Rentgendik sáýleler
Sabaqtyń taqyryby: Rentgendik sáýleler
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa rentgendik sáýleler týraly maǵlumattar berý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi: Oqýshylarǵa rentgen sáýlesiniń ashylýyn, qasıetterin jáne ómirde qoldanysyn túsindirý.
Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń naqty jáne júıeleı oılaý qabiletin arttyrý, sabaqqa degen yntasyn arttyrý.
Tárbıeliligi: Oqýshylardyń maqsatqa jetý barysynda jaýapkershilikterin jetildirý, tazalyqqa, mádenıettilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, áńgimelesý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi: oqýshylarmen amandasý, sabaqqa qatysymy men daıarlyǵyn tekserý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. 1888 jyly elektromagnıttik tolqyndar arqyly alys qashyqtyqtarǵa sıgnal jetkizýdiń ǵylymı boljamyn usynǵan ǵalym? (orys ǵalymy Aleksandr Stepanovıch Popov)
2. Interferensıa degenimiz ne? (keńistiktiń ár túrli núktelerinde qorytqy terbelister amplıtýdalarynyń ýaqyt jóninen turaqty taralý tártibi ornaıtyndaı bolyp bir nemese birneshe tolqynnyń qosylýy)
3. Elektromagnıttik tolqyn degenimiz ne? (vakýmda nemese kez kelgen ortada elektromagnıttik óristiń taralýy)
4. Jaryq kúshi nemen ólshenedi? (kandella)
5. 1900 jyly jylýlyq sáýlelerdiń eksperımenttik nátıjesin túsindirýde tyǵyryqtan shyǵý jolyn tapqan ǵalym? (Nemis astronomy Iogan Kepler)
6. Óte maıda zattardy zertteýge arnalǵan qural? (lýpa, lınza)
7. Dybys jyldamdyǵy neshege teń? (300m/s)
8. Dıfraksıa degenimiz ne? (tolqyndardyń bógetterdi oraǵytyp ótýi)
9. Jaryq degenimiz ne neshe túri bar? (2 túri bar, tabıǵı jáne jasandy)
10. Terbelis degenimiz ne, terbelisti sıpattaıtyn shamalar bar? (Belgili bir ýaqyt ótkende qaıtalanyp otyratyn proses. terbelisti sıpattaıtyn shamalar: perıod, jıilik, amplıtýda, faza t. b
11. Terbelis amplıtýdasy degenimiz ne? (terbelis kezindegi eń úlken aýytqý)
12. Jaryq jyldamdyǵy neshege teń? (300 000m/s)
13. Radıony eń alǵashqy oılap tapqan kim? (A. S. Popov)
14. 1831 jyly elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan ǵalym? (Aǵylshyn fızıgi Maıkl Faradeı(1791 - 1867)
