Rentgendik sáýleler
Qyzylorda qalasy, I. Ábdikárámov atyndaǵy
Qyzylorda agrarlyq tehnıkalyq kolejiniń
fızıka pániniń oqytýshysy
Býrambaeva Aınýr Shamshadınqyzy
Fızıka jáne astronomıa
Sabaqtyń taqyryby: Rentgendik sáýleler
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq, ótilgen taqyrypty qaıtalaı otyryp, jańa sabaqty óz betimen jetildirý
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdiligi: Oqýshylarǵa rentgen sáýlesiniń ashylýyn, qasıetterin jáne ómirde qoldanysyn túsindirý.
Á) Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń naqty jáne júıeleı oılaý qabiletin arttyrý, sabaqqa degen yntasyn arttyrý.
B) Tárbıeliligi: Oqýshylardyń maqsatqa jetý barysynda jaýapkershilikterin jetildirý, tazalyqqa, mádenıettilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, áńgimelesý.
Kórneki quraldar: plakattar, vıdeoproektor, prezentasıalar, oqýlyqtar.
Pán aralyq baılanys: bıologıa, hımıa.
Sabaqtyń jospary:
1. Uıymdastyrý kezeńi (3 - 5 mınýt)
2. Úı tapsyrmasyn tekserý (10 - 15 mınýt)
3. Ótken taqyryptar boıynsha oqýshylardyń bilim bilik daǵdylaryn qalyptastyrý. (5 - 6mınýt)
4. Jańa sabaqtyń taqyrybyn tanystyrý, maqsaty men mindetin anyqtaý(3 - 4 mın)
5. Jańa taqyrypty túsindirý. (35 - 40 mın)
6. Ótilgen taqyrypty qorytyndylaý(5 mın)
7. Oqýshylardy baǵalaý jáne úı tapsyrmasyn berý (5 - mın).
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi.
Muǵalim sálemdesip bolǵannan keıin oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn qadaǵalap, sabaqta joq oqýshylardy túgeldeý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
«Eske túsirý» saıysy bolyp tabylady. Bul jerde toptar arasynda shapshańdyq qajet.
1. 1888 jyly elektromagnıttik tolqyndar arqyly alys qashyqtyqtarǵa sıgnal jetkizýdiń ǵylymı boljamyn usynǵan ǵalym? (orys ǵalymy Aleksandr Stepanovıch Popov)
2. Interferensıa degenimiz ne? (keńistiktiń ár túrli núktelerinde qorytqy terbelister amplıtýdalarynyń ýaqyt jóninen turaqty taralý tártibi ornaıtyndaı bolyp bir nemese birneshe tolqynnyń qosylýy)
3. Elektromagnıttik tolqyn degenimiz ne? (vakýmda nemese kez kelgen ortada elektromagnıttik óristiń taralýy)
4. Jaryq kúshi nemen ólshenedi? (kandella)
5. 1900 jyly jylýlyq sáýlelerdiń eksperımenttik nátıjesin túsindirýde tyǵyryqtan shyǵý jolyn tapqan ǵalym? (Nemis astronomy Iogan Kepler)
6. Óte maıda zattardy zertteýge arnalǵan qural? (lýpa, lınza)
7. Dybys jyldamdyǵy neshege teń? (300m/s)
8. Dıfraksıa degenimiz ne? (tolqyndardyń bógetterdi oraǵytyp ótýi)
9. Jaryq degenimiz ne neshe túri bar? (2 túri bar, tabıǵı jáne jasandy)
10. Terbelis degenimiz ne, terbelisti sıpattaıtyn shamalar bar? (Belgili bir ýaqyt ótkende qaıtalanyp otyratyn proses. terbelisti sıpattaıtyn shamalar: perıod, jıilik, amplıtýda, faza t. b)
11. Terbelis amplıtýdasy degenimiz ne? (terbelis kezindegi eń úlken aýytqý)
12. Jaryq jyldamdyǵy neshege teń? (300 000m/s)
13. Radıony eń alǵashqy oılap tapqan kim? (A. S. Popov)
14. 1831 jyly elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan ǵalym? (Aǵylshyn fızıgi Maıkl Faradeı(1791 - 1867)
15. Optıkalyq aspaptarǵa neler jatady, nelikten? (lýpa, lınza, mıkroskop, teleskop t. b. )
16. Cpektr degenimiz ne jáne onyń túrleri? (latyn tilinen «eles, kórinis», birneshe túrleri bar: jolaq, syzyqtyq, úzilissiz t. b. )
17. Tolqyn uzyndyǵynyń formýlasyn jaz:
18. Terbelis perıodynyń formýlasy:
19. Lınzanyń optıkalyq kúshiniń formýlasy:
20. Terbelis jıiliginiń formýlasy:
Jańa sabaqtyń taqyrybymen tanystyrý:
Slaıd arqyly sabaq túsindiriledi.
