InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: J-56 top stýdenti Kystaýbaeva Gúlbaný Seıtjanqyzy

 

Rýhanı jańǵyrý – adam balasynyń onyń ishki áleminiń jańarýy, sana-sezimi, jańa ózgeristi qabyldaı bilýi. «Jańǵyrý» ataýlyǵa burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıispiz. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq  dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy. Sonymen birge, rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polústerin qıynnan qıys­ty­ryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy.

Bul – tarlan tarıhtyń, jasampaz búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úıle­simdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyr­namasy.  

Men halqymnyń taǵylymy mol tarıhy men erte zamannan arqaýy úzilmegen ulttyq salt-dástúrlerin aldaǵy órkendeýdiń berik dińi ete oty­ryp, árbir qadamyn nyq basýyn, bolashaqqa senim­men bet alýyn qalaımyn.

Bul rette, tutas qoǵamnyń jáne árbir qa­zaq­stan­dyqtyń sanasyn jańǵyrtýdyń bir­neshe baǵy­tyn atap óter edim.

1. Básekelik qabilet

Qazirgi tańda jeke adam ǵana emes, tutas halyq­tyń ózi básekelik qabiletin arttyrsa ǵana ta­bys­qa jetýge múmkindik alady.

Básekelik qabilet degenimiz – ulttyń aımaqtyq nemese jahandyq naryqta baǵasy, ıa bolmasa sapasy jóninen ózgelerden utymdy dúnıe usy­na alýy. Bul materıaldyq ónim ǵana emes, sony­men birge, bilim, qyzmet, zıatkerlik ónim nemese sapaly eńbek resýrstary bolýy múmkin.

Bolashaqta ulttyń tabysty bolýy onyń tabıǵı baılyǵymen emes, adamdarynyń básekelik qa­bi­letimen aıqyndalady. Sondyqtan, árbir qazaq­standyq, sol arqyly tutas ult HHİ ǵasyrǵa laıyqty qasıetterge ıe bolýy kerek. Mysaly,  kom­púterlik saýattylyq, shet tilderin bilý, má­denı ashyqtyq sıaqty faktorlar árkimniń alǵa basýyna sózsiz qajetti alǵysharttardyń sana­tynda.

Sol sebepti, «Sıfrly Qazaqstan», «Úsh tilde bilim berý», «Mádenı jáne konfesıaaralyq kelisim» sıaqty baǵdarlamalar – ultymyzdy, ıaǵnı barsha qazaqstandyqtardy HHİ ǵasyrdyń talaptaryna daıarlaýdyń qamy.

 2. Pragmatızm

Halqymyz ǵasyrlar boıy týǵan jerdiń tabıǵatyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, onyń baılyǵyn únemdi, ári oryndy jumsaıtyn teńdesi joq ekologıalyq ómir saltyn ustanyp keldi.

Tek ótken ǵasyrdyń ortasynda, nebári birneshe jyl ishinde mıllıondaǵan gektar dalamyz aıaýsyz jyrtyldy. Baǵzy zamandardan beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kelgen ulttyq pragmatızm sanaýly jylda adam tanymastaı ózgerip, as ta tók ysyrapshyldyqqa ulasty. Sonyń kesirinen, Jer-Ana jaratylǵannan beri shóbiniń basy tulparlardyń tuıaǵymen ǵana taptalǵan dalanyń barlyq qunary qurdymǵa ketti. Túgin tartsań maıy shyǵatyn myńdaǵan gektar mıaly jerlerimiz ekologıalyq apat aımaqtaryna, Aral teńizi ańqasy kepken qý medıen shólge aınaldy. Osynyń bári – jerge asa nemquraıly qaraýdyń ashshy mysaly.

Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa sińgen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek.