15. Optıkalyq aspaptarǵa neler jatady, nelikten? (lýpa, lınza, mıkroskop, teleskop t. b. )
16. Tolqyn uzyndyǵynyń formýlasyn jaz:
17. Terbelis perıodynyń formýlasy:
18. Lınzanyń optıkalyq kúshiniń formýlasy:
19. Terbelis jıiliginiń formýlasy:
3. Jańa sabaqty túsindirý.
Rentgen sáýleleriniń ashylýy. Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti. Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan. Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi. Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty. Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgen sáýleleriniń qasıetteri. Rentgen ashqan sáýleler fotoplastınaǵa áser etedi, aýanyń ıondalýyn týǵyzady biraq kez kelgen bir zattardan aıtarlyqtaı shaǵylmaıdy jáne synbaıdy. Elektromagnıttik óris olardyń taralý baǵytyna eshqandaı áserin tıgizbeıdi. Osydan keıin birden rentgen sáýleleri elektrondardyń kenet tejelýinen shyǵatyn elektromagnıttik tolqyndar degen boljam jasaldy. ótimdiligi jáne basqa erekshelikteri dál osy tolqyn uzyndyǵynyń shaǵyn bolýymen baılanystyrylady. Biraq bul gıpoteza dáleldeýdi qajet etedi. Jáne ondaı dáleldeýler Rentgen ashqannan keıin 15 jyldan soń jasaldy. Rentgen sáýleleriniń qurylysy. Qazirgi kezde rentgen sáýlelerin shyǵaryp alý úshin, rentgen tútikteri dep atalatyn qurylǵylar jasalǵan. Olardyń konstrýksıasyn Rentgen jasaǵan alǵashqy apparattardan anaǵurlym jaqsy. 1 - sýrette elektrondyq rentgen tútiginiń yqshamdalǵan sqemasy keskindelgen. Katod 1 vólframnan jasalǵan qyl sym, ol termo elektrondyq emısıa esebinen elektrondar shyǵarady. Sılındr 3 elektrondar aǵynyn fokýstaıdy, sonan soń olar metal elektrodpen 2 (anodpen) soqtyǵysady. Osydan rentgen sáýleleri týyndaıdy. Anod pen katodtyń arasyndaǵy kerneý birneshe ondaǵan kılovatqa jetedi. Tútikte, tolyq vakým jasalady; ondaǵy gazdyń qysymy 10 - 5 – 10 - 7mm synaq baǵanasyna teń bolady. Rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy 10 - 9m - den 10 - 10deıińgi dıapazonda bolady. Qýatty rentgen tútikterinde anod sýmen salqyndatylady, óıtkeni elektrondar tejelgende kóp mólsherde jylý bólinip shyǵady. Elektrondar energıasynyń 3 ǵana paıdaly sáýlege aınalady.
Rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy 10 m den 10 deıingi dıapazonda bolady. Olardyń ótimdiligi zor jáne medısınada, sondaı - aq krıstaldar men kúrdeli organıkalyq molekýlalardyń qurylymyn zertteý úshin paıdalanylady.
4. Sabaqty bekitý:
1) Rentgen sáýlesin ashqan qaı ǵalym?
a) Núton v) Maksvell s) Rentgen d) Eınshteın
2. Rentgen sáýlesin qaı jyly ashty?
a) 1805j v) 1895j s) 1896j d) 1835j
3) Rentgen sáýlesiniń qoldanysy qaı jerde?
a) medısınada v) qurylysta s) aýylsharýashylyqta d) durys jaýaby joq
4) Rentgen sáýlesin qandaı arnaýly qondyrǵyda alamyz?
a) osılograf v) sáýlelik tútikterde s) rentgendik tútikterde d) kamerton
5) Rentgen sáýlesiniń ashylý qurmetine qandaı syılyq berildi?
a) nobel v) kýbok s) oskar d) eshteńe berilmedi
6) Quımalardaǵy aqaýlardaǵy, relsterdegi syzattardy tabý, pisirilgen jikterdiń sapasyn anyqtaý t. b. qandaı ádiske jatady?
a) flúrografıa v) defektoskofıa s) tomografıa d) sáýlelik terapıa
7) Rentgendik sáýleler qandaı sáýlelerge jatady?
a) ınfraqyzyl v) elektromagnıttik s) últrakúlgin d) gamma sáýle
8) Rentgen sáýlesiniń zıany bar ma?
a) bar v) joq s) belgili dárejede d) bilmeımin
9) Rentgen sáýlesi qandaı sáýlelerdiń aralyǵynda jatady?
a) últrakúlgin men gamma sáýlelerdiń v) últrakúlgin men ınfraqyzyl sáýlelerdiń
s) últrakúlgin men aq jaryq sáýlelerdiń d) ınfraqyzyl men gamma sáýlelerdiń
10) Rentgen sáýlesine qandaı qasıetter tán?
a) keıbir zattarda jarqyl týǵyzady jáne fotoqaǵazdy qaraıtady v) kózge kórinbeıdi
s) katod sáýleleri d) fotoqaǵazdy qaraıtady
Esepter shyǵarý. №1. Fotonnyń massasy elektronnyń tynyshtyq massasyna teń bolatyn sáýleniń tolqyn uzyndyǵyn tabyńyz.