Rentgen sáýlelerdiń jutylý dárejesi zattyń tyǵyzdyǵyna proporsıonal. Sondyqtan rentgen sáýleleriniń járdemimen adamnyń ishki aǵzalarynyń fotografıasyn alýǵa bolady. Bul fotografıalarda qańqa súıekterin jáne jumsaq tkanderdiń ár túrli ózgeristerin ońaı ajyratýǵa bolady.
Qazir bizdiń elimizdegi barlyq azamattar jylyna bir ret flúorografıa ótýge tıis. Rentgen sáýleleriniń járdemimen adam aýyrǵanyn seze bastaýdan buryn, aýrýdy aldyn ala anyqtap bilý úshin, keýde kletkalarynyń sýreti túsiriledi.
Rentgen sáýleleriniń ashylýy. Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti.
Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan.
Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi.
Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty.
Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgen sáýleleriniń qasıetteri. Rentgen ashqan sáýleler fotoplastınaǵa áser etedi, aýanyń ıondalýyn týǵyzady biraq kez kelgen bir zattardan aıtarlyqtaı shaǵylmaıdy jáne synbaıdy. Elektromagnıttik óris olardyń taralý baǵytyna eshqandaı áserin tıgizbeıdi.
Osydan keıin birden rentgen sáýleleri elektrondardyń kenet tejelýinen shyǵatyn elektromagnıttik tolqyndar degen boljam jasaldy. ótimdiligi jáne basqa erekshelikteri dál osy tolqyn uzyndyǵynyń shaǵyn bolýymen baılanystyrylady. Biraq bul gıpoteza dáleldeýdi qajet etedi. Jáne ondaı dáleldeýler Rentgen ashqannan keıin 15 jyldan soń jasaldy.
Rentgen sáýleleriniń dıfraksıasy. Eger rentgen sáýleleri elektromagnıttik Spektrdi kórinetin bóliginiń jaryq sáýleleri men últrakúlgin sáýlelerinen ózgeshe rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyqtary birshama kishi bolady. Kedergige soqtyǵysatyn elektrondardyń energıasy neǵurlym kóp bolsa, olardyń tolqyn uzyndyǵy soǵurlym kishi bolady. Rentgen sáýleleriniń joǵary tolqyndar bolsa, onda tolqynnyń barlyq túrine tán qubylys – dıfraksıa baıqalýy tıis. Alǵash rentgen sáýlelerin qorǵasyn plasınalardyń óte jińishke sańyraý arqyly jibergen, biraq dıfraksıaǵa uqsas eshnárse baıqalmaǵan. Nemis fızıgi Maks Laýe jasandy bógetterden sol tolqyndardyń dıfraksıasyn baıqaý úshin rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy tym kishkene bolar dep jorydy. Shyndyǵynda, atomnyń ólshemderimen birdeı, ólshemderi 10sm bolatyn sańylaý jasaý múmkin emes. Onda qalatyn bir ǵana múmkindik – krıstaldardy paıdalaný. Olardyń rettelgen qurylymy bar, olardaǵy jeke atomdardyń ara qashyqtyǵy shamasynyń reti jóninen atomdardyń ara qashyqtyǵy shamasynyń reti jóninen atomdardyń ózderiniń ólshemderine, ıaǵnı 10sm teń.
