynýdyń bolýy múmkin emes. Sondyqtan óndirý jáne tutyný úshin qoldanylatyn tabıǵat kúshteri, adamnyń óndirgish kúshter bolyp tabylady.  Óndirgish kúshterdiń ishki qurylymy bolady. Olardyń ishinen aldymen óndiris quraldaryn jáne jumysshy kúshin bólip atap aıtý qajet.

Óndiris prosesinde ekonomıkalyq nemese óndiristik qatynastar qalyptasady. Óndirgish kúshter jáne óndiristik qatynastar turaqty dınamıkada bolady, adamdar ózderiniń óndirgish kúshterin ózgertip otyrady, ózderine jańa tehnologıalardy, jańa materıaldy jáne t.b. qyzmet ettiredi. Tehnologıalyq qatynasatar ár túrli zamandardyń ereksheligin kórsetedi. Tehnologıalyq zattar formasyn nemese qyzmetter túrin alatyn, ǵylymı-tehnıkalyq bilimderdi jasaýmen, qoldanýmen jáne olarǵa materıaldyq beıne berýmen baılanysty tehnologıalyq qatynastardyń jıyntyǵy, óndiristiń tehnologıasyn qurady. Tehnıka, tehnologıa jáne osylardyń negizinde qalyptasatyn qatynastar, qoǵamynyń jáne ekonomıkanyń damý dárejesiniń ındıkatory bolyp tabylady. Igilikterdi daıyndaýǵa qatynasatyn faktorlardy anyqtap bilý  mańyzdy másele bolyp tabylady.

Ekonomıkalyq teorıada óndiristiń múmkindigi men nátıjeliligine sheshýshi áser etetin erekshe mańyzdy element, nemese obekti, óndiris faktorlary dep ataıdy. Ónim óndirýde paıdalanylatyn osyndaı faktorlar óte kóp boldy. Jáne ár jekelegen ónimdi óndirýge ıkemdelgen ózindik faktorlar bolady.

 Óndiris quraldary eki bólshekten quralady:

1.    Eńbek zattary – ol adamnyń eńbegine baǵyttalǵan zat.
2.    Eńbek  quraldary – ol adamnyń eńbek zatyna yqpalyn  júrgizetin qural.

Tutyný taýarlaryn jasaý úshin ınvestısıalyq ıgilikter nemese ekonomıkalyq qorlar qajet. Ekonomıkalyq resýrstar – ekonomıkalyq ıgilikterdi óndirý úshin paıdalanylatyn elementter, bunda óndiris faktory tabıǵattan paıda bolady jáne ony adam óndiredi. Óndiris  resýrstary  bul  sharýashylyq árekette qoldanylatyn óndiristiń  ártúrli  quraldarynyń  jıyntyǵy. Resýrstarǵa jatatyndar: tabıǵı resýrstar, adam resýrstary, qarjylyq, aqparattyq jáne t.b. Osy zamandaǵy ındýstrıaldyq naryqtyq ekonomıka aqparat resýrstarsyz bolmaıdy, bular ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa kezeńinde óte mańyzdy ról atqarady.

Qazirgi kezde óndiris faktorlary retinde aqparat úlken ról atqarady. Aqparat bul saqtaý óndeý jáne jetkizý obektisi bolyp tabylatyn málimetter. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda aqparat bul ekonomıkalyq proseske qatysýshylardyń baǵa, taýarmen qyzmet týraly tolyq maǵumylattardyń bolýy. Ekonomıkada aqparat ekonomıkalyq prosesterdi taldap, durys boljamdar jasaýǵa múmkindik beredi. Barlyq ekonomıkalyq resýrstarǵa bir ǵana qasıet tán-ol shektelgendik. Adamdardyń qajettiligi sheksiz, ári únemi ósip otyrady, al resýrstar shektelgen. Barlyq qajettilikterdi tolyqtaı qanaǵattandyrýǵa qoǵamnyń múmkindigi joq. Sondyqtan qoǵam aldynda turǵan problema ne óndirý kerek, qalaı óndirý kerek, qandaı kólemde óndirý kerek.

Qazirgi kezde ekonomıkalyq teorıada tórt óndiristik faktorlar kórsetiledi: jer, eńbek, kapıtal, kásipkerlik qabilet. 

1. Óndiristik faktorlar retinde jer  eki jaǵynan qaralady:

- jer beti retinde
- ekonomıkalyq maqsatta paıdalanýǵa qajetti tabıǵı ıgilik retinde

Onyń negizgi ereksheligi ony kóbeıtýge jáne tasymaldaýǵa bolmaıdy. Olardyń paıdalaný múmkindikteri:

Óndeý	Qazba túrinde	Ornalasqan oryn
- Aýyl sharýashylyǵy;  - Orman sharýashylyǵy.	- Jer asty baılyqtaryn paıdalaný,  - energetıka óndirisi,  - balyq aýlaýda.	- turǵyn úı qurlysy,  - jol baılanysy júıesi,  - demalys oryndary,  - kásiporyndar.