Rentgendik sáýleler. júkteý
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa rentgendik sáýleler týraly maǵlumattar berý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi: Oqýshylarǵa rentgen sáýlesiniń ashylýyn, qasıetterin jáne ómirde qoldanysyn túsindirý.
Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń naqty jáne júıeleı oılaý qabiletin arttyrý, sabaqqa degen yntasyn arttyrý.
Tárbıeliligi: Oqýshylardyń maqsatqa jetý barysynda jaýapkershilikterin jetildirý, tazalyqqa, mádenıettilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, áńgimelesý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi: oqýshylarmen amandasý, sabaqqa qatysymy men daıarlyǵyn tekserý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. 1888 jyly elektromagnıttik tolqyndar arqyly alys qashyqtyqtarǵa sıgnal jetkizýdiń ǵylymı boljamyn usynǵan ǵalym? (orys ǵalymy Aleksandr Stepanovıch Popov)
2. Interferensıa degenimiz ne? (keńistiktiń ár túrli núktelerinde qorytqy terbelister amplıtýdalarynyń ýaqyt jóninen turaqty taralý tártibi ornaıtyndaı bolyp bir nemese birneshe tolqynnyń qosylýy)
3. Elektromagnıttik tolqyn degenimiz ne? (vakýmda nemese kez kelgen ortada elektromagnıttik óristiń taralýy)
4. Jaryq kúshi nemen ólshenedi? (kandella)
5. 1900 jyly jylýlyq sáýlelerdiń eksperımenttik nátıjesin túsindirýde tyǵyryqtan shyǵý jolyn tapqan ǵalym? (Nemis astronomy Iogan Kepler)
6. Óte maıda zattardy zertteýge arnalǵan qural? (lýpa, lınza)
7. Dybys jyldamdyǵy neshege teń? (300m/s)
8. Dıfraksıa degenimiz ne? (tolqyndardyń bógetterdi oraǵytyp ótýi)
9. Jaryq degenimiz ne neshe túri bar? (2 túri bar, tabıǵı jáne jasandy)
10. Terbelis degenimiz ne, terbelisti sıpattaıtyn shamalar bar? (Belgili bir ýaqyt ótkende qaıtalanyp otyratyn proses. terbelisti sıpattaıtyn shamalar: perıod, jıilik, amplıtýda, faza t. b
11. Terbelis amplıtýdasy degenimiz ne? (terbelis kezindegi eń úlken aýytqý)
12. Jaryq jyldamdyǵy neshege teń? (300 000m/s)
13. Radıony eń alǵashqy oılap tapqan kim? (A. S. Popov)
14. 1831 jyly elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan ǵalym? (Aǵylshyn fızıgi Maıkl Faradeı(1791 - 1867)