Perıodty qurylymy bar krıstal, uzyndyqtary atom ólshemderimen shamalas keletin tolqyndardyń dıfraksıasyn týǵyzatyn, tabıǵı qurylǵy bolyp tabylady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Qyzylorda agrarlyq tehnıkalyq kolejiniń
fızıka pániniń oqytýshysy
Býrambaeva Aınýr Shamshadınqyzy
Fızıka jáne astronomıa
Sabaqtyń taqyryby: Rentgendik sáýleler
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq, ótilgen taqyrypty qaıtalaı otyryp, jańa sabaqty óz betimen jetildirý
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdiligi: Oqýshylarǵa rentgen sáýlesiniń ashylýyn, qasıetterin jáne ómirde qoldanysyn túsindirý.
Á) Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń naqty jáne júıeleı oılaý qabiletin arttyrý, sabaqqa degen yntasyn arttyrý.
B) Tárbıeliligi: Oqýshylardyń maqsatqa jetý barysynda jaýapkershilikterin jetildirý, tazalyqqa, mádenıettilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý, áńgimelesý.
Kórneki quraldar: plakattar, vıdeoproektor, prezentasıalar, oqýlyqtar.
Pán aralyq baılanys: bıologıa, hımıa.
Sabaqtyń jospary:
1. Uıymdastyrý kezeńi (3 - 5 mınýt)
2. Úı tapsyrmasyn tekserý (10 - 15 mınýt)
3. Ótken taqyryptar boıynsha oqýshylardyń bilim bilik daǵdylaryn qalyptastyrý. (5 - 6mınýt)
4. Jańa sabaqtyń taqyrybyn tanystyrý, maqsaty men mindetin anyqtaý(3 - 4 mın)
5. Jańa taqyrypty túsindirý. (35 - 40 mın)
6. Ótilgen taqyrypty qorytyndylaý(5 mın)
7. Oqýshylardy baǵalaý jáne úı tapsyrmasyn berý (5 - mın).
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi.
Muǵalim sálemdesip bolǵannan keıin oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn qadaǵalap, sabaqta joq oqýshylardy túgeldeý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
«Eske túsirý» saıysy bolyp tabylady. Bul jerde toptar arasynda shapshańdyq qajet.
1. 1888 jyly elektromagnıttik tolqyndar arqyly alys qashyqtyqtarǵa sıgnal jetkizýdiń ǵylymı boljamyn usynǵan ǵalym? (orys ǵalymy Aleksandr Stepanovıch Popov)
2. Interferensıa degenimiz ne? (keńistiktiń ár túrli núktelerinde qorytqy terbelister amplıtýdalarynyń ýaqyt jóninen turaqty taralý tártibi ornaıtyndaı bolyp bir nemese birneshe tolqynnyń qosylýy)
3. Elektromagnıttik tolqyn degenimiz ne? (vakýmda nemese kez kelgen ortada elektromagnıttik óristiń taralýy)
4. Jaryq kúshi nemen ólshenedi? (kandella)
5. 1900 jyly jylýlyq sáýlelerdiń eksperımenttik nátıjesin túsindirýde tyǵyryqtan shyǵý jolyn tapqan ǵalym? (Nemis astronomy Iogan Kepler)
6. Óte maıda zattardy zertteýge arnalǵan qural? (lýpa, lınza)
7. Dybys jyldamdyǵy neshege teń? (300m/s)
8. Dıfraksıa degenimiz ne? (tolqyndardyń bógetterdi oraǵytyp ótýi)
9. Jaryq degenimiz ne neshe túri bar? (2 túri bar, tabıǵı jáne jasandy)
10. Terbelis degenimiz ne, terbelisti sıpattaıtyn shamalar bar? (Belgili bir ýaqyt ótkende qaıtalanyp otyratyn proses. terbelisti sıpattaıtyn shamalar: perıod, jıilik, amplıtýda, faza t. b)
11. Terbelis amplıtýdasy degenimiz ne? (terbelis kezindegi eń úlken aýytqý)
12. Jaryq jyldamdyǵy neshege teń? (300 000m/s)
13. Radıony eń alǵashqy oılap tapqan kim? (A. S. Popov)
14. 1831 jyly elektromagnıttik ındýksıa qubylysyn ashqan ǵalym? (Aǵylshyn fızıgi Maıkl Faradeı(1791 - 1867)
15. Optıkalyq aspaptarǵa neler jatady, nelikten? (lýpa, lınza, mıkroskop, teleskop t. b. )
16. Cpektr degenimiz ne jáne onyń túrleri? (latyn tilinen «eles, kórinis», birneshe túrleri bar: jolaq, syzyqtyq, úzilissiz t. b. )
17. Tolqyn uzyndyǵynyń formýlasyn jaz:
18. Terbelis perıodynyń formýlasy:
19. Lınzanyń optıkalyq kúshiniń formýlasy:
20. Terbelis jıiliginiń formýlasy:
Jańa sabaqtyń taqyrybymen tanystyrý:
Slaıd arqyly sabaq túsindiriledi.