Eger qajetti mınıraldy jáne organıkalyq tynaıtqyshtardy ásirese jańa tehnologıany qoldasa jerdiń qunarlyǵy saqtalyp qana qoımaıdy odan saıyn jaqsarýy múmkin. Adam sany artqan saıyn adam basyna shaqqandaǵy jer kólemi jyldan jylǵa qysqarýda.

2. Kapıtal:

- Óndiris faktory retinde jáneqarjy retinde paıdalanýǵa bolady.
- Óndiris faktory retinde kapıtal óndiris quraldaryn sıpattaıdy. Munda uzaq ýaqyt paıdalanylatyn óndiris quraldary (mashına, quraldar) jer qysqa merzim paıdalanylatyn óndiris quraldary (shıkizat, energıa qýaty, jol baılanys qyzmeti).

Naqty kapıtal paıda bolý úshin óndiris quraldaryn satyp alýǵa qarjy qajet. Osy qarjy aqsha kapıtaly bolyp tabylady. Óndiris quraldaryn satyp alýǵa kapıtaldyń jumsalýy qarjylandyrý, al aqsha kapıtalyn naqty kapıtalǵa aınaldyrý- ınvestısıalaý dep atalady.

3. Eńbekti de eki jaqty túsindirýge bolady:

- adamnyń oılaý qabiletimen qımyldaý qabileti.
- óndiris prosesinde paıdalanýǵa bolatyn qoǵamdaǵy barlyq eńbek resýrstary.

Eńbek qyzmet retinde qaraǵanda ony basym oılaý qabiletti qajettilik nemese ıntelektýaldy jáne basym qımyldaý qabiletin qajet etetin dep bóledi. Bilim deńgeıine qaraı:

- kóp daıyndyqty qajet etetin eńbek,
- kóp daıyndyqty qajet etpeıtin eńbek,
- eshqandaı daıyndyqty qajet etpeıtin eńbek dep bólinedi.

Eńbekti óndiris faktory retinde qarastyrǵanda jumys kúshin nemese adamnyń eńbek etýge qabiletin qarastyrady. Bul faktordy eldegi eńbekke qabileti bar jáne jumyssyz halyqtyń úlesi arqyly sıpattaýǵa bolady. Eńbek resýrstaryna jumysshy kúshi jatady, ıaǵnı eńbekke qabiletti jastaǵy adamdar. Eńbek resýrstaryn sıpattaýda adamdardyń jastary, jynysy, kvalıfıkasıasy, bilim dárejesi,eńbek motıvasıasy óte mańyzdy ról atqarady.

4. Sońǵy jyldary kóptegen elderdiń ekonomıser óndiris faktoryna kásipkerlik qabletti de jatqyzdy. Kásipkerlik qabilet - bul barlyq óndirisi faktorlaryn tıimdi paıdalanýǵa qabileti bar adam resýrstarynyń erekshe túri. Oǵan mynadaı qasıetter tán bolýǵa tıis.

1). Óndiris faktorlaryn durys úılestirý men kelistirý úshin onyń bilim deńgeıi joǵary bolýy kerek.
2). Durys sheshimder qabyldaı bilýi kerek.
3). Jańamaldyqqa umtyla bilýi kerek.
4). Táýekelshil bolýy tıis.

Qazirgi qoǵamdyq óndiris qurylymyn materıaldyq jáne materıaldyq emes óndiris dep bólýge bolady. Adam qoǵamynyń damý negizi - materıaldyq óndiris bolyp tabylady.  Materıaldyq óndiris salasy ómir súrý, jumys isteý úshin qajetti ıgilikterdi óndiredi. Materıaldyq emes óndiriske erekshe materıaldyq emes (rýhanı qundylyqtar) ıgilikter óndirý, qyzmet kórsetý salasy jatady.

2 keste.

Qoǵamdyq óndiristiń qurylymy

Materıaldyq óndiris	Materıaldyq emes óndiris
Ónerkásip, aýylsharýashylyǵy, materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtaý, saýda, qoǵamdyq tamaq salasy, qurylys, sý sharýashylyǵy jáne t.b.	Densaýlyq saqtaý, bilim berý, kólik, baılanys, mádenıet, nesıelik mekemeler, qoǵamdyq mekemeler, basqarý organdary.

