InfoHub Logo

Baıqońyr qalasy,
№ 8 Iý. A. Gagarın atyndaǵy mekteptiń
geografıa pán muǵalimi
Izmambetova Aıbarsha Itemenovna

Sabaqtyń taqyryby: Reseıdiń ekonomıkalyq - geografıalyq jaǵdaıy.

Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdiligi: Oqýshylarǵa Reseıdiń ekonomıkalyq - geografıalyq
jaǵdaıy týraly málimet berý, shekaralaryna toqtalý, memlekettiń qalyptasý tarıhy men geosaıası jaǵdaıyn baıandaý.
b) Damytýshylyq: Burynǵy alǵan bilimderin damytý, oılaý, óz betinshe jumys isteý qabiletin damytý.
v) Tárbıelik: Óz Otanyn súıýge, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa shaqyrý, ekologıalyq tárbıe berý.
Sabaq tıpi: Jańa bilimdi meńgertý.
Sabaq túri: Dástúrli sabaq.
Sabaq ádisi: Túsindirmeli – kórnekilik ádis, reprodýktıvtik ádis, izdený ádisi, baıandaý.

Sabaq kórnekiligi: Reseıdiń ekonomıkalyq kartasy, Dúnıejúzilik saıası kartasy, epıdoskop, epıproektor, atlas, keskin karta.

Pán aralyq baılanys: Tarıh, ólketaný

Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý.
II. Úı tapsyrmasyn suraý.
III. Úı tapsyrmasyn qorytý.
IV. Jańa sabaqty qorytý.
V. Jańa sabaqty bekitý.
VI. Jańa sabaqty qorytyndylaý.
VII. Úıge tapsyrma berý.
VIII. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.

I. Uıymdastyrý.
Oqýshylardy túgeldeý. Sabaqtyń maqsatyn túsindirý.

II. Úı tapsyrmasyn suraý.
§ 44. TMD elderiniń ishki jáne syrtqy ekonomıkalyq baılanystary.
1. TMD – Eýrazıa keńistigindegi ózara kómek jáne yntymaqtastyq odaǵy.
2. Ekonomıkalyq baılanystary.
3. Áleýmettik – mádenı baılanystary.
4. TMD elderi men Qazaqstan arasyndaǵy baılanystar.

III. Úı tapsyrmasyn suraý.
«Kim tapqyr?» oıyny (kartamen jumys)
TMD elderiniń memlekettik týyn, atyn, el basshysyn tez taýyp berý, aıtý.

IV. Jańa sabaqty túsindirý.

§ 45. Reseıdiń ekonomıkalyq – geografıalyq jaǵdaıy.
Memlekettik qalyptasý tarıhy.

Sonymen búgingi sabaqta TMD elderiniń ishindegi eń iri el – Reseı Federasıasyna toqtalamyz.
1. Ekonomıkalyq – geografıalyq jaǵdaıy. (epıdoskop paıdalaný)
2. Memlekettiń qalyptasý tarıhy. (epıproektor paıdalaný)
3. Geosaıası jaǵdaıy.
4. Ákimshilik – aýmaqtyń qurylymy.(kartamen jumys)

Jeriniń aýdany – 17, 1 myń km².
Halqy – 143, 6 mln adam (2004j.)
Astanasy – Máskeý.
Memlekettik qurylymy – Federasıaly Respýblıka.
Memleket basshysy – Prezıdent.
Zań shyǵarýshy organ – Memlekettik Dýma.
Úkimet basshysy – Premer - mınıstr.
Memlekettik til – orys tili.
Ulttyq valútasy – rúbl.

Ekonomıkalyq - geografıalyq jaǵdaıy. Reseı Federasıasy (RF) – Eýrazıanyń soltústik - shyǵysynda ornalasqan, aýmaǵy jalpy qurlyqtyń 1/8 bóligin qamtıtyn, jeriniń aýdany jóninen dúnıe júzinde birinshi oryn alatyn asa iri memleket. Reseı jeri batystan shyǵysqa qaraı 9 myń km - ge (Kalınıngrad oblysyn eseptemegende), soltústikten ońtústikke qaraı 4 myń km-ge sozylyp jatyr. El aýmaǵy 11 saǵattyq beldeýdi qamtıdy.
Reseı aýmaǵynyń 14 - i Eýropada, 34 - i Azıada ornalasqan. Onyń jaǵalaýlaryn úsh muhıttyń sýlary shaıyp jatyr. Reseı Federasıasynyń shekaralarynyń jalpy uzyndyǵy 58, 3 myń km, sonyń ishinde teńizdik shekaralar 38 myń km - di quraıdy.

