InfoHub Logo

(novela)

Almadaı albyraǵan, kóktemdeı kógiljigen...

Evrıpıd, "Ippolıt"

Ózderiniń kúmis toılary kúni Esherst áıelimen birge avtomobılge otyrdy da, ekeýi alǵash tanysqan Torkıge baryp túnep qaıtý úshin qysy-jazy kókpeńbek bolyp turatyn arshaly alqapty betke alyp, júrip ketken. Bul sapar týraly bastama oıdyń ıesi - árdaıym ásershil sezimniń jeteginde júretin Stella Esherst edi. Búginde ol budan jıyrma alty jyl buryn qylshyldaǵan jas Eshersti esinen tandyrǵan kógildir kózdiń sıqyrynan da, sol tustaǵy albyrap pisken almadaı óńniń ajarynan da, talshybyqtaı maıysqan qulyn músinniń sulý bitiminen de áldeqashan aıyrylǵan. Degenmen qazirgi qyryq úsh jasynyń ózinde oıly da syrly kózderimen, aqquba óńindegi sál-pál qyzyl shyraıymen áli de súıikti jar, súıkimdi áıel qalpyn joǵaltpaǵan edi.

Burylysqa jetkende mashınany Stellanyń ózi toqtatty. Tas jol shuǵyl sol jaqtaǵy bıikke bilek artqan da, al qaraǵaıly, shyrshaly toqymdaı ormannyń bir sheti tómendegi jal-jal jotalardyń etegine qaraı oıysqan. Stella raqattana otyryp tamaqtanyp alatyn jerdi endi ǵana tapqandaı. Bul jer tynyǵýǵa da sondaı qolaıly kórindi; sáýirdiń salqyn aýasynan qaraǵaıdyń ashqyltym shaıyr ıisi ańqıdy; osy jerden tómendegi buırat-buırat jotalar da, olardyń arasyn qýalaı ósken bup-buıra arsha butalary da, odan áridegi kógildir kókjıekte — bári-bári alaqandaǵydaı kórinedi; tabıǵat aıasynda akvarelmen etúd jazýdy ádet etken ári ámse romantıkaǵa beıim turatyn Stellaǵa bul kórinis qatty unap ketti de, qaǵazy men boıaýlaryn alyp, mashınadan shyǵyp ketti.

— Myna jer qandaı tamasha, Frenk! Qarashy, keremet qoı, á?!

Eńsegeı boıly, uzyn sıraqty, samaı shashy aǵarǵan, úlken qoı kózderi únemi oıǵa tunyp turatyn, kelisti bet álpeti saqaldy Shıllerdi eske túsiretin Esherst — qyryq segiz jastaǵy sabyrly, salıqaly egde adam - sebetti qolyna alyp, ol da mashınadan túse bastady.

— O-o!..Frenk, qarashy! Mynaý zırat qoı!

Tas joldy tiginen qıyp ótip, bir ushy sonaý jota basyndaǵy toǵaıǵa qaraı sozylyp jatqan jalǵyz aıaq soqpaqtyń tómengi qıylysynda, uzyndyǵy — alty, eni — bir fýttaı tóbeshik tur. Onyń bir búıirinde — betin qyna basqan jalpaq tas. Tas betine bireýler ıtmurynnyń bir tal sabaǵy men bir shoq dala gúlderin qoıyp ketipti. Oǵan qaraǵan saıyn Eshersttiń kóńili qulazı túsken. Jol qıylysyndaǵy jalǵyz beıit... Ózin-ózi óltirgen adamdy osylaı jerleıdi. Beıshara marqumdar: bular týraly qanshama oı túıýge bolady! Biraq myna jerde kim jerlensin, meıli — beti bos sózge toly qaptaǵan qalyń qulpytastyń ortasynan oryn alǵansha, mynadaı ashyq aspan astynda, qarapaıym ǵana qara tasty jastanyp, ary ótken-beri ótkenniń aıanyshty sózine bólenip, jeke dara jatqany da jón shyǵar.

Eshersterdiń otbasynda pálsapashyldyqty asa áspetteı bermeıtin, sondyqtan ol beıit týraly pálendeı oıǵa bata qoımady da, tas jolǵa qaıtyp kelip, tastan qalanǵan dýal túbine tamaq toly sebetin qoıyp, áıeli otyratyn jerge kórpeshe tósep, qarny ashqan kezde onyń etúdin kóterip jetip keletini belgili, sosyn Merreıdiń aýdarmasyndaǵy "Ippolıtti" qaltasynan alyp, oqı bastady. Kitaptaǵy Kıprıdtiń ıý-qıý tirligi men adam sengisiz kekshildigi ony biraz oıǵa batyrdy da, bir sát kók aspanǵa kóz tigip otyryp qaldy. Sonaý kógildir kókte jóńkile kóship bara jatqan aqsha bulttar, nege ekeni belgisiz, kenet Eshersttiń kóńiline áldebir muń uıalatqandaı boldy. Bul ne? Dál búgin, dál osy óziniń kúmis toıy kúni jany jabyrqaý tartatyndaı ne jóni bar edi? Adam balasynyń bolmysy qandaı jumbaq, qandaı kúrdeli deseńshi! Qaı jaǵynan da keremet ómir súrip júrmin deseń de, qashanda, áıteýir, kókiregińde bir nárse jetpeı turǵandaı, áldeneni shólirkep ańsaıtyndaı, bar qyzyǵyń ótken bir kúnderde qalǵandaı sezinesiń de turasyń! Qudaı-aý, osyndaı sezim áıelderde de bola ma eken? Kim bilsin? Qalaı deseń de adamdar osy bir toıymsyzdyqtyń jeteginde tynymsyz alǵa umtylýdan, qajymaı-talmaı izdenýden, tumsyǵyn tasqa ursa da, qaıta turyp umtylýdan bir tanbaıdy. Sol qanaǵatsyzdyqtan kóretin kóreshegi, tartatyn azaby, jeıtin soqqysy da jetkilikti. Biraq báribir toıdym, qoıdym demeıdi.

Iá, budan qashyp qutyla almaısyń. Ne deseń de órkenıetti adam — janýarlar sekildi qapysyz-qamsyz, ýaıymsyz-muńsyz ómir súre almaıdy ǵoı. Ol úshin "Ippolıttegi" grek hory asqaq jyrlaǵan "almadaı albyraǵan, kóktemdeı móldiregen" ǵajaıyp baqtyń raqaty da, ómirdiń bal shyryndy lázzaty da, baqyttyń jumaq syndy máńgi turaǵy da joq. Bunyń bári tek kórkemónerde ǵana ádemi órnektelgen. Mundaı keremetterdi óner týyndysynan oqı otyryp, kóre otyryp, eshteńemen salystyrýǵa kelmeıtin syrly álemniń sulýlyǵyna tań qalasyń, talant qudiretine tánti bolasyń... Ras, ómirde de osyndaı kútpegen, janyńdy raqatqa bóleıtin sulý kórinister bolady, biraq olar kógildir aspanda júzip bara jatqan myna aqsha bulttar sıaqty — kóz aldynda qazir bar da, sosyn joq — bári de qas-qaǵymdyq ótkinshi dúnıe. Jarq-jurq etken altynnyń nury qandaı turaqsyz bolsa, olar da adam sanasynda sondaı turaqsyz da turlaýsyz. Mine, qazir de... Eshersttiń betin aımalaı súıip turǵan kúnniń jyp-jyly shýaǵy, anaý toǵaı ishinde shaqyryp jatqan kókektiń úni, sonaý jal-jal jotalardyń ústinen qalqı ushqan aqsha bulttar — máńgi osylaı bolǵandaı, ǵumyry óstip turatyndaı kórinedi. Biraq bul da aldamshy — birer saǵattan keıin osy kóriniste, osy sáttegi adamnyń sezimi de túp-túgel ózgerip shyǵa keledi.

Kenet Esherst ornynan turyp ketti. Tóńiregindegi kórinistiń bári oǵan sonshama tanys kórindi - myna taspadaı sozylǵan tastaq jol da, anaý eski tas qorshaý da, ony jıekteı ótetin jińishke súrleý-soqpaq ta kózine birtindep jyly ushyraı bergen. Jańa osylaı kele jatqanda ol eshteńege mán bermegen, óıtkeni eshteńe oılamaǵan, tipti oılaǵysy da kelmegen. Al endi esine túp-túgel túse bastap edi. Budan jıyrma alty jyl buryn, dál osyndaı kóktemniń bir kúni ol osy jolmen ferma jaqtan kelgen de, Torkıge qaraı júrip ketken, sodan qaıtyp oralǵan joq. Kenet onyń júregin birnárse ýdaı ashytyp, shanshyp-shanshyp alǵandaı boldy: ol kútpegen jerde baıaǵy bir naǵyz sulýlyq pen qýanyshty qalaı ýysynan shyǵaryp alǵanyn eske túsirip edi. Qapyda kóz jazyp qalǵan sol bir tátti de sátti kúnder endi onyń sanasynda qaıta tirilip, kóz aldynan kóne sýretter kólbeń-kólbeń kóshe bastaǵan...

II

Ýnıversıtetti jańa ǵana bitirgen Frenk Esherst pen onyń dosy Robert Garton birinshi mamyr kúni uzaq jolda jaıaýlatyp kele jatty. Olar sol kúni Brentten shyǵyp, Shegfordqa jetkende bir-aq demalamyz degen úmitpen kópke deıin toqtaýsyz júre bergen. Biraq Eshersttiń fýtbol oınap júrgende jaraqattap alǵan aıaǵy birtindep syr bere bastaǵan da, endigi qalǵan jeti mıl jerge jetýleri qıyndaı túsken. Sosyn joldyń ushy ormanǵa suǵyna kirgen bir tusta olar jıekke shyǵyp, demalýǵa otyrdy. Ekeýi de syryqtaı uzyn, ekeýiniń de boıy alty fýttaı edi; Esherst — óńi qýqyl tartqan, armanshyl azdap jańǵalaqtaý jigit bolsa, al Garton — dókirleý, ótimdi, myǵym deneli, buıra bas, azamat degen atqa jetip qalǵan bozbala-tuǵyn. Eshersttiń jup-jumsaq, aqsarǵysh, tolqyndy shashy mańdaıyna túsip tursa, al Gartonnyń bup-buıra qara shashy attyń jalyndaı burqyrap kórinetin. Olar osy jerge deıin qanshama jer júrip ótse de, jolaı bir pendege jolyqpap edi.

— Aıaýshylyq degen — ánsheıin ózińdi-óziń jegennen basqa ne deısiń, jarqynym, — deıdi Garton. — Bul sońǵy bes myń jyldyń derti ǵoı. Dúnıe aıanysh ataýlyny bilmegen kezde áldeqaıda baqytty edi.

Esherst bulttarǵa oılana qarap otyryp:

— Biraq, ne deseń de, búl álemniń kórki aıaýshylyqta ǵoı, — deıdi.

— Joq, dostym, qazirgi qasiretimizdiń bári de aıanyshtan shyǵyp otyr. Máselen, myna mysalǵa qara, haıýandar men qyzyl tándi úndister tek qana óz bastary úshin qam jeıdi, al biz basqanyń tisi aýyrsa basymyzdy solqyldatamyz. Osy ádetimizdi qoısaq, biz áldeqaıda baqytty bolatynymyz anyq.

— Sen óziń oǵan beıim emessiń ǵoı.

Garton qoıý shashyn shırata otyryp, oılanyp qaldy.

— Ómirdi shynymen tanyǵysy kelgen adam tym kirpıaz bolýǵa tıis emes. Óz "menińdi" óz qolyńmen tunshyqtyrý — qatelik. Kez kelgen emosıa ómirdi tek gúldendire túsedi.

— Solaı ma? Al eger olar namysyńa qaıshy kelse she?

— O, qandaı aǵylshynǵa tán minez bul! Emosıa týraly, sezim týraly sóz qozǵasań boldy, aǵylshyndar áńgime tek tán sezimi jóninde eken dep yrshyp túsedi. Olar qumarlyq ataýlyny asa unata bermeıdi, al áıelqumarlyq jaǵynan — o-o, aldaryna jan salmaıdy ǵoı shirkinder!

Esherst úndegen joq, bir tal kókshil gúldi úzip alyp, ony kók aspanmen salystyra berdi. Toǵaı jaqtan kókek shaqyrdy... Zeńgir kók...Kókshil gúlder. Neshe túrli saıraǵan qustar úni... Oıyna ne kelse, sony sóılep otyrǵan Robert...

— Júr, mańaıdan túnep shyǵatyn bir ferma izdep kóreıik, — dedi Esherst. Osy sózdi aıtyp bolǵansha ol ózderine qaraı aıańdaı basyp kele jatqan bir qyzdy kórgen. Kógildir aspan aıasynda onyń túr-tulǵasy aıdyn kóldiń betindegi aq jelkendeı kózge urady, sebet qysyp alǵan qoltyǵynyń astynan da alaqandaı aspan kóringen. Esherst ǵaıyptan paıda bola qalǵan osy kóriniske qarap otyryp: "Qandaı ádemi!" degen eriksiz tańdanyp. Uzyn qara beldemshesiniń etegi jelmen jelbireıdi, kók bereti de kók aıdyndaǵy jelkendeı dir-dir etedi. Ústindegi sur jeıdesi tozyńqy, ókshesiz jaıpaq sandaly shytynap-shytynap synyp ketken, kishkentaı qoldary jarylǵan, al jup-jumyr uzyn moıyny kúnge tym kúıip ketkeni baıqalady. Qara shashy qobyrap, tik mańdaıynyń ústinde oınaq qaǵady, súıirleý bitken ıeginen áldebir súıkimdilik seziledi. Kirpikteri uzyn ári qap-qara, al jińishke qoıý qastary qyr murynnyń ústinde qus qanatyndaı ıilip kórinedi. Biraq bárinen de aıasy ashyq qoı kózderi adamǵa erekshe áser etetindeı. Sondaı tunyq, sondaı móldir! Beıne qylaýsyz tazalyqtyń, kirshiksiz páktiktiń belgisindeı! Ol Robertten góri Esherstke kóbirek qaraı bergen, tegi, onyń bir aıaǵyn búgińkirep turǵany qyzyq kórinse kerek. Al Esherst jalańbas bolǵan soń, árıne, oǵan bas kıimin sheship, ıilip taǵzym ete alǵan joq, tek qolyn sál joǵary kóterip, sálem yrymyn jasaǵan da:

— Jaqyn mańaıda bir túnep shyǵatyn ferma bar ma? — dedi. — Meniń aıaǵym aýyryp kele jatyr edi.

— Eń jaqyn ferma — bizdiki ǵana, ser, — dedi ol óte bir súıkimdi de syńǵyrlaǵan daýyspen.

— Ol qaı jerde?

— Bul aradan sál árirekte.

— Bizge onda túnep shyǵýǵa bolar ma eken?

— Iá, menińshe, bolatyn shyǵar.

— Siz bizge jol kórsetip jibermes pe ekensiz?

— Iá, ser.

Esherst aqsańdaı basyp qyz sońynan erdi de, endigi suraq kezegin Robert alǵan.

— Siz Devonshırden emessiz be?

— Joq, ser.

— Al sonda qaı jerdensiz?

— Ýelsten.

— Solaı deńiz. Ózim de sizdi kelt pe dep oılap edim. Demek, bul sizdiń fermańyz emes qoı?

— Joq, ser, ol meniń úlken jeńgemdiki.

— Jáne aǵańdiki?

— Joq, ser, ol qaıtys bolǵan.

— Al sonda... kim turady onda?

— Meniń jeńgem men úsh nemere aǵaıym.

— Alaıda úlken aǵań negizinen Devonshırden ǵoı?

— Iá, ser.

— Siz munda burynnan turasyz ba?

— Jeti jyldan beri.

— Al sizge Ýelske qaraǵanda osy jer kóbirek unaı ma?

— Bilmeımin, ser.

— Siz rasynda o jaqty umyta bastaǵan ekensiz!

— Jo-joq! Bu jaqqa qaraǵanda onda biraz ózgeshelik bar.

— Bul sózińe senem endi.

Kenet Esherst oǵan kútpegen suraq qoıǵan.

— Sizdiń jasyńyz neshede?

— On jetide, ser.

— Al esimińiz kim bolady?

— Mıgen Devıd, ser.

— Endeshe tanysyp qoıaıyq. Meniń aty-jónim — Frenk Esherst, al myna jigit — Robert Garton. Biz Shegfordqa bara jatyr edik.

— Aıaǵyńyzdyń aýyryp qalǵany qandaı ókinishti. — Esherst jymıyp qoıdy, ol jymıǵan kezde tipti sulý kórinýshi edi.

Toqymdaı ǵana toǵaıdyń arǵy jaǵynan fermanyń da tóbesi kóringen. Ol ózi atshaptyrym aýlasy bar, úlken terezeli, uzyndaý etip tastan salynǵan alasa úı eken. Esik aldynda qyt-qyttap taýyqtar júr. Odan áride úsh-tórt shoshqa qora túbindegi qoqystardy aqtaryp, qors-qors etedi. Úı artyndaǵy jataǵan jotanyń ústinde qadaý-qadaý qaraǵaı ósken. Alma aǵashtary jańa gúldeı bastaǵan jemis baǵynyń bir jaǵy saı ishindegi bulaqqa tirelgen de, ekinshi jaǵy jap- jasyl shabyndyqqa qaraı qanat jaıǵan. Esik aldynda bulardy mamaqazdaı balpańdaı basqan, uzyn moıyndy, orta jastaǵy bir áıel qarsy alyp edi.

— Bul kisi mıssıs Narakomb bolady, meniń jeńgem, — dedi qyz.

— Biz sizdiń "qyzyńyzdy" jolda keziktirdik, — dedi oǵan Esherst. — Bizge bir túnep shyǵatyn jatyn oryn kerek edi.

— Jaqsy, tarsynbasańdar bir bólme taýyp berýge bolady. Mıgen, qonaq bólmeni daıynda da, jigitterge bir qumyra kilegeı ákelip ber. Múmkin sháı da ishetin bolar.

Qyz eki jaǵyn qaraqat pen arsha butalary kómkergen kireberis arqyly úıge qaraı júgire jóneldi. Júgirgen kezde kók bereti basynda oınaq qaǵyp ketedi eken.

— Úıge kirip, demala turyńdar, — dedi áıel, — Baıqaýymsha, ýnıversıtette oqısyńdar-aý deımin.

— Iá, oqyǵanbyz, biraq taıaýda bitirdik.

Mıssıs Narakomb túsindim degendeı bas ızep qoıdy. Qonaq bólmesi adam aıtqysyz taza eken, kirpish edeni, ústine ázirge eshteńe qoıylmaǵan bos ústeldiń janyndaǵy oryndyqtar men úlken dıvan aınadaı jarqyraıdy, quddy munda buryn-sońdy eshkim aıaq baspaǵandaı. Esherst aýyrǵan tizesin qushaqtaǵan kúıi birden dıvanǵa otyra ketti de, al mıssıs Narakomb oǵan qadala qarap turyp qalǵan. Esherst hımıadan sabaq beretin oqytýshynyń jalǵyz balasy edi, ózi jurtqa tym tákappar kórinetin, múmkin bunysy kez kelgen adamǵa kóńil aýdara bermeıtininen de bolar.

— Munda sýǵa shomylyp alatyn jer bar ma?

— Baqshanyń art jaǵynda bulaq bar, biraq tym taıaz, tizerlep otyrsań da basyńnan aspaıdy.

— Tereńdigi qansha sonda?

— Sirá, bir jarym fýttaı bop qalar.

— Oho, odan artyq ne kerek! Maǵan sol da jetedi. Al oǵan qalaı barýǵa bolady?

— Syrtqy qaqpaǵa deıin týra júrip barasyń da, sosyn ońǵa burylasyń. Sol jerde jalǵyz turǵan alma aǵashynyń janynda kishkentaı toǵan bar. Onda tipti qara balyqtar júzip júredi, tek olardy úrkitip almasańdar bopty da.

— Shyndyǵynda olar bizdi úrkitetin shyǵar. — Mıssıs Narakomb kúlip jiberdi.

—Kelgen kezde shaılaryń daıyn turady.

Jartastardyń oıyǵynan paıda bolǵan toǵan túbi jup-jumsaq qum eken. Úlken alma aǵashynyń oǵan jaqyn turǵany sondaı, tómengi butaqtary salbyrap sýǵa tıip tur. Qazirdiń ózinde ol túgel japyraqtap úlgirgen, ár jerinen bozamyq gúlderi de kórine bastapty. Tarlaýyt toǵanǵa eki adam birdeı syımaıtyn boldy da, Esherst óz kezegin kútip, jıekte otyryp qaldy: tóńiregi túgel qaraǵan butalar, buta arasynda neshe túrli dala gúlderi, odan áride - jataǵan jota ústinde qaraýytqan qara orman! Aǵash butaqtary samal jelmen ızeń qaǵady, mańaıdan san túrli qustardyń saıraǵany estiledi, shóp basy kún nurymen jylt-jylt etedi. Esherst bir sát Feokrıtti eske alyp, Cherrel ózeni týraly, qaraqat kózdi qyz ben aıdyń altyn sáýlesi týraly oılaǵan, jo-joq, bir mezette birneshe nárseni oılaǵandyqtan ol beıne eshteńe oılamaǵandaı, tek tylsym tabıǵattan ǵajap bir lázzat alyp otyrǵandaı sezingen ózin...

III

Jańa ǵana pisirilgen jumyrtqamen, kilegeımen, basqa da neshe túrli tátti-dámdilermen raqattana shaı ishe otyryp, Gardon keltter týraly nebir qyzyqty áńgime jiberse kerek, úı ıesi de óz ata-babasynyń naǵyz kelt bolǵanyn maqtana jaıyp salǵan-dy. Buǵan kádimgi kelt retinde Robert qatty qýanyp qalǵan. Jumsaq kresloǵa shalqaıa jatyp, qoldan shıyrshyqtaǵan temekisin aýzyna qystyryp qoıyp, ol óziniń ınedeı ótkir kózderin Esherstke tik qadaǵan kúıi vallılikterdiń tarıhyn alǵa tartqan. Ýelsten Anglıaǵa qonys aýdarý degen sóz - qytaı farforyn qysh ydysqa aıyrbastaǵanmen birdeı ǵoı dep bir qoıady. Árıne, Esherst taza aǵylshyn retinde vallılikterdiń tarıhyna da, osy vallı qyzynyń tańqalarlyq túrine de asa mán bermegen. Robert sosyn bir mezet áli de dymqyldaý qara buıra shashyn saýsaqtarymen taraqtaı túsip, vallılikterdiń on ekinshi ǵasyrdaǵy ataqty bardy Morgan-of-Imárektiń shyǵarmalaryna osy qyz qandaı ádemi ılústrasıa bolar edi degendi de qosyp qoıǵany bar.

Esherst qysqa dıvanǵa jambastaı qısaıyp, temeki tútinin býdaqtata túsken, áńgimege qulaq qoıyp jatqan da ol joq, kóz aldynda tek — jańa ǵana tárelkemen ystyq kúlshe alyp kelgen beretti qyzdyń beınesi ǵana. Oǵan qaraýdyń ózi tabıǵattyń tańǵajaıyp bir qubylysyna nemese qyr basyndaǵy qyzǵaldaqqa qyzyǵa qaraýmen birdeı edi, qyz kirpigin jypylyqtatyp, kózin tómen salǵansha, sosyn qysyla uıalyp, bólmeden shyǵyp ketkenshe bul oǵan óstip qyzyǵa da qumarta qaraı bergen.

— Júr, as úıge baryp, ony durystap kórip alaıyq, — dep Garton usynys jasady.

Appaq qylyp áktegen asúıde qaqtalǵan shoshqa eti uzyn temir bilikke ilýli tur; tereze jaqtaýyndaǵy qysh ydystarda — ár túrli gúlder, qabyrǵalarǵa myltyq, koról-hansha Vıktorıanyń úlken sýreti ilinipti; sórelerde kóne ydys-aıaqtar, mystan, qyshtan jasalǵan qumyralar erekshe kóz tartady. Jińishke aǵash ústel ústine aıaq-tabaqtar men qasyqtar qoıylǵan; bir-birine baılanǵan jumyr pıazdardyń tizbegi tóbeden edenge deıin sozyla túsken.

Edende eki ovcharka men úsh mysyq jatyr. Peshtiń janynda eki erkek bala typ-tynysh montıyp otyr. Olardan birer qadam áride qyzyl shyraıly, tolyqtaý kelgen jas jigit súmbimen myltyǵyn tazalaý ústinde. Mıssıs Narakomb te qazir osy jerde úlken tabaqty aldyna qoıyp, ıisi muryn qytyqtaıtyn áldebir dámdi tamaq daıyndap jatyr. Pesh janyndaǵy balalardiki sıaqty aq sarǵysh shashy bar taǵy bir eresekteý eki bala qýlana jymıyp qoıyp, arqalaryn qabyrǵaǵa tirep, áńgime soǵyp otyr. Ústine barqyttan tigilgen kúrte kıgen, saqal-murtyn jyp-jylmaǵaı etip qyryp tastaǵan egdeleý adam tereze jaqtaýyna otyryp alyp, eski bir jýrnalǵa shuqshıa túsedi. Munda tynymsyz sharýanyń álegimen júrgen — jalǵyz Mıgen ǵana: ydys-aıaqtardy ornyna qoıyp, kúrijkelerge kompot quıyp, qazan-oshaq pen ústel arasynda damylsyz bezek qaǵady.

Bul jerdegilerdiń keshki asqa otyrǵaly jatqanyn seze qoıǵan Garton:

— Jaraıdy, ruqsat bolsa, biz sizder iship bolǵan soń keleıik, — degen sypaıysyp.

Buǵan jaýap kútpeı-aq ekeýi óz bólmelerine qaıtyp oraldy. Tamaq ıisi tábetińdi qozdyrǵan sondaı jyly da jaıly, kóp adamdy asúıden keıin bulardyń aınadaı jarqyraǵan bólmesi ári kóńilsiz, ári salqyndaý kórindi de, olar óz kreslolarynda tunjyraı otyryp qaldy.

— Jańaǵy balalardyń barlyǵy derlik syǵannan aýmaıdy, olardyń arasynda naǵyz anglosaks myltyq tazalap otyrǵan jigit qana. Al ana qyz kóńil-kúı jaǵynan nazar aýdarýǵa turatyn obekt.

Esherstiń erinderi dir ete qaldy. Bul Garton qandaı dońyz edi! "Nazar aýdarýǵa turatyn obekt!" Qaıdaǵy "obekt!.." Bul qyz qulpyryp turǵan qyzǵaldaq qoı!

— Onyń ishinde buǵyp jatqan bir bula sezim bar. Tek ony oıatýyń bilsin, — dedi Garton taǵy.

— Sen ne, sol sezimdi qytyqtaǵyń kele me?

Garton buǵan qarap myrs ete qaldy. Quddy "aǵylshynbysyń degen osy!" degendeı.

Esherst temeki tútinin býdaqtata tústi. "Tek ony oıatýyń bilsin!.." Bul dońyz ózin tym keremet sanaıdy. Esherst terezeni ashyp, túngi baqqa kóz saldy. Qarańǵylyq qoıýlana túsken. Atqora men saraıdyń qabyrǵalary tas qamaldaı túnerip kórinedi, baq ishi ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń orman sekildi. As úı jaqtan tamaq ıisi ańqıdy. Áldebir qustyń úzdige shıqyldaǵany estiledi, bunysy — úıyqtar aldyndaǵy sońǵy áni bolsa kerek. Atqora ishinen attyń pysqyrǵany men aıaq tyqyryna deıin ap-anyq estilip túr. Qoranyń arǵy jaǵy — munarlanǵan túngi aspan. Tuńǵıyq tórinen jymyń-jymyń etip, alǵashqy juldyzdar syǵalaıdy... Mine, endi taıaý mańnan baıǵyz shaqyra bastady. Esherst tereń tynys aldy. Osyndaı túnde ormanda júrý qandaı keremet! Kenet at tuıaǵynyń dúrsili bilindi de, artynsha shabyndyq jaqtan birneshe qaranyń sulbasy kórindi: qulyndardy qonalqyǵa qýyp kele jatyr eken — qorshaý syrtynda jaldary jelk-jelk etip keledi. Tereze aldynda ary-beri sýsyldap, jarqanattar ushyp júr. Esherst qoldaryn alǵa sozyp edi — alaqandarynan shyq dymyn sezdi. Osy mezette ústińgi qabattan balalardyń daýysy, tápishkeniń tyqyry, áıel adamnyń jumsaq úni estildi — tegi, manaǵy súıkimdi qyz balalardy jatar oryndaryna jaıǵastyryp júrse kerek.

"Jo-joq, Rık, mysyqty qoıynǵa alyp jatýǵa bolmaıdy" degen daýsy ap-anyq estiledi. Sosyn... syqylyqtaǵan kúlki... jup-jumsaq shapalaq dybysy... taǵy da kúlki... Sondaı beıkúná, sonshama sazdy tirshilik, Esherst tipti bolmashy dir ete qalǵan. Endi bir sátte... beıne bireý tereze syrtynan qolyn sozyp jiberip, shamdy jalp etkizip óshirip tastaǵandaı boldy da, tereze aldy qap-qarańǵy bola qaldy... Óli tynyshtyq! Esherst keri buryldy da, kresloǵa kelip otyrdy. Tizesi aýyryp, kóńilin bir muń basty.

— Asúıge sen óziń bara ber, al men uıyqtaımyn, — dedi sosyn Gartonǵa.

Esherstiń boıyna uıqy shym-shymdap uıalap, búkil denesi balbyrap, tuńǵıyq túbine jaılap batyp bara jatqandaı bolǵan, biraq shyn máninde áli uıyqtaǵan joq edi; túnniń bir mezgilinde Gartonnyń qalaı kelip, qalaı tósegine qısaıǵanyn túp-túgel sezip jatty. Tizesiniń aýyrǵany bolmasa, ol ózin jaqsy sezingen: jatyp alyp aýnaqshyp, tirshiliktiń qam-qareketin oılap, bas qatyrǵan joq. Óıtetindeı jóni de joq-ty. Jańa ǵana ýnıversıtet bitirip, zańgerdiń tabaqtaı dıplomyna ıe boldy, onyń ústine ádebı talanttan da kende emes, bala-shaǵany oılap, tún uıqysyn tórt bóletin de jaıy joq — áli boıdaq, qara basyna tórt júz fýnt aqsha bylaı da bylaı jetedi: dúnıeniń tórt buryshyn kezip ketem dese de ózi biledi. Ne istese de, qaıda barsa da — kimniń bunda ne shataǵy bar!

Oǵan tósek-orynnyń juqalyǵy biline bastady. Salqyndaý. Biraq terezeden esken samal jel janǵa bir túrli jaıly seziledi. Mundaı sátte ótkendi eske túsirýde, bolashaqty oılap armandaý da — raqat. Ras, Gartonǵa degen renishi kókiregin azdap tyrnaǵandaı bolady, alaıda onda turǵan ne bar, úsh kún birge júrseń kez kelgen adam saǵan otyrsa - opaq, tursa — sopaq bop kórinetini zańdy ǵoı. Sosyn, nege ekeni belgisiz, mana pesh janynda myltyǵyn tazalap otyrǵan qyzyl shyraıly jas jigit Esherstiń kóz aldynda turyp alǵan: qysh qumyradan alma sharabyn quıyp jatqan qyzǵa ol nege kóz almaı qarap otyrdy dep oılady. Sonan soń bir kezek onyń ornyna álgi qyzdyń kókshil kózi men uzyn kirpikteri eles berdi. Óstip ol bir elesten bir elesti kóz aldynan kóshirip jatqanda, alǵashqy tań sáýlesi de terezeden syǵalaı bastaǵan. Alystan sıyrdyń qumyǵa móńiregeni estildi. Sodan keıin ne zamatta tereze túbinen qaratorǵaılar shıqyldaǵansha tyrs etken dybys bilinbegen. Jaryqtan kózin jasyryp, kórpe astyna tyǵyla túsip edi, kirpigi ilinip ketipti...

Tańerteń Esherstiń tizesi kúp bop isip ketken de, uzaq joldyń bitken jeri osy bolǵan. Garton Londonǵa qaıtýǵa tıis bolyp, shuǵyl jınala bastady. Keterinde Eshersti mazaq etkendeı mysqyldaı kúlip turyp, bunyń arqasynan qaqqany bar. Onysy Esherstke qatty batyp edi, biraq ol sereń-sereń etip qyr asyp ketken kezde, bul oǵan degen renishin lezde umytyp ketken. Sosyn úı aldyndaǵy kógalǵa qoıylǵan oryndyqqa otyryp, aýyrǵan aıaǵyn alǵa sozyp qoıyp, kún kózinde ıisi tipten burqyraı túsken qalampyr gúlderi men qaraqat butalaryna qyzyqtaı kóz salǵan qalpy kúni boıy alańsyz demaldy: raqattanyp temeki tartty, tátti armandarǵa berildi, tóńiregin tamashalady.

Shirkin, kóktemde fermadaǵy ómir qaınap shyǵa keledi ǵoı. Tuqymnan jas óskinder qyltıady, talshybyqtar búrshik atady, mal tóldeıdi, qus balapandaıdy, al adamdar olardy baǵyp-qaǵyp áýre. Esherst biraz ýaqyt tastaı qatyp qozǵalmaı otyrdy, óıtkeni uıabasar mama qaz balapandaryn ertip, bunyń aıaq jaǵyn tóńirekteı bergen de, al temirqanat alty saryaýyz qara tumsyqtarymen kók shópti girt-girt úzip, onyń janynda uzaq jaıylyp júrgen. Sonan keıin bir áredikte mıssıs Narakomb nemese Mıgen bunyń qasyna kelip, bir nárse qajet pe dep surap turdy. Ondaı sátte bul: "Jo-joq, raqmet! Maǵan eshteńe qajet emes, men munda óte jaqsy demalyp otyrmyn", — dep kúlgen. Túski shaı aldynda olar birge kelip, bunyń isigen aıaǵyn durystap qarap alǵan da, sosyn áldebir suıyq zatqa malynǵan uzyn shúberekti tizesine shandyp baılap bergen. Olar ketken kezde Frenk aıaǵyn qarap turǵan sátte qyzdyń buǵan sonshama aıanysh bildirip, qaıta-qaıta qabaǵyn shyta bergenin, qabaǵyn shytyp turyp aqyryn ǵana: "O-o-o!" dep, daýysyn úzdige sozǵanyn eske aldy. Sol mezette ketip qalǵan dosyna degen renishi qaıta oıanyp shyǵa kelip edi; osy qyz týraly ol ne ottady deseńshi! Sálden soń qyz shaı alyp kelgen kezde, Esherst:

— Meniń dosym sizderge unady ma, Mıgen? — dedi. Qyz kúlip jiberýden saqtanǵysy kelgendeı joǵarǵy ernin tisteı berdi, tegi, artyq kúlkini ádepsizdik kórse kerek.

— Qyzyq jigit eken, bárimizdi kúlkige batyryp ketti. Menińshe, óte aqyldy sekildi.

— Sonda ne aıtyp kúldirdi ol?

— Maǵan ol: siz bardtardyń qyzysyz dedi. Olar kimder?

— Baıaǵyda ómir súrgen vallılik aqyndar. Sol aqyndar jyrlaǵan qyzdarǵa sizdi uqsatqany bolar.

Qyz qabaǵyn kirjıtti.

— Menińshe, ol qaljyńdaǵandy jaqsy kóredi. Men shyndyǵynda olarǵa uqsaspyn ba?

— Men aıtqan sózge siz sener me edińiz?

— O, árıne.

— Endeshe ol durys aıtqan dep oılaımyn.

Qyz jymıdy. Al Esherst: "Iá, sizdiń jaratylysyńyz erekshe!" dep qoıdy ishinen.

— Sosyn ol Djony saksondyq tıp dedi. Buny qalaı túsinýge bolady?

— Djon degen kim? Anaý qyzyl shyraıly, kók kóz jigit pe?

— Iá. Jeńgeıdiń nemere baýyry.

— Demek, onyń sizge týystyǵy joq pa?

— Joq.

— Másele mynada, onyń aıtaıyn degeni — budan myń tórt júz jyl buryn Anglıaǵa kelip, eldi jaýlap alǵan adamdarǵa Djon qatty uqsaıdy eken.

— Á, solaı ma, bul týraly estigenmin. Al ol rasynda uqsas pa?

— Iá, árıne.

Osy "ıá, árıne" Esherstti múlde ózine qulatqan. Qyz beınebir qytaılyq saýaty bar adamdaı-aq bul sózdi asa ádeppen, nazdy da sándi aıtyp edi.

— Al sosyn ol eki balaǵa qarap otyryp, syǵandardan aýmaıdy dedi. Buny beker aıtty. Jeńgeı kúldi, biraq, árıne, ishteı unatqan joq, al aǵaıyndylar tipti renjip qaldy. Olardyń ákeleri fermer bolǵan, fermerler eshqashan syǵan bolǵan emes. Adamdardy renjitken jaqsy ma!

Esherst ony qushaqtaı alyp, qolyn qatty qysqysy kelip ketti, biraq ádepten ozbaı:

— Árıne, jaqsy emes, Mıgen. Aıtpaqshy, men keshe sizdiń balalardy qalaı aıalap jatqyzǵanyńyzdy estip jattym.

Qyzdyń beti sál qyzara qaldy.

— Shaı ishińizshi, múlde sýyp qaldy ǵoı. Álde ysytyp ákeleıin be?

— Osy siz ózińiz úshin birdeńe isteıtin kezińiz bola ma?

— Árıne.

— Mine, men qanshama ýaqyt qarap otyryp, onyńyzdy bir de bir ret baıqaı almappyn.

Qyz tomsara qalyp, odan saıyn qyzara túsken. Ol ketken kezde, Esherst "Shynymen-aq men oǵan qajyp otyrǵandaı kórindim be? Dál solaı isteıin degen oı mende joq edi ǵoı" dep oılady.

Esherst sulýlyq degen dúnıeni aqyndar aıtqandaı "jumaqtyń gúli" dep biletin jáne onyń jolynda janym qurban deıtin jasta edi. Ádette ol mańaıynda ne bop jatqanyna mán bermeıtin, endi mine, Garton "saksondyq tıp" dep baǵalaǵan jigittiń atqora aldynda turǵanyn baıqamaı qalypty. Onyń qońyr maqpaldan tigilgen eski shalbary men kókshil kóılegi alystan-aq "men mundalap" turǵandaı. Al kúnge kúıip kúreńitken qoldary men beti kendir jipteı aq sary shashynan aıyryqsha bólektenip kórinedi. Bir ornynda tastaı qatyp turǵan ol alys bir qıyrǵa oısyz-muńsyz kóz salady. Eshersttiń nazary ózine aýǵanyn sezip qalǵan ol qysylǵan sátte aıaqtaryna tusaý túskendeı bolatyn sharýa jastaryna tán ebedeısizdeý júrispen keri burylyp, júre berdi. Sóıtip ol burysh aınalyp, asúıge kirip ketken kezde, Esherst ózin birtúrli jaısyz sezingen. "Topastar!" dedi ishinen. Osy bir adamdarǵa jaqyndaý qandaı qıyn edi, qandaı bóten edi olar buǵan! Sóıte turyp ana qyzǵa qaraý! Aıaq kıimi jyrym-jyrym, qoldary kús-kús, biraq onda turǵan ne bar? Jáne ol Garton aıtqandaı, túpki tegi keltterden bolǵany úshin kináli me, al shyn máninde bul qyz týmysynan hanzada sıaqty emes pe! Naǵyz asyldyń ózi ǵoı! Al biraq onyń jazý-syzýdan da habary shamaly bolýy ábden múmkin.

Keshe bul asúıden kórgen saqal-murty jyp-jylmaǵaı adam aýladan ıtin ertip ótti. Aldynda sıyr. Tegi, saýǵyzýǵa apara jatsa kerek. Esherst onyń aıaǵy aqsaq ekenin baıqady.

— Sıyryńyz turyqty eken!

Aqsaq adamnyń betinen rızashylyq bilindi. Ol buǵan kópti kórgen adamǵa tán salmaqty pishinmen kóz salyp qoıǵan.

— Iá, bizdiń sıyrlardyń kelisti ekeni ras. Sútti de kóp beredi.

— Súti de keremet shyǵar?

— Aıaǵyńyz táýir bop qaldy ma, ser?

— Shúkir, búgin ózimdi jaqsy sezinip otyrmyn. Aqsaq adam tura qalyp, óz aıaǵyn sıpaı berdi.

— E, aıaqtyń jaıy maǵan belgili ǵoı. Ásirese, tizeniń aýyrǵanyn qudaı basqa salmasyn. Mine, on jyldan beri onyń azabyn tartyp-aq kelemin.

Túsinem-túsinem degendeı Esherst bas ızep qoıdy. Aqsaq adam jymıdy.

— Degenmen maǵan da jylaı berý kúná. Áıteýir myna ekinshi aıaǵym saý ǵoı.

— Táýbe degenge ne jetsin!

— Iá, ıá! Buryn bul da aýyrǵan, qazir qoıdy ǵoı.

— Meniń aıaǵyma búgin bir keremet suıyq tunba jaqty.

— Ony daıyndaıtyn ana qyz ǵoı. Shóp pen gúldiń qasıetin jaqsy biledi ol Marqum meniń sheshem de bul jaǵynan óte bilgir edi. Jaraıdy, tezirek jazylyp ketińiz, ser... Ók, áı, ók! Aý, bylaı júrseńshi!..

Sıyrdy aldyna salyp ol ketti. Esherst kúldi. "Shóp pen gúldiń qasıetin jaqsy biledi" deıdi qyz týraly. Iapyraý, onyń ózi gúl emes pe, qyrdyń qyzǵaldaǵy ǵoı ol.. Esherst keshkisin tońazyǵan qus eti men irimshik jep, alma sharabynan dám tatyp otyrǵanda, bