InfoHub Logo

Qazaq seniminde tórt túlik te asa kıeli janýarlar sanatynda. Kez-kelgen maldy sol túliktiń qarasy aýyldan uzaǵan soń ǵana baýyzdaǵan.

Qoıdy kıeli sanaǵan halqymyzdyń qıalynda onyń shyǵý tegin kók aspan men ottan jaratyp, qoıǵa qatysty tabynýlar qazaqtardyń ádet-ǵuryptarynda keńinen taralǵan dese de bolady.

Qazaqtarda qoı-eshkige qatysty dástúrli yrymdar men tyıymdar kóp kezdesedi. Olar:

— Óriste jaıylyp júrgen maldyń, ne qoraly qoıdyń ortasynan qaq jaryp ótpeıdi. Sebebi, qoraly qoıdyń ishinde Qyzyr paıǵambar júredi. Maldyń ottaı ystyq kórinýi sodan dep yrymdaıdy. «Maldy aýylda qut bar», «Mal bar jerde jan bar», «Qoıdyń súti qorǵasyn, qoıdy qyrǵan ońbasyn» degen maqaldar tegin aıtylmaǵan. Qoraly qoıdyń ortasyn jaryp etse, Qyzyr shamdanady, mal ekige bólinip, shyǵynǵa ushyraıdy. Qazaqtardyń seniminshe tańerteń Qyzyr otardyń aldynda júrse, keshke sońynda júredi eken de jolaýshy otarmen kezdeskende tańerteń otardyn aldyn orasa, keshke sońynda júredi eken.

— Qoı túnde yńyranyp jatsa, tól ósedi, al mańyrasa úrký, jamanshylyq nyshany dep senedi.

— Eger qoı kúzde tósin jıi qaqsa, qysta qar qalyń túsedi.

— Kúzdiń aıaǵynda ne qystyń bas kezinde óristen qaıtqan qoılar aýzyna bir-birden shóp tistep kelse, qysta jut bolady.

— Kúzde qozylar enelerinen qalǵyshtap, otardan jıi bóline berse, qys qatty bolyp jutqa ulasýy múmkin.

— Eger qozylar qoraly qoıdyń aldyna shyǵyp jaıylsa, qys asa jaıly bolmaq.

— Kúzde qoı otary taý betkeıine, únemi órge qaraı jaıylsa, jut bolýy múmkin.

— Kúzde, qysta óriske shyǵar aldynda qoılar sekirip, oınaqtap, súzisip, birin-biri qýalasa, keshikpeı kún qatty sýytady.

— Tańerteń qoradaǵy qoılar jel turatyn jaqqa qarsy qarap kúısep jatsa, aýa raıynyń jylylyǵy men jaılylyǵy birneshe kúnge sozylady.

— Eger qoı tisin qaırasa, keshikpeı boran turady.

— Qysta qoılar óriske shyqqysy kelmeı, kúndegisinen keshigip, samarqaýlanyp, zaýyqsyz órse, sol kúni aýa raıy qatty buzylady.

— Qoı qystygúni qoraǵa ıinıiresmeı, emin-erkin kirse, aýa raıy jaıly bolady.

— Qoı óriste toqtamaı, turaqsyzdana júgirse, qoradaǵy kóńdi tuıaǵymemen qazyp tebindese, keshikpeı boran bolady.

— Qozy-laq sekeńdep oınaqtasa, jaýyn bolady.

— Soıǵan qoıdyń qarnynyń túgi qalyń bolsa, qysta qar qalyń túsedi.

— Túnde qandaı jaqyn adamy bolsa da, qoradan mal ustap bermeıdi. Óıtkeni, qoı jýsap jatqan qorada baq qonyp jatsa, qut pen bereke sonymen ketedi.

— Qoıdy soıyp, basyn úıitkende aldymen baýyzdaý jaǵynan bastap úıitedi. Bul pyshaqtyń júzindegi qylaý órtensin degeni. Qazaqta pyshaqtyń júzi joǵary qarap qoıylsa, mal basy ketedi dep yrymdap, júzin tómen qaratady.

— Qoıdyń múıizin, júnin órtese, qoradaǵy qoıdyń súıegi syrqyraıdy.

— Qoıdyń ústinen attap ótýge bolmaıdy. Ol kıeli mal. Qazaq qoıdy «Beıishten shyqqan», «Mekkege barǵan» dep dáripteıdi.

Qoı-eshkige baılanysty qazaqtyń ádet-ǵuryptary qazaq arasynda keń taralǵan, qoı-eshki kurbandyq maly. Qazaq «aqsarbas» atasa qoıdy «qudaıy» ótkeni. Qara shunaq laq nemese qońyr toqty qatardaǵy qurbandyq bolsa, úsh-tórt jasar boz qasqa nemese aq sarbas qoı birshama bedelge ıe dep jazady etnograf ǵalymdar.

Qazaq qozy-laqqa en salǵan kúni úlken úıdiń otaýlarǵa, balalarǵa beretin qozy-laqtary bolady. Buny — kógentúp ataǵan. Qoıdy qazaq — súıinshige, kun tóleýge, aıyp pulǵa, qalyń malǵa, tasattyqqa, qaljaǵa, bata oqyrǵa (qaıtqan adamǵa), elikti jerleýge, úılený toıynda, aýrýdy kóshirýge t.b. negizgi qoldanatyn maly. Erterekte ózge bireý jaıylymnan mal aıdap ótse, «tuıaq aqysy» dep bir qoı beretin bolǵan. Aryqtardy qazyp nemese qaıta tazartý úshin jınalǵan jurtqa buryndary «qan quıý» ǵurpyn jasatyp, semiz tý qoıdy soıdyrypty degen derekter bar.

Qasıetti dep tanylǵan malǵa qol jumsaýǵa, shybyrtqy qamshymen ósý, urý, tebýge, tipten balaǵattaýǵa, qatty keıýge bolmaıdy. Sebebi «mal kıesi» teris aınalsa, eshqandaı qurbandyqpen, tasattyq yrymmen de qaıyrylmaıdy, sóıtip, qut qashady, yrys ortaıady, «kıesi» ashýlanǵan maldyń ónimi azaıyp, aýrý shyrmaıdy degen halyq senimi de teginnen shyqpasa kerek.

Eshki túligi qazaqta kókparǵa tartý úshin beriletin túlik. Qara eshki — qys beınesinde eseptelinedi. Bata jasap soıylyp, dodaǵa salýǵa tapsyrylady. Osy áreket arqyly tirshilik qamy bastalatyn kóktemge degen qurmet kórsetiledi.

Ertede laq etinen jaýbúırek jasaýdy qolaıly kórgen. Ol úshin jalpaq juqalaý tastardy bir jerge úıip, qyzdyrady, soǵan laq etin jaımalap, tuzdap, qyzǵan tasqa laqtyra salsa, tez pisedi eken.

Kókten tamshy tambaı, qurǵaqshylyq qaýpi sezilgende qazaqtar serkeni qurbandyqqa shalyp, terisin taýǵa kómedi. Sodan taýǵa qarap Táńirden jaýyn suraıtyn da senim bar dep jazady ǵalym B. Altaev. El ishinde osy túlikke qatysty áli de bizge beımálim nanym-senimder qanshama.

---