Óndiris úzilissiz, qaıtalanyp otyrýy qajet. Óndiris prosesiniń turaqty qaıtalanýyn, úzilissiz jańǵyrýyn udaıy óndiris dep ataıdy.

Jaı udaıy óndiriste óndiris prosesiniń kólemi men aýqymy úzilissiz ózgermegen kúıde qalady. Óndiris prosesiniń kólemi men masshtabynyń eselene úzilissiz qaıtalanýyn jáne jańǵyrýyn ulǵaımaly udaıy óndiris deımiz.

Ulǵaımaly óndiristiń túrleri:

1.    Ekstensıvti óndiris - faktorlardyń san jaǵynan molaıýy arqyly damıdy.
2.    Intensıvti óndiris – tehnıka men  tehnologıany jetildirý nátıjesinde damıdy.
3.    Aralas - óndiris faktorlardyń san jaǵynan molaıýy jáne tehnıka men tehnologıany jetildirý nátıjesinde damıdy.

Tıimdilik problemasy ekonomıkalyq teorıanyń negizgi problemasy. Ol qoǵamnyń sheksiz qajettilikterin maksımaldy qanaǵattandyrý úshin shektelgen resýrstardy meıilinshe durys paıdalanýy joldaryn zertteıdi.

Ekonomıkalyq tıimdilik óndiris prosesinde paıdalanylatyn shektelgen resýrstar kólemi men óndiris nátıjesinde alynǵan ónim kólemi arasyndaǵy baılanysty sıpattaıdy. Jumsalǵan shyǵyndardan ónim kóleminiń kóp bolýy tıimdiliktin joǵary ekenin kórsetedi jáne kerisinshe.

Ekonomıkalyq teorıada árbir sharýashylyq sýbektisi óz múddesin kózdeıdi:

  - tutynýshy - qajettiligin maksımaldy qanaǵattandyrýdy;
  - fırmalar - paıdany maksımaldaýdy;
  - memleket - halyqtyń ál-aýqatyn maksımaldaýdy jaqsartýy kózdeıdi.

Osy maqsattardy júzege asyrý ekonomıkalyq sýbektilerdiń tıimdi is-áreketin sıpattaıdy.    

Óndiris  qoǵamnyń qajettiligin tolyq  qanaǵattandyrý úshin taýarlar men qyzmetterdi barynsha mol óndirý úshin  uıymdastyrylady. Biraq ta  resýrstardyń  shekteýliginen taýar men qyzmetterdi tańdaý  problemasy týady, ıaǵnı qandaı taýarlardy óndirý kerek, qandaıdan bas tartý qajet. Tańdaý  problemasyn grafıkte óndiris múmkinshiliginiń qısyq syzyǵy arqyly kórýge bolady.

Naqty ómirde adamdar alternatıvti (balamaly) shyǵyndarmen kezdesedi. Eger resýrstar bir nársege jumsalýy múmkin emes. Budan qortyndy jasasaq resýrstardy paıdalaný - bul keıbir múmkindikterdin joǵaltý, ıaǵnı qorlardy bir maqsatta paıdalansaq, olardy basqa maqsatta paıdalaný múmkin emes. Bul joǵalǵan múmkindikterdi ólshep baǵalanýǵa bolady. Balamaly shyǵyndardy óndiristik múmkindikter syzbasy arqyly beıneleýge bolady.

	Mysaly ekonomıkada eki ǵana taýar  óndiriledi: H jáne Ý     A - barlyq resýrstar Ý- taýaryn óndirýge baǵyttalǵan     V - H taýaryn óndirýge,     S jáne Ǵ – resýrstardy tıimdi paıdalaný     E - resýrstardy tolyq paıdalanbaý     D - osy berilgen tehnologıanyń damý deńgeıinde      múmkinshiligi joq óndiris.
2 sýret. Óndiris múmkinshiliginiń qısyǵy.

 

Álternatıvti shyǵyndar - paıdalanylmaǵan múmkindikter. Budan týyndaıtyn qorytyndy ekonomıkada álternatıvti (balamaly) shyǵyndary tómen taýar óndirý qajettigi. Óndiristegi barlyq shyǵyndar balamaly shyǵyndar bolyp tabylmaıdy. Balamaly emes - shyǵyndar bul óndirýshiniń bas tarta almaıtyn shyǵyny. Ol shyǵyndardy óndirýshi mindetti túrde jumsaıdy.

Ádebıetter
1. B.Q.Jakenova,Menedjment negizderi.Astana.:Folıant,2007j. 15-19 better.
2. S.Toıkın.Marketıń negizderi.Astana:Folıant,2008j
3. Internet málimetteri

---