Rentgen sáýlelerdiń jutylý dárejesi zattyń tyǵyzdyǵyna proporsıonal. Sondyqtan rentgen sáýleleriniń járdemimen adamnyń ishki aǵzalarynyń fotografıasyn alýǵa bolady. Bul fotografıalarda qańqa súıekterin jáne jumsaq tkanderdiń ár túrli ózgeristerin ońaı ajyratýǵa bolady.
Qazir bizdiń elimizdegi barlyq azamattar jylyna bir ret flúorografıa ótýge tıis. Rentgen sáýleleriniń járdemimen adam aýyrǵanyn seze bastaýdan buryn, aýrýdy aldyn ala anyqtap bilý úshin, keýde kletkalarynyń sýreti túsiriledi.
Rentgen sáýleleriniń ashylýy. Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti.
Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan.
Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi.
Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty.
Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgen sáýleleriniń qasıetteri. Rentgen ashqan sáýleler fotoplastınaǵa áser etedi, aýanyń ıondalýyn týǵyzady biraq kez kelgen bir zattardan aıtarlyqtaı shaǵylmaıdy jáne synbaıdy. Elektromagnıttik óris olardyń taralý baǵytyna eshqandaı áserin tıgizbeıdi.
Osydan keıin birden rentgen sáýleleri elektrondardyń kenet tejelýinen shyǵatyn elektromagnıttik tolqyndar degen boljam jasaldy. ótimdiligi jáne basqa erekshelikteri dál osy tolqyn uzyndyǵynyń shaǵyn bolýymen baılanystyrylady. Biraq bul gıpoteza dáleldeýdi qajet etedi. Jáne ondaı dáleldeýler Rentgen ashqannan keıin 15 jyldan soń jasaldy.
Rentgen sáýleleriniń dıfraksıasy. Eger rentgen sáýleleri elektromagnıttik Spektrdi kórinetin bóliginiń jaryq sáýleleri men últrakúlgin sáýlelerinen ózgeshe rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyqtary birshama kishi bolady. Kedergige soqtyǵysatyn elektrondardyń energıasy neǵurlym kóp bolsa, olardyń tolqyn uzyndyǵy soǵurlym kishi bolady. Rentgen sáýleleriniń joǵary tolqyndar bolsa, onda tolqynnyń barlyq túrine tán qubylys – dıfraksıa baıqalýy tıis. Alǵash rentgen sáýlelerin qorǵasyn plasınalardyń óte jińishke sańyraý arqyly jibergen, biraq dıfraksıaǵa uqsas eshnárse baıqalmaǵan. Nemis fızıgi Maks Laýe jasandy bógetterden sol tolqyndardyń dıfraksıasyn baıqaý úshin rentgen sáýleleriniń tolqyn uzyndyǵy tym kishkene bolar dep jorydy. Shyndyǵynda, atomnyń ólshemderimen birdeı, ólshemderi 10sm bolatyn sańylaý jasaý múmkin emes. Onda qalatyn bir ǵana múmkindik – krıstaldardy paıdalaný. Olardyń rettelgen qurylymy bar, olardaǵy jeke atomdardyń ara qashyqtyǵy shamasynyń reti jóninen atomdardyń ara qashyqtyǵy shamasynyń reti jóninen atomdardyń ózderiniń ólshemderine, ıaǵnı 10sm teń.
Perıodty qurylymy bar krıstal, uzyndyqtary atom ólshemderimen shamalas keletin tolqyndardyń dıfraksıasyn týǵyzatyn, tabıǵı qurylǵy bolyp tabylady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