15. Optıkalyq aspaptarǵa neler jatady, nelikten? (lýpa, lınza, mıkroskop, teleskop t. b. )
16. Tolqyn uzyndyǵynyń formýlasyn jaz:
17. Terbelis perıodynyń formýlasy:
18. Lınzanyń optıkalyq kúshiniń formýlasy:
19. Terbelis jıiliginiń formýlasy:
3. Jańa sabaqty túsindirý.
Rentgen sáýleleriniń ashylýy. Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti. Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan. Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi. Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty. Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgen sáýleleriniń qasıetteri. Rentgen ashqan sáýleler fotoplastınaǵa áser etedi, aýanyń ıondalýyn týǵyzady biraq kez kelgen bir zattardan aıtarlyqtaı shaǵylmaıdy jáne synbaıdy. Elektromagnıttik óris olardyń taralý baǵytyna eshqandaı áserin tıgizbeıdi. Osydan keıin birden rentgen sáýleleri elektrondardyń kenet tejelýinen shyǵatyn elektromagnıttik tolqyndar degen boljam jasaldy. ótimdiligi jáne basqa erekshelikteri dál osy tolqyn uzyndyǵynyń shaǵyn bolýymen baılanystyrylady. Biraq bul gıpoteza dáleldeýdi qajet etedi. Jáne ondaı dáleldeýler Rentgen ashqannan keıin 15 jyldan soń jasaldy. Rentgen sáýleleriniń qurylysy. Qazirgi kezde rentgen sáýlelerin shyǵaryp alý úshin, rentgen tútikteri dep atalatyn qurylǵylar jasalǵan. Olardyń konstrýksıasyn Rentgen jasaǵan alǵashqy apparattardan anaǵurlym jaqsy. 1 - sýrette elektrondyq rentgen tútiginiń yqshamdalǵan sqemasy keskindelgen. Katod 1 vólframnan jasalǵan qyl sym, ol termo elektrondyq emısıa esebinen elektrondar shyǵarady. Sılındr 3 elektrondar aǵynyn fokýstaıdy, sonan soń olar metal elektrodpen 2 (anodpen) soqtyǵysady. Osydan rentgen sáýleleri týyndaıdy. Anod pen katodtyń arasyndaǵy kerneý birneshe ondaǵan kılovatqa jetedi. Tútikte, tolyq vakým jasalady; ondaǵy gazdyń qysymy 10 - 5 – 10 - 7mm synaq baǵanasyna teń bolady. Rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy 10 - 9m - den 10 - 10deıińgi dıapazonda bolady. Qýatty rentgen tútikterinde anod sýmen salqyndatylady, óıtkeni elektrondar tejelgende kóp mólsherde jylý bólinip shyǵady. Elektrondar energıasynyń 3 ǵana paıdaly sáýlege aınalady.
Rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy 10 m den 10 deıingi dıapazonda bolady. Olardyń ótimdiligi zor jáne medısınada, sondaı - aq krıstaldar men kúrdeli organıkalyq molekýlalardyń qurylymyn zertteý úshin paıdalanylady.
4. Sabaqty bekitý:
1) Rentgen sáýlesin ashqan qaı ǵalym?
a) Núton v) Maksvell s) Rentgen d) Eınshteın
2. Rentgen sáýlesin qaı jyly ashty?
a) 1805j v) 1895j s) 1896j d) 1835j
3) Rentgen sáýlesiniń qoldanysy qaı jerde?
a) medısınada v) qurylysta s) aýylsharýashylyqta d) durys jaýaby joq
4) Rentgen sáýlesin qandaı arnaýly qondyrǵyda alamyz?
a) osılograf v) sáýlelik tútikterde s) rentgendik tútikterde d) kamerton
5) Rentgen sáýlesiniń ashylý qurmetine qandaı syılyq berildi?
a) nobel v) kýbok s) oskar d) eshteńe berilmedi
6) Quımalardaǵy aqaýlardaǵy, relsterdegi syzattardy tabý, pisirilgen jikterdiń sapasyn anyqtaý t. b. qandaı ádiske jatady?
a) flúrografıa v) defektoskofıa s) tomografıa d) sáýlelik terapıa
7) Rentgendik sáýleler qandaı sáýlelerge jatady?
a) ınfraqyzyl v) elektromagnıttik s) últrakúlgin d) gamma sáýle
8) Rentgen sáýlesiniń zıany bar ma?
a) bar v) joq s) belgili dárejede d) bilmeımin
9) Rentgen sáýlesi qandaı sáýlelerdiń aralyǵynda jatady?
a) últrakúlgin men gamma sáýlelerdiń v) últrakúlgin men ınfraqyzyl sáýlelerdiń
s) últrakúlgin men aq jaryq sáýlelerdiń d) ınfraqyzyl men gamma sáýlelerdiń
10) Rentgen sáýlesine qandaı qasıetter tán?
a) keıbir zattarda jarqyl týǵyzady jáne fotoqaǵazdy qaraıtady v) kózge kórinbeıdi
s) katod sáýleleri d) fotoqaǵazdy qaraıtady
Esepter shyǵarý. №1. Fotonnyń massasy elektronnyń tynyshtyq massasyna teń bolatyn sáýleniń tolqyn uzyndyǵyn tabyńyz.
Rentgendik sáýleler. júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Bettik kerilý. Juǵý. Qyltútiktik qubylystar.
