InfoHub Logo

(novela)

Men ony sonaý bala kezimnen biletinmin, ol meniń ákemniń etigin tigýshi edi. Ol óziniń úlken aǵasy ekeýi kishkentaı bir kóshedegi birge biriktirilgen eki sheberhanaǵa ıelik etetin. Bul ózi sol ýaqyttaǵy Best-Endegi eń sándi sheberhanalardyń biri bolatyn.

Mundaǵy barlyq is sondaı bir baıypty, baısaldy tynysynan eshqashan jańylǵan emes. Mańdaıshasy da bul sheberhananyń qojalary — áldebir koróldik áýlettiń músheleri dep aıqaılap turmaıtyn. Odan tek: "Aǵaıyndy Gesler" degen eki-aq sózdi oqısyń, al terezesinen kóretiniń — birneshe jup aıaq kıim ǵana. Áli esimde, esh ýaqytta aýystyrylmaıtyn osy bir aıaq kıimder munda qaıdan kelgen, qalaı tap bolǵan degen oı ylǵı da meniń basymda turýshy edi: óıtkeni ol etikti árqashan tek tapsyryspen tigetin jáne tikkenderi bireýge shaq kelmeı qalýy múmkin emes-ti. Sonda qalaı, kórneýge qoıǵan álgi aıaq kıimderdi satyp alǵan ba? Bul da aqylǵa syımaıdy. Sebebi, ózi óńdelgen bir tilim bylǵaryny ol esh ýaqytta sheberhanasynda ustaǵan emes. Buǵan qosa osy aıaq kıimder óte ádemi edi: bı saltanatynda kıetin bir jup týflı — tańǵalarlyq sulý dúnıe — mata qosyp óńdegen, laktalǵan bylǵary — túrine qarap-aq kóziń toıǵandaı; atqa mingende kıetin qońyr qara etik — syrty aınadaı jarqyraıdy — bir qyzyǵy, búgin tigilgendeı kórinetin bulardy júz jyl kıilgen degenge eshkim senbes. Osynyń barlyǵy tek aıaq kıim tigýdiń qudiretine kimderdiń qoly jetkenin kórsetetindeı edi: bul aıaq kıimderdi aıaǵyńa kıgende ǵana olardyń óz boıyna qandaı keremet qasıetterdi sińire bilgenin seze alatynyń ras-ty. Buny, árıne, men kóp keıin ǵana túsingem. Degenmen tipti jasym on tórtke tolyp, ózime aıaq kıim tiktirýge múmkindik alǵan kezimde-aq aǵaıyndy Geslerler tigip bergen báteńkege sondaı kóńilim tolyp, ádemiligine qaıran qalǵanym bar. Aıaq kıim tigýdi men sol kezdiń ózinde naǵyz ǵajap óner dep bilgem, qazir de sondaı oıdamyn.

Áli esimde, birde oǵan ózimniń kip-kishkentaı aıaǵymdy soza túsip:

— Mıster Gesler, aıaq kıim tigý óte qıyn degen sóz ras pa? — degem uıańdaý til qatyp.

Ol qýlana jymıyp, jıren saqalyn sıpaı otyryp:

— Naǵyz ıskýsstf — osy, — degen aǵylshyn tilin buraı sóılep.

Onyń kip-kishkentaı denesiniń ózi quddy bylǵarydan jaratylǵandaı edi, ájim torlaǵan óńi sap-sary, tolqyndanyp turatyn shashy men saqaly da sarǵysh, betinde tiginen sozylǵan tereń eki tereń syzyǵy bar, kómeıinen kúńgirlep sóıleıtin adam bolatyn. Bylǵary degenińiz óńdeýge de, qalypqa túsirýge de ońaı kóne bermeıtin qyrystaý materıal ǵoı. Onyń beti de týra sondaı edi, tek kókshil-shegir kózderinen jan dúnıe jaısańdyǵy anyq sezilip turatyn.

Úlken aǵasy oǵan óte uqsas kórinetin — júıkeni jegen aýyr jumystan ábden tıtyqtap, jaǵy sýalyp, óńi bozaryp kórinse de, men bala kezimde bul ekeýiniń dál qaısysymen sóılesip turǵanymdy áńgime sońyna deıin aıyra alǵan emespin. Al sosyn, eger ol: "Men inimnen suraıtyn bolat" degendi aıtpasa — onyń ózi bolǵany, al aıtsa — onda úlken aǵasy bolǵany.

Keıbir adamdar qartaıa bastaǵanda qara tıyndaryn eseptep, bireýge bir baqyryn da artyq jibermeı qazymyrlanyp ketetini bolady ǵoı, al aǵaıyndy Geslerler eshqashan artyq-aýysty esepke alǵan emes. Eki jup etikke tóleıtiniń áldeqaıda kóbirek ekenin bile turyp, seniń sheberhanaǵa kirip, etikshige aıaǵyńdy sozýyń da, jyltyraǵan metal jıekti kózildirik astynan syǵalaǵan kókshil kózge týra qaraýyń múmkin emes edi. Sóıte tura kemdeý eseptelgen eki etiktiń quny seniń áli de olarǵa turaqty klıent bolyp qala beretinińe senimińdi arttyratyn.

Sosyn oǵan tym jıi barýdyń da reti joq-ty: óıtkeni ol tigip bergen aıaq kıimdi tepkilep kıseń de jýyq arada toza qoımaıtyn, beıne ár tigisinde bir syr jatqandaı, kerek deseńiz, ýaqytqa da bas ımeıtin erekshe qasıet bar edi olarda.

Bul sheberhanaǵa basqa sheberhanalardyń kóbine kirerde basyńda turatyn: "Ótinem, tezirek qyzmet ete kórińizshi, asyǵyspyn!" degen oımen kirmeısiń. Joq, onyń tabaldyryǵyn hramǵa kelgendeı saltanatty túrde attaısyń da, jalǵyz aǵash oryndyqqa otyryp, ony kúte turasyń. Munda ádettegideı eshkim bola qoımaıdy. Sodan kóp ótpeı-aq sheberhana ústindegi birshama qarańǵy, bylǵary ıisi murnyńdy qytyqtaıtyn bólme jaqtan ne onyń, ne aǵasynyń bet-júzin kóresiń. Kómeıden qumyǵa shyqqan daýys, jińishke aǵash basqyshta tyrp-tyrp etken úı sandalynyń dybysy — sóıtip ol aldyńa da keledi: pıdjaksyz, kóıleginiń jeńi túrýli, belinde bylǵary aljapqysh, boıy sál eńkish, uıqydan jańa ǵana oıanǵandaı kózderi jypylyqtaı beredi.

— Sálamatsyz ba, Gesler myrza! — deımin men. — Maǵan ıýfttan bir par báteńke tigip bermeısiz be?

Ol bir aýyz til qatpastan meni jalǵyz qaldyryp, taǵy da joǵary kóterile jóneledi nemese basqa bólmege kirip ketedi, al men bylǵary ıisin jutyp, aǵash oryndyqta otyra beremin. Sálden soń ol tamyrlary bileýlengen aryq qolymen bir tilim altyn-qońyr ıýftti ustap, qaıtyp keledi. Sol bir tilim materıalǵa qarap turyp:

— Qandaı jaqsy bylǵary! — deıdi. Men de ózimshe tamsanyp qoıamyn.

— Sen qashan bitkenin qalaıt? — deıdi ol sosyn ádettegideı aǵylshyn tilin buraı sóılep.

— Múmkindiginshe tezirek, — deımin men.

— Eki aptadan keıin, — deıdi ol. Nemese, eger bul onyń úlken aǵasy bolsa:

— Men inimnen suraıtyn bolat, — der edi. Budan soń men aqyryn ǵana:

— Raqmet sizge! Saý bolyńyz, Gesler myrza! — deımin.

— Saý bolat! — deıdi ol áli de qolyna ustap turǵan bir tilim materıalǵa qarap turyp.

Al men esikke qaraı bettep bara jatyp, onyń toqyma týflıiniń tyqyryn basqysh jaqtan estımin — quddy ol óziniń arman álemine jetýge asyǵa túskendeı. Men oǵan buryn maǵan esh ýaqytta tigip kórmegen áldebir jańa úlgige tapsyrys bergen kezimde, bunyń ózi naǵyz rıtýalǵa aınalyp keter edi: ol meniń aıaǵymnan eski báteńkemdi sheship alady, sosyn oǵan súısine de synaı qarap uzaq otyrady. Ol sonda osy báteńkeni tigip jatqan kezdegi kóńil kúıine qaıta kelgendeı rızashylyq keıip tanytyp bir qoıady da, artynsha óz qolynan shyqqan shyn mánindegi "óner týyndysyn" búldirip-tozdyrǵan adamǵa qabaq shytqandaı bolady. Sonan soń meniń aıaǵymdy bir japyraq qaǵaz betine salyp, qaryndashpen tabanymdy eki-úsh ret aınaldyra syzyp alady da, sezimtal qoldarymen aıaǵymnyń ár jerin taǵy da sıpap kóre bastaıdy, tegi, maǵan dál qandaı báteńke kerektigin kóz aldyna ábden elestetip alǵysy keletin sekildi.

Men oǵan myna bir sózderdi aıtqan kúndi eshqashan umytpaq emespin.

— Gesler myrza, bilesiz be, sizdiń maǵan tigip bergen sońǵy báteńkeńiz shytynap-shytynap jarylyp qaldy.

Ol maǵan: bul sózińizdi qaıtyp almas pa ekensiz, áıtpese jumsartyńqyrap aıtyp kórińiz degendeı nedáýir ýaqyt tesile qarap otyryp qaldy da, sosyn:

— Onyń jarylyp qalýy múmkin bolmaıt, — dedi.

— Ókinishke qaraı, solaı bolady.

— Siz ony kımeı turyp sýlap almaıt pa?

— Jo-joq, sý tıgizgem joq!

Ol álgi báteńkeni esine túsirgisi keldi me, edenge tesile úńilip otyra qaldy, al men oǵan aýyr da jaısyz tıetin áńgimeni nesine qozǵadym dep ókinemin.

— Siz ony keıin qaıtarat, — dedi ol aqyry. — Men ony kóretin bolat.

Men bir mezet tipti sol jarylyp qalǵan báteńkelerimdi aıap ketkendeı edim: oǵan ári synaı, ári muńdana qaraǵan onyń múskin halin men sondaı anyq elestetkenmin.

— Keıbir báteńkeler, — dedi ol baıaý til qatyp. — Jaratylysynan jaman bop týat. Eger oǵan eshteńe isteı almasam, men sizge aqshasyn qaıtaryp beret.

Men oǵan ómirimde bir-aq ret shuǵyl jaǵdaıǵa sáıkes úlken bir dúkennen satyp alǵan báteńkemdi kıip barǵanmyn. Ol maǵan burynǵydaı bylǵary túrlerin de kórsetip jatpastan tapsyrysymdy qabyldap alǵan. Qabyldap turǵanda báteńkeme kóz qıyǵyn qaıta-qaıta sala bergenin seze qoıdym. Aqyry ol shydamady-aý deımin:

— Bul meniń báteńkem bolmaıt, — dedi.

Onyń daýsynan ne renish, ne ókinish, tipti eshqandaı unatpaǵan syńaı da baıqalmady, ánsheıin bir sabyrly ǵana aıtylǵan sóz — osynyń ózi-aq mańdaıymnan sýyq terimdi burq etkizgen.

— Bul sizdiń aıaǵyńyzdyń myna jerin qysat, — dep ol báteńkemniń ezýligin saýsaǵymen nusqaǵan. — Ol úlken dúken ózin syılamaıdy. Fýı!

Kenet ol áldebir jarasynyń aýzy jarylyp ketkendeı yzalana jyldam sóıleı jóneldi. Men sonda onyń birinshi ret óz jumysynyń aýyrlyǵyna shaǵynǵanyn estigenim bar.

— Olar bárin de alyp qoıdy, — dedi ol. — Jaqsy jumystarymen emes, jarnamamen alady. Olar bizden bárin aldy, al biz jumysymyzdy sondaı súıemiz. Al endi ne bolǵanyn qarańyz, mende qazir jumys joqtyń qasy. Jyl saıyn azaıat, azaıat. Siz túsinet?