Reseıdiń álemdegi eń iri materıkte ornalasýy onyń ekonomıka -
lyq - geografıalyq jaǵdaıynyń qolaıly jaǵy bolyp tabylady. Óıtkeni, Eýrazıada dúnıe júzi memleketteriniń 40%-dan astamy, halyqtyń basym kópshiligi ornalasqan. Jalpy alǵanda, Reseıdiń 12 memleketpen teńizdik shekarasy bar, al 14 memleketpen qurlyq arqyly baılanysqan. Reseı quramyna enetin Kalınıngrad oblysy anklav bolyp tabylady, óıtkeni onyń eldiń negizgi bóligimen ortaq shekaralary joq.

Kórshiles memleketterdiń kóp bolýy, olardyń kópshiliginiń neǵurlym damyǵan batys bólikte ornalasýy eldiń syrtqy baılanystaryna qolaıly yqpal etedi. Degenmen, Reseı óziniń kórshilik jaǵdaıynyń qolaıly tustaryn áli de bolsa tolyǵymen paıdalanbaı keledi. Reseıdiń geografıalyq orny álemdik ekonomıkalyq ortalyqtarǵa qatysty alǵanda, qolaısyz bolyp tabylady. Óıtkeni ol Batys Eýropanyń damyǵan elderimen, AQSH jáne Japonıamen tikeleı qurlyq arqyly shektespeıdi, asa mańyzdy teńizdik saýda joldarynan alysta ornalasqan. Alaıda el aýmaǵynyń Eýropany Shyǵys jáne Ońtústik - Shyǵys Azıa elderimen temirjol arqyly baılanystyryp jatýy, Soltústik teńiz jolyn ıgerýi Soltústik Eýropa, Ońtústik - Shyǵys Azıa elderimen baılanysty jaqsartýǵa oń yqpal etedi. Qıyr Shyǵystyń aıryqsha orny álemdegi úsh iri memlekettiń (Reseı, Qytaı, Japonıa) toǵysynda jatýymen anyqtalady. Reseıdiń Tynyq muhıttyq jaǵalaýy, Azıa - Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy elderdiń barlyǵymen de teńiz arqyly baılanys ornatýǵa múmkindik beredi.

Memlekettiń qalyptasý tarıhy. Reseı – san ǵasyrlyq tarıhy bar ejelgi memleketterdiń biri. Orys memleketi aıqyn ajyratylatyn tabıǵı shópteri joq aımaqta qalyptasty. Sondyqtan orys jeri talaı ret syrtqy jaýdyń shapqynshylyǵyna ushyrady. Bytyrańqy orys jerleriniń Máskeý aınalasynda birigýi HIV - XV ǵasyrlarda júrdi. XV ǵasyrdyń 80 - jyldaryna karaı tatar - monǵol ezgisinen tolyǵymen bosaǵan orys jerleri bir -
tutas memleketti qurady. Osylaısha bolashaqtaǵy kúshti Orys memleketiniń negizi qalandy.

Keıingi ǵasyrlarda Orys memleketi kórshiles aýmaqtardy basyp alyp, óziniń quramyna qosý saıasatyn júrgizdi. Soltústik – batysyndaǵy, shyǵysyndaǵy, ońtústik – shyǵysyndaǵy aýmaqtardy
Kúshpen baǵyndyrǵan Reseıdiń XVI ǵasyrda Batys Sibir halyqtaryn qosyp alý kezeńi bastaldy.
XVII ǵasyrdan HH ǵ. birinshi jartysyna deıin Reseı ımperıa -
syn Romanovtar dınastıasy basqardy. Fedor Mıhaılovıch Romanov XVII ǵ. birinshi jartysynda taqqa otyrady. İ Petr patsha -
lyq etken kezeńde «Evropaǵa tereze ashylýy» jáne túbegeıli qaıta qurýlardyń júrgizilýi Reseı saıasaty baǵytynyń Shyǵystan
Batysqa bet burǵanynyń belgisi edi. 1721 jyldan bastap Orys memleketi – Imperıa dep atala bastady. Orys memleketiniń birinshi ımperatory İ Petr taqqa otyrady. (epıproektordan sýretterdi kórsetý).

Reseıdiń HH ǵasyrdaǵy jańa tarıhy. Reseıde 3 tóńkeris boldy:
1. 1905 - 1907 j. birinshi orys revolúsıasy dep ataldy.
2. 1917 j. aqpandaǵy tóńkeriste İİ Nıkolaı taqtan qulady, Qos
Ókimet ornady.
3. 1917 j. qazan tóńkerisiniń nátıjesinde Keńes Ókimeti ornady.

1917 j. qazanynan 1918 j. naýryzyna deıingi aralyqta jer - jerde Keńes Ókimeti ornap, bılik jumysshylar qolyna berildi.
1918 - 1920 j. Reseıde azamat soǵysy boldy. Azamat soǵysy degenimiz – kontrrevolúsıonerlerge jáne shetel ınterventte -
rine qarsy soǵysa otyryp, Otannan qorǵady.
1922 - 1991 j. aralyǵynda KSRO (Keńestik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy) ómir súrdi. Ol 15 Sosıalısik Respýblıkadan turdy. 1941 - 1945 j. Uly Otan soǵysy boldy. Bul soǵysta 27 mln halqynan aıyryldy. 1924 - 1953 j. aralyǵynda memleketi Iosıf Vıssarıonovıch Stalın basqardy. Stalın kezinde 1930 - 1932 j. asharshylyq. 1937 - 38 j. jappaı qýǵyn súrgin jyldary boldy. Qoǵam qaıratkerleri, ádebıetshiler, óner qyzmetkerleri «Halyq jaýy» degen atpen atylyp ketti. 1953 j. 5 naýryzda Stalın qaıtys bolady. KOKP 20 sezinde Nıkıta Sergeevıch Hrýshev baıandama jasap, Stalınniń jeke basyna tabynýy týraly aıyptap, «Halyq jaýy» dep atalǵandar aqtaldy.

N. S. Hrýshev 1953 - 64 j. aralyǵynda KOKP Ortalyq komıtetiniń Bas Hatshysy bolyp saılandy. 1961 j. 12 sáýirde tarıhta Iý. A. Gagarın Vostok korablimen ǵaryshqa ushty. Ǵaryshta 108 mınýt boldy.
1991 j. KSRO ydyrap, Reseı Federasıasy quryldy. 1991 - 1999 j. Borıs Nıkolaevıch Elsın, 26 mart 2000 - 2008j. V. V. Pýtın, 2008 jyldan bastap Dmıtrıı Medvedev Reseı Federasıasynyń Prezıdenti boldy.
Geosaıası jaǵdaıy. Reseıdiń Eýropa men Azıa ortasyndaǵy aralyq orny eki dúnıe bóligin baılanystyryp turatyn ózindik kópir qyzmetin atqarýyna sebepshi bolady. Bul eldiń áleýmettik - ekonomıkalyq damý erekshelikterin aıqyndaýmen qatar, onyń saıası jaǵdaıyna da yqpal etedi. Keńes Odaǵy men sosıalısik júıeniń ydyraýy, uzaqqa sozylǵan ekonomıkalyq daǵdarys eldiń geosaıası jaǵdaıyn ózgertti.

NATO elderimen, onyń ishinde AQSH - pen uzaqqa sozylǵan ekonomıkalyq básekelestik pen jappaı qarýlaný, qyrǵı qabaq soǵys saıasatynyń aıaqtalýy Reseıdiń syrtqy saıasatynda betburys kezeń boldy. Endigi jerde Reseı belgili bir elder tobyna baǵdarlanǵan saıasat júrgizýden góri, óziniń ekonomıkalyq, saıası múddelerine saı keletin memleketterdiń barlyǵymen ózara ornatýǵa kóshti. Geosaıası turǵydan alǵanda, Reseı naǵyz ashyq memleketke aınaldy. Degenmen NATO elderi shekarasynyń Shyǵys Eýropa memleketteri esebinen keńeıip, el aýmaǵyna jaqyn kelýi Reseı múddeleri turǵysynan alǵanda onsha qolaıly qubylys retinde baǵalanbaıdy.

Qazirgi zamanǵy álemdegi geosaıası jaǵdaı, ulttar men dinder arazdyǵy, halyqaralyq terorızmmen kúres sharalary Eýrazıanyń kóptegen aýdandaryna saıası turaqsyzdyqtyń oryn alýyna sebepshi boldy. Bul jaǵdaıda aımaqtaǵy, álemdegi saıası jaǵdaıǵa yqpal etetin iri memleket retinde Reseıdiń róli kúsheıip, keledi. Shekaraǵa jaqyn aýdandarda saıası jaǵdaıdyń shıelenisýi Reseıdiń memlekettik shekaralaryn nyǵaıtýyna yqpal etýde. Reseı Federasıasynyń burynǵy odaqtas respýblıkalarmen shekaralary arnaıy kelisimder arqyly tolyq bekitilip bitken joq. Qazaqstanmen shekaralary 2005 jylǵy memleketaralyq kelisimder negizinde tolyǵymen bekitildi.
Reseı geosaıası turǵyda TMD elderimen, Eýropalyq Odaqpen, Azıalyq – Tynyq muhıttyq aımaq elderimen jan - jaqty baılanystar Ornatýǵa múddeli. Ásirese AQSH, álemdik ekonomıka men saıasattyń jańa ortalyqtary bolyp tabylatyn Qytaı, Ońtústik - Shyǵys Azıa jáne Úndistanmen qarym - qatynastardy jańa deńgeıge kóterý eldiń geosaıası jaǵdaıyn nyǵaıta túspekshi.
Qazaqstannyń ǵarysh keńistigin ıgerýge qatysty onyń «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń aımaqtyq jaǵynan ǵana emes, sonymen birge orbıtalyq ǵarysh stansıalary arqyly ǵaryshker basqaratyn ǵarysh kemeleriniń ushýymen de baılanysty. Qazaqstan álemdik kosmonavtıkaǵa tek óte sırek kezdesetin ǵarysh kesheniniń ıesi jáne arendaǵa berýshi ǵana emes, óziniń ǵylymı ǵaryshtyq baǵdarlamasy óziniń ǵaryshkerleri bar el retinde belgili. Mysaly, Qazaqstannyń birinshi ǵaryshkeri T. Áýbákirov «Mır» orbıtalyq stansıasy arqyly 1991 jyly ǵaryshqa ushty.

Qazaqstandyq ǵylymı - ǵaryshtyq baǵdarlamanyń jáne eksperımenttiń bastamasyn jasady. Bul baǵdarlamanyń odan ári júzege asýy qazaqstandyq ekinshi ǵaryshker T. Musabaevtyń 1994, 1998 jáne 2001 jyldardaǵy halyqaralyq ǵarysh stansıasy arqyly ushý saparynda iske asty.
Baıqońyr ǵarysh alańynda ǵaryshqa ushyrylatyn zymyrandar synaqtan ótedi. Sonymen birge ǵarysh aılaǵy saıası polıgon bolyp qalýda. Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan 1991 jyldan beri 40 - tan astam ǵaryshker ushyryldy.
1994 jyly 28 naýryzda Qazaqstan jáne Reseı elderi basshylary arasynda «Baıqońyr» keshenin 20 jylǵa Reseıge jalǵa berýge qol qoıyldy. «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn jalǵa berý ózara ekonomıkalyq turǵyda baǵaly bolýda. Reseı jyl saıyn 115 mln dollar bólinýde. Bul kelisim Reseı Federasıasyna ǵaryshty ıgerý barysynda tabystarǵa jetýine múmkindik jasady.
2005 jyldyń sáýir aıynda Máskeýde Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy yntymaqtastyq boıynsha Baıqońyr ǵarysh keshenin onan ári damytý jaıly memleketaralyq komısıanyń kezekti otyrysy ótti.

«Baıqońyr» ǵarysh kesheninde qazaqstandyq mamandar sanyn arttyrý, sondaı - aq Baıqońyr qalasynda bilim berý men dárigerlik qyzmet kórsetýdi damytý máseleleri qaraldy.
Baıqońyr kesheni 1955 jyly salynǵan. Qazir ǵarysh aılaǵy negizinde eń joǵary ekologıalyq qaýipsizdik deńgeıindegi jańa ǵaryshtyq raketalyq «Báıterek» kesheni jasalynýda. Astanadaǵy eki jaq ókilderiniń rásimi kezinde bulardyń qarjylyq qory 400 myń AQSH dollary kóleminde bolatyny anyqtaldy. 2005 jyly naýryzdyń sońynda Qazaqstan men Reseı aralyǵynda «Báıterek» birlesken kásiporyny quryldy. Birlesken kásiporyn aksıonerlik qoǵamynyń múddesin qorǵaıtyn ókiletti tulǵa – Reseı batyry, Qazaqstannyń halyq qaharmany – Talǵat Musabaev. «Báıterektiń» paıda bolýyn bizdiń elimizdiń, jas memleketimizdiń ǵaryshty ıgerýge táýekel dep bet burǵanynyń belgisi dep túsingenimiz jón.

Qazirgi ǵarysh ıgerýmen ataǵy álemge taralǵan, ári óte ekologıalyq qaýiptilik tóndirip jatqan «Baıqońyr» tek atmosferalyq aýa men jer ústindegi keńistiktegi búldirip jatqan joq, sonymen birge jer astynan sýyn da sarqýǵa aınaldy. Baıqońyr jyldyq merzimin uzartýmen qatar Reseı Qazaqstannyń ǵaryshty ıgerý jumystaryna jan - jaqty kómek kórsetetini aıtyldy. Osy kelisim boıynsha «Angara» zymyran - ǵarysh kesheni bazasynda qorshaǵan ortaǵa, aýa men jerge ekologıalyq zıan keltirmeıtin «Báıterek» ǵarysh - zymyran kesheni salynatyn boldy. Bir sózben aıtqanda «Báıterek» ǵarysh - zymyran kesheni mańyzdy halyqaralyq joba bolyp sanalady.
Ákimshilik - aýmaqtyq qurylymy. Reseı Federasıasy quramyna teń quqyqty federasıalyq birlikter: 21 respýblıka, 9 der - bes okrýg, 1 derbes oblys, 6 ólke, 49 oblys, 2 qala (Máskeý men Sankt-Peterbýrg) enedi. Árbir federasıalyq birliktiń zań shyǵarý, sot jáne basqa organdary bar. Sonymen qatar Reseı Federasıasy aýmaǵynda memlekettik bıliktiń biryńǵaı organdary qyzmet etedi, jalpyǵa ortaq Konstıtýsıa, biregeı azamattyq, ortaq aqsha birligi jáne t. b. taǵaıyndalǵan.

V. Jańa sabaqty bekitý.
«Oılan da jaýap ber» oıyny. Oıynnyń sharty: 1 sılındrde – tarıh, 2 sılındrde – geografıa, 3 sılındrde - ólketaný pánderi boıynsha suraqtar bar. Árbir durys jaýap 1 balmen esepteledi.

Tarıh suraqtary:
1. XIV - XV ǵ. Reseıdiń tarıhy.
2. Qaı jyly Orys memleketi – Imperıa dep atalady?
3. KSRO - da bıliktiń totalıtarlyq júıesi qaı kezde qalyptasty?
4. KSRO ydyraǵannan keıin TMD qurylýynyń sebebi?
5. Reseı ımperıasynyń tuńǵysh ımperatory kim?

Geografıa suraqtary:
1. Reseıdiń jeriniń aýdany qansha?
2. Reseıdiń shekarasynyń uzyndyǵy?
3. Reseımen kórshiles memleketterdi ata, kartadan kórset.
4. Reseı neshe saǵattyq beldeýde jatyr?
5. Reseı Federasıasy quramyna neshe federasıalyq birlikter enedi?

Ólketaný suraqtary:
1. Baıqońyr ǵarysh aılaǵy týraly ne bilemiz?
2. Qalanyń tarıhyn aıt.
3. Iý. A. Gagarın qaı jerde dúnıege keldi?
4. Iý. A. Gagarın qaı jyly qaıtys boldy?
5. Iý. A. Gagarınniń semá jaǵdaıy týraly aıt.

VI. Jańa sabaqty qorytyndylaý.
Reseıdiń ornalasqan ornynyń pishimdiligin, geosaıası jaǵdaıyna áserin, ákimshilik qurylymynyń kúrdeli ekenin taldap, dápterge jazyp alý.
VII. Úıge tapsyrma berý.
§45. oqyp kelý, keskin kartaǵa saıası - ákimshilik qurylymyn túsirý, shekaralaryn, shektesip jatqan elderin keskin kartaǵa túsirý.
VIII. Oqýshylardy baǵalaý.