Pragmatızm – ózińniń ulttyq jáne jeke baılyǵyńdy naqty bilý, ony únemdi paıdalanyp, soǵan sáıkes bolashaǵyńdy josparlaı alý, ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý degen sóz. Qazirgi qoǵamda shynaıy mádenıettiń belgisi orynsyz sán-saltanat emes. Kerisinshe, ustamdylyq, qanaǵatshyldyq pen qarapaıymdylyq, únemshildik pen oryndy paıdalaný kórgendilikti kórsetedi. Naqty maqsatqa jetýge, bilim alýǵa, salamatty ómir saltyn ustanýǵa, kásibı turǵydan jetilýge basymdyq bere otyryp, osy jolda ár nárseni utymdy paıdalaný – minez-qulyqtyń pragmatızmi degen osy. Bul – zamanaýı álemdegi birden-bir tabysty úlgi. Ult nemese jeke adam naqty bir mejege bet túzep, soǵan maqsatty túrde umtylmasa, erteń iske aspaq túgili, eldi qurdymǵa bastaıtyn popýlısik ıdeologıalar paıda bolady. Ókinishke qaraı, tarıhta tutas ulttardyń eshqashan oryndalmaıtyn eles ıdeologıalarǵa shyrmalyp, aqyry sý túbine ketkeni týraly mysaldar az emes. Ótken ǵasyrdyń basty úsh ıdeo­logıasy – komýnızm, fashızm jáne lıberalızm bizdiń kóz aldymyzda kúıredi. Búginde radıkaldy ıdeologıalar ǵasyry kelmeske ketti. Endi aıqyn, túsinikti jáne bolashaqqa jiti kóz tikken baǵdarlar kerek. Adamnyń da, tutas ulttyń da naqty maqsatqa jetýin kózdeıtin osyndaı baǵdarlar ǵana damýdyń kógine temirqazyq bola alady. Eń bastysy, olar eldiń múmkindikteri men shama-sharqyn muqıat eskerýge tıis.

Iaǵnı, realızm men pragmatızm ǵana taıaý onjyldyqtardyń urany bolýǵa jaraıdy.

3. Ulttyq biregeılikti saqtaý

Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi.

Onyń eki qyry bar.

Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý.

Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý.

Qazir saltanat quryp turǵan jańǵyrý úlgile­ri­niń qandaı qateri bolýy múmkin? Qater jańǵyrýdy árkimniń ulttyq damý úlgi­sin bárine ortaq, ámbebap úlgige almastyrý retinde qarastyrýda bolyp otyr. Alaıda, ómirdiń ózi bul paıymnyń túbirimen qate ekenin kórsetip berdi. İs júzinde árbir óńir men árbir memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýda.

Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis.

Biz árkim jeke basynyń qandaı da bir iske qos­qan úlesi men kásibı biliktiligine qarap baǵalanatyn merıtokratıalyq qoǵam quryp jatyrmyz. Bul júıe jeń ushynan jalǵasqan tamyr-tanystyqty kótermeıdi. Osynyń bárin egjeı-tegjeıli aıtyp otyr­ǵandaǵy maqsatym – boıymyzdaǵy jaqsy men jamandy sanamalap, terý emes. Men qazaq­stan­dyq­­tardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn.

Birinshisi – ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy.

Ekinshisi – alǵa basý

4. Bilimniń saltanat qurýy

Bilimdi, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýǵa umtylý – bizdiń qanymyzda bar qasıet. Táýelsizdik jyldarynda qyrýar jumys jasaldy. Biz on myńdaǵan jasty álemniń mańdaıaldy ýnıversıtetterinde oqytyp, daıyn­dadyq. Bul jumys ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyl­darynyń basynda qolǵa alynǵan «Bolashaq» baǵdar­lamasynan bastaldy. Elimizde óte joǵary deńgeı­degi birqatar ýnıversıtetter ashyldy, zıat­kerlik mektepter júıesi qalyptasty. Basqa da kóptegen is tyndyryldy. Degenmen, bilimniń saltanaty jalpyǵa or­taq bolýǵa tıis. Onyń aıqyn da, bultartpas sebepteri bar. Tehnologıalyq revolúsıanyń betaly­­syna qarasaq, taıaý onjyldyq ýaqyt­ta qazir­gi kásipterdiń jartysy joıylyp ketedi.

Ekonomıkanyń kásiptik sıpaty buryn-sońdy eshbir dáýirde munshama jedel ózgermegen. Biz búgingi jańa ataýly erteń-aq eskige aınalatyn, júrisi jyldam dáýirge aıaq bastyq. Bul jaǵ­daıda kásibin neǵurlym qınalmaı, jeńil ózger­týge qabiletti, asa bilimdar adamdar ǵana tabysqa jetedi. Osyny bek túsingendikten, biz bilimge bóli­netin búdjet shyǵystarynyń úlesi jóninen álemdegi eń aldyńǵy qatarly elderdiń sanaty­na qosylyp otyrmyz. Tabysty bolýdyń eń irgeli, basty faktory bilim ekenin árkim tereń túsinýi kerek. Jastarymyz basymdyq beretin mejelerdiń qatar­ynda bilim árdaıym birinshi orynda turýy shart. Sebebi, qundylyqtar júıesinde bilimdi bárinen bıik qoıatyn ult qana tabysqa jetedi.

5. Qazaqstannyń revolúsıalyq emes, evolúsıalyq damýy

Indýstrıalandyrýdy, áleýmettik jáne óndiristik ınfraqurylymdardyń qurylýyn, jańa ın­tellıgensıanyń qalyptasýyn osyǵan jatqyzýǵa bolady. Bul kezeńde elimizde belgili bir  jańǵyrý boldy. Biraq, bul ulttyń emes, aýmaqtyń jańǵyrýy edi. Biz tarıhtyń sabaǵyn aıqyn túsinýimiz kerek. Revolúsıalar dáýiri áli bitken joq. Tek onyń formasy men  mazmuny túbegeıli ózgerdi. Bizdiń keshegi tarıhymyz bultartpas bir aqıqatqa evolúsıalyq damý ǵana ulttyń órkendeýine múmkindik beretinine kózimizdi jetkizdi. Budan sabaq ala bilmesek, taǵy da tarıhtyń temir qaqpanyna túsemiz. Endeshe, evolúsıalyq damý qaǵıdasy árbir qazaqstandyqtyń jeke basynyń derbes baǵdaryna aınalýǵa tıis. Biraq, qoǵamnyń evolúsıalyq damýy qaǵıda retinde máńgi tumshalanýdyń sınonımi emes. Sol sebepti, tarıhtyń ashshy sabaǵyn túsinip qana qoımaı, ózimiz kúnde kórip júrgen qazirgi qubylystardan oı túıip,  bolashaqtyń betalysyna qarap, paıym jasaı bilý de aıryqsha mańyzdy.

Búginde revolúsıalar óńin ózgertip, ulttyq, dinı, mádenı, separatıstik perde jamyldy. Biraq, bári de, túptep kelgende, qantógispen, eko­nomıkalyq kúıreýmen aıaqtalatynyn kórip otyrmyz. Sondyqtan, álemdegi oqıǵalardy oı eleginen ótkizip, qorytyndy jasaý – qoǵamnyń da, saıası partıalar men qozǵalystardyń da, bilim berý júıe­siniń de aýqymdy dúnıetanymdyq, rýhanı ju­mysynyń bir bóligi.

6. Sananyń ashyqtyǵy

Kóptegen problema álemniń qarqyndy ózgerip jatqanyna qaramastan, buqaralyq sana-sezimniń «ot basy, oshaq qasy» aıasynda qalýynan týyndaıdy. Bir qaraǵanda, jer júzindegi mıllıardtan astam adam óziniń týǵan tilimen qatar, kásibı baılanys quraly retinde japatarmaǵaı oqyp jatqan aǵylshyn tilin bizdiń de jappaı jáne jedel úırenýimiz kerektigi esh dáleldeýdi qajet etpeı­tindeı. Eýropalyq Odaqtyń 400 mıllıonnan astam turǵyny ana tilderi – nemis, fransýz, ıspan, ıtalán nemese basqa da tilderdi  syılamaı ma? Álde 100 mıllıondaǵan qytaı men ındonezıalyqtar, malaılar aǵylshyn tilin erikkennen úırenip jatyr ma? Bul – bázbireýlerdiń ánsheıin qalaýy emes, ja­handyq álemge erkin kirigip, jumys isteýdiń bas­ty sharty.   Biraq, másele buǵan da tirelip turǵan joq. Sa­nanyń ashyqtyǵy zerdeniń úsh ereksheligin bil­diredi.

Birinshiden, ol dúıim dúnıede, Jer sharynyń ózińe qatysty aýmaǵynda jáne óz elińniń aınalasynda ne bolyp jatqanyn túsinýge múmkindik beredi.  

Ekinshiden, ol jańa tehnologıanyń aǵyny alyp keletin ózgeristerdiń bárine daıyn bolý degen sóz. Taıaýdaǵy on jylda bizdiń ómir saltymyz: jumys, turmys, demalys, baspana, adamı qatynas tásilderi, qysqasy, barlyǵy túbegeıli ózgeredi. Biz buǵan da daıyn bolýymyz kerek.

Úshinshiden, bul – ózgelerdiń tájirıbesin alyp, eń ozyq jetistikterin boıǵa sińirý múmkindigi. Azıadaǵy eki uly derjava – Japonıa men Qy­taı­dyń búgingi kelbeti – osy múmkindikterdi tıimdi paı­dalanýdyń naǵyz úlgisi.

«Ózimdiki ǵana tańsyq, ózgeniki – qańsyq» dep keri tartpaı, ashyq bolý, basqalardyń eń ozyq jetistikterin qabyldaı bilý, bul – ta­bystyń kilti, ári ashyq zerdeniń basty kórset­kish­teriniń biri.

Eger qazaqstandyqtar jer júzine úıden shyq­paı, terezeden telmirip otyryp baǵa beretin bolsa, álemde, qurlyqta, tipti irgedegi elderde qandaı daýyl soǵyp jatqanyn kóre almaıdy.

Kókjıektiń arǵy jaǵynda ne bolyp jatqanyn da bile almaıdy. Tipti, birqatar ustanymdarymyzdy túbegeıli qaıta qaraýǵa májbúrleıtin syrtqy yqpaldardyń baıybyna baryp, túsine de almaı qalady.

7. Taıaý jyldardaǵy mindetter

Qoǵamdyq sana jańǵyrýdyń negizgi qaǵı­da­laryn qalyptastyrýdy ǵana emes, sonymen birge, bizdiń zaman synaǵyna laıyqty tótep berýimizge qajetti naqty jobalardy júzege asyrýymyzdy da talap etedi. Osyǵan baılanysty, men aldaǵy jyldarda myqtap qolǵa alý qajet bolatyn birneshe jobany usynamyn.

Birinshiden, qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý jumystaryn bastaýymyz kerek. Biz bul máselege neǵurlym dáıektilik qajettigin tereń túsinip, baıyppen qarap kelemiz jáne oǵan kirisýge Táýelsizdik alǵannan beri muqıat daıyndaldyq. Qazaq tiliniń álipbıi tym tereńnen tamyr tartatynyn bilesizder. Máselen, Altyn Ordanyń búkil resmı qu­jattary men halyqaralyq hat-habarlary negizinen ortaǵasyrlyq túrki tilinde jazylyp keldi.

Halqymyz Islam dinin qabyldaǵan soń rýnı­kalyq jazýlar birtindep ysyrylyp, arab tili men arab álipbıi tarala bastady.

2017 jyldyń aıaǵyna deıin ǵalymdardyń kómegimen, barsha qoǵam ókilderimen aqyldasa otyryp, qazaq álipbıiniń jańa grafıkadaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn qabyldaý kerek. 2018 jyldan bastap jańa álipbıdi úıretetin mamandardy jáne orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtardy daıyndaýǵa kirisýimiz qajet.   Aldaǵy 2 jylda uıymdastyrý jáne ádistemelik jumystar júrgizilýge tıis. Árıne, jańa álipbıge beıimdelý kezeńinde bel­gili bir ýaqyt kırıllısa alfavıti de qol­danyla turady. Ekinshiden, qoǵamdyq jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar boıynsha «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasyn qolǵa alamyz.

Onyń máni mynada:

1. Biz tarıh, saıasattaný, áleýmettaný, fılosofıa, psıhologıa, mádenıettaný jáne fılologıa ǵylymdary boıynsha stýdentterge tolyqqandy bilim berýge qajetti barlyq jaǵdaıdy jasaýǵa tıispiz. Gýmanıtarlyq zıaly qaýym ókilderi elimizdiń joǵary oqý oryndaryndaǵy gýma­nıtarlyq kafedralardy qaıta qalpyna keltirý arqyly memlekettiń qoldaýyna ıe bolady. Bizge ınjenerler men dárigerler ǵana emes, qazirgi zamandy jáne bolashaqty tereń túsine alatyn bilimdi adamdar da aýadaı qajet.

2. Biz aldaǵy birneshe jylda gýmanıtarlyq bilimniń barlyq baǵyttary boıynsha álemdegi eń jaqsy 100 oqýlyqty ártúrli tilderden qazaq tiline aýdaryp, jastarǵa dúnıe júzindegi tań­daýly úlgilerdiń negizinde bilim alýǵa múmkindik jasaımyz. 2018-2019 oqý jylynyń ózinde stýdentterdi osy oqýlyqtarmen oqyta bastaýǵa tıispiz.

3. Ol úshin qazirgi aýdarmamen aınalysatyn qurylymdar negizinde memlekettik emes Ulttyq aýdarma búrosyn qurý kerek. Ol Úkimettiń tapsyrysy boıynsha 2017 jyldyń jazynan tıisti jumystarǵa kirise bergeni jón. Bul baǵdarlama arqyly nege qol jetkizemiz? Eń aldymen, júz myńdaǵan stýdentke jańa sapalyq deńgeıde bilim bere bastaımyz.

Bul – bilim salasyndaǵy jahandyq básekege ne­ǵurlym beıimdelgen mamandardy daıarlaý degen sóz.     Oǵan qosa, jańa mamandar ashyqtyq, pragmatızm men básekelik qabilet sıaqty sanany jańǵyrtýdyń negizgi qaǵıdalaryn qo­ǵam­da or­nyqtyratyn basty kúshke aınalady. Osylaısha, bolashaqtyń negizi bilim orda­larynyń aýdıtorıalarynda qalanady.        

Bizdiń áleýmettik jáne gýmanıtarlyq bilimimiz uzaq jyldar boıy bir ǵana ilimniń aıasynda shektelip, dúnıege bir ǵana kózqaraspen qaraýǵa májbúr boldyq. Álemniń úzdik 100 oqýlyǵynyń qazaq tilinde shyǵýy 5-6 jyldan keıin-aq jemisin bere bastaıdy. Sol sebepti, ýaqyt uttyrmaı, eń zamanaýı, tańdaýly úlgilerdi alyp, olardyń qazaq tilindegi aýdarmasyn jasaýymyz kerek.

Memleket pen ult quryshtan quıylyp, qatyp qalǵan dúnıe emes, únemi damyp otyratyn tiri aǵza ispetti. Ol ómir súrý úshin zaman aǵymyna sanaly túrde beıimdelýge qabiletti bolýy kerek. Jańa jahandyq úrdister eshkimnen suramaı, esik qaqpastan birden tórge ozdy. Sondyqtan, zamanǵa sáıkes jańǵyrý mindeti barlyq memleketterdiń aldynda tur. Synaptaı syrǵyǵan ýaqyt eshkimdi kútip turmaıdy, jańǵyrý da tarıhtyń ózi sıaqty jal­ǵasa beretin proses. Eki dáýir túıisken óliara shaqta Qazaqstanǵa túbegeıli jańǵyrý jáne jańa ıdeıalar arqyly bolashaǵyn baıandy ete túsýdiń teńdessiz tarıhı múmkindigi berilip otyr. Men barsha qazaqstandyqtar, ásirese, jas urpaq jańǵyrý jónindegi osynaý usynystardyń mańy­zyn tereń túsinedi dep senemin. Jańa jaǵdaıda jańǵyrýǵa degen ishki umtylys – bizdiń damýymyzdyń eń basty qaǵıdasy. Ómir súrý úshin ózgere bilý kerek. Oǵan kónbegender tarıh­tyń shańyna kómilip qala beredi.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

Áleýmettik jeli betterinde jarıalanǵan maqalalar

---