Onyń jaǵy sýalǵan túrine qarap otyryp, men kenet buryn ózim ańǵarmaǵan talaı syrdy, tirshilik qamy jolyndaǵy aıaýsyz kúres pen ashshy shyndyqty alǵash ret túsingen edim. Sondaı-aq onyń sarǵysh saqalyna qanshama aqtyń jyldam túsip úlgergenine de men endi ǵana mán bergenmin.

Osy bir qarǵys atqan báteńkeni ne úshin dúkennen satyp alǵanymdy men oǵan ózimshe túsindirgen boldym. Onyń júdeý júzi men jabyrqaý daýsynyń maǵan sonshama áser etkeni sondaı, birneshe jup aıaq kıimge birden tapsyrys berýime týra kelgen. Biraq... o Nemezıda! Ol tigip bergen báteńkeler burynǵylardan da myqty bolyp shyǵyp edi, sonyń arqasynda oǵan barýdyń eki jyl boıy esh qajeti bolmaı qalǵan.

Aqyry birde oǵan kirgenimde, sheberhana terezeleriniń birinde basqa bir etikshiniń aty-jóni jazýly turǵanyn kórdim, ol — árıne, korólder áýletiniń múshesi ekenine daý joq-ty. Maǵan tanys burynǵy eski etikter endi baıaǵy qurmetti ornynan yǵysyp, terezeniń eleýsiz bir jaǵyna kóshipti. İshi taryla túsken sheberhana qazir tipten kúńgirttene túskendeı, bylǵary ıisi de tym qoıýlanyp ketken sekildi. Ádettegi toqyma sandaldyń tyrp-tyrp etken dybysyn da men endi uzaǵyraq kútip qalyp edim. Áıteýir ne zamatta metal jıegi totyǵa bastaǵan kózildirik astynan maǵan syǵyraıa qarap kele jatqan tanys kózdi de kórdim-aý.

* * *

— Bul myrza... siz be edińiz? — dedi ol.

— A! Gesler myrza, — dedim men mińgirlep. — Baıqaısyz ba, siz tigip bergen báteńkeler tym uzaq kıiledi ǵoı. Qarańyzshy, buny áli de biraz súırete turýǵa bolady. — Men onyń qarsylyqqa toly kózqarasyna shydap tura almaı:

— Siz óz sheberhanańyzdy ne istedińiz? — dedim asyǵystaý til qatyp.

— Ol tym qymbatqa túse bastady. Siz ózińizge birdeńe tiktiret? — dedi ol sabyrly túrde.

Maǵan keregi eki jup báteńke bolsa da, men úsheýge tapsyrys berip, shyǵyp kettim. Osy sátte meni bir belgisiz kúdik bılegen: onyń oıynsha men oǵan qarsy birdeńe uıymdastyryp júrgen adam sıaqtymyn, dálireginde men onyń ıdealyna qarsy sekildimin. Biraq mundaı iste meniń ne shataǵym bar? Arada talaı aılar ótkende: "Qoı, shalǵa bir kómegimdi kórseteıin... Baraıyn oǵan! Múmkin meniń tapsyrysymdy onyń aǵasy qabyldar" degen oımen sheberhana esigin ashqanmyn.

Men onyń aǵasynyń tym bıazy adam ekenin bilýshi edim, maǵan ol ishteı renishti bolsa da onysyn syrtqa shyǵarmaıtyny anyq.

Shyndyǵynda da, sátine oraı, sheberhanada meni qolyna bir tilim bylǵary ustaǵan onyń aǵasy qarsy alǵandaı boldy.

— Salamatsyz ba, Gesler myrza! Jaǵdaıyńyz qalaı? — Ol maǵan tym taqap keldi de, úńile qarady.

— Jaman emes, — dedi ol aqyryn ǵana. — Biraq... meniń aǵam ólip qaldy.

Sonda ǵana men onyń ózin tanydym. Qalaı qartaıyp, júdep ketken deseńshi! Men buryn onyń eshqashan aǵasy týraly aıtqanyn estigen emes edim. Jan júregime deıin ezilip ketken men: "Qandaı ókinishti!" degennen basqa eshteńe aıta almaı qaldym.

— Iá, — dedi ol — Ol jaqsy adam edi, ol sondaı jaqsy báteńkeler tigýshi edi, mine, endi ólip qaldy. — Beıshara ólý sebebin qalaıda birdeńe etip túsindirgisi kelgendeı ol qolymen basyn nusqady. Osy tusta men onyń shashy týra aǵasyniki sıaqty sonshama sırep qalǵanyn baıqadym.

— Ekinshi sheberhanadan aıyrylyp qalǵanymyz onyń túbine jetip ketti, — dedi ol sosyn. — Siz báteńke tiktirgińiz kelet? — Ol baıaǵydaı bir tilim bylǵaryny meniń aldyma tosty. — Mine, bylǵary qandaı keremet!

Men birneshe jupqa tapsyrys berdim. Olardy alǵannan keıin men kópke deıin bul sheberhanaǵa bas suqqam joq. Óıtkeni onyń sońǵy tikken báteńkeleri burynǵydan da myqty bolyp shyqqan, olardy tozdyrý degen tipti múmkin emes edi. Al sosyn men shet elge ketip qalǵam.

Arada bir jyl ótkende ǵana Londonǵa qaıta oraldym. Orala salyp birinshi kezekte eski dostyń sheberhanasyna bet burdym. Men ketken kezde ol alpystan jańa asqan shaǵy bolatyn, al endi qaıta kórgen sátte oǵan jetpis besti bergendeı boldym. Arsa-arsa bop ábden qartaıǵan, beti ájimnen kórinbeıdi, qoldary da qaltyraı bastapty. Tipti ol meni birden tanymaǵan da.

— Gesler myrza! — dedim men júregim qysyla túsip. — Siz qandaı keremet báteńkeler tigesiz! Qarańyzshy, myna tigip bergenińizdi shet elde júrgende aıaǵymnan bir sheshpeı kıdim, sóıte tura áli jartylaı da tozǵan joq, ras qoı?

Meniń ıýftten tigilgen báteńkeme uzaq qarap otyrǵan onyń betine kenet qan júgirgendeı boldy. Aıaǵymnyń dóńes tusyna deıin qol júgirtip ótken ol:

— Myna jeri qysqan joq pa? Bul ózi bir qıyn báteńke bolǵany esimde, — dedi.

Men oǵan bul báteńkeniń óte yńǵaıly ekenin sendirip baqtym.

— Siz taǵy da báteńke tiktiret? — dep surady ol. Men ony óte tez isteıt. Qazir bos ýaqytym óte kóp.

— Iá, ıá, tigip berińizshi, ótinem. Maǵan ár túrli kóp aıaq kıim kerek, — dedim men bastyrmalata sóılep.

— Men sizge jańa úlgide jasaıt, sizdiń aıaǵyńyz ósip ketken, men solaı oılaıt.

Ol meniń tabanymdy qaryndashpen aınaldyra syzyp alǵan soń, bashpaılarymdy ustaı otyryp:

— Men sizge aǵamnyń ólip qalǵanyn aıtqan? — dedi suraýly pishinmen.

Oǵan kóz salýdyń ózi aıanyshty edi: arýaqtaı bop qalaı aryp ketken deseńshi! Men tezirek ketýge asyqtym.

Men bul tapsyrystarymdy endi esh ýaqytta alam dep úmittengen joq edim, biraq qudaıdyń bir sátti kúni birneshe jańa aıaq kıimniń úıime kelip turǵanyn kórgenim. Qaǵazben oralǵan úlken býmany ashyp, odan tórt jup báteńkeni sýyryp aldym da, birinen soń birin kıip kóre bastadym. Ǵajap! Túr-pishini men úlgisi turǵysynan da maǵan baıaǵy tigip bergenderdiń bárinen asyp túsken eken bular. Bir báteńkeniń ishinen tólemaqy qaǵazy da shyǵa keldi.

Bul baǵa da ádettegi baǵamen birdeı, biraq meni tańǵaldyrǵan basqa jaǵdaı: buryn ol jańa toqsan bastalmaı jatyp esh ýaqytta maǵan mundaı qaǵaz jibermeıtin. Bul qalaı? Men birden tómenge túsip, chek jazdym da, sol sátte-aq oǵan attandyryp jiberdim.

Sosyn bir apta ótkende, ózime tanys sheberhananyń janynan ótip bara jatyp, oǵan kirip, jańa báteńkelerimniń keremettigin aıta shyqqym kelgen. Alaıda... sheberhana ornalasqan sol jerge jetkenimde, esik mańdaıshasynan onyń aty-jónin kóre almadym. Esesine tereze aldynda baıaǵy bı saltanatyna kıetin ádemi jyltyr týflı men atqa minýge arnalǵan qonyshty qońyr etik kózge ottaı basylyp, áli de óz ornynda tur eken.

Kóńilim alaburtyp ishke kirdim. Kishkentaı eki sheberhana qaıta biriktirilip, tutas bireýge aınalypty. Meni jastaý bir jigit qarsy aldy, túrine qaraǵanda aǵylshyn sekildi.

— Maǵan Gesler myrza kerek edi? — dedim men. Ol maǵan suqtana, tańyrqaı kóz saldy.

— Joq, ser, — dedi sosyn. — Joq. Al biz sizge qýana qyzmet etemiz. Sheberhana endi bizge qaraıdy. Siz kórshidegi mańdaıshadan bizdiń aty-jónimizdi qalaısha oqymaǵansyz! Biz tek asa mártebeli adamdardyń tapsyrysy boıynsha ǵana jumys isteımiz.

— Jón, jón, — dedim men. — Al Gesler qaıda?

— Ol ólgen.

— Qalaısha!? Men myna báteńkeni odan ótken sársenbide ǵana aldym ǵoı.

— Oı, bul sumdyq endi! Beıshara shal ashtan ólipti.

— O, qudaıym-aı!

— Dárigerdiń aıtýynsha, búkil aǵzasy tozyp bitipti. Sondaı jaǵdaıda da jumys isteı bergen ǵoı! Sóıtip júrip sheberhanany da ádemi ustaı bilgen: birde-bir jumysqa bireýdiń qolyn tıgizbeı, bárin ózi istegen. Tapsyrys alǵan kezde, ony oryndaý úshin óte kóp ýaqytyn jumsasa kerek. Al adamdar ony kútip júre me! Sóıtip kelýshilerden aıyrylyp qalǵan ǵoı. Mine, ol myna jerde otyryp jumys istedi... Kóp jumys istedi... Óte kóp istedi. Ony laıyqty baǵalaýymyz kerek, Londondaǵy birde-bir etikshi dál ondaı etik tikken emes. Degenmen báseke degendi oılap kórińizshi! Al ol esh ýaqytta óz jumysyn jarnamalaýdy bilmedi! Onyń ózi óńdegen bylǵarlary qandaı edi, shirkin! Solaı bola tura istiń bári osylaı aıaqtaldy mine. Qaıtesiń, ondaı túsinikti adamdardan basqadaı birdeńe kútý qıyn ǵoı...

— Al ashtan ólýdi...

— Bul sizge múmkin asyryp aıtqandyq bop kóriner, degenmen ol sońǵy demi bitkenshe kúndiz-túni jumys istegeni anyq. Men ony ylǵı da baıqap júretinmin: ol esh ýaqytta durystap tamaq ishýge de ýaqyt tapqan emes, úıinde de bir baqyr aqshasy bolmaıtyn, tapqan-taıanǵanynyń bárin sheberhana ornyn ustap turý men aıaq kıimge materıal satyp alýǵa jumsady. Bunyń ózin qanshama uzaqqa sozǵany da tańqalarlyq dúnıe. Ol tipti kamınge ot jaǵý jaǵynan da únemdedi ǵoı. Biraq ne istese de ol jaqsy aıaq kıim tige bilgeni ras.

— Iá, — dedim men. — Ol jaqsy tigýshi edi, óte jaqsy tigýshi edi.

Men keri buryldym da, shyǵyp kettim. Kóz jasymdy ázer tejep turǵanymdy jas jigitke kórsetkim kelmegen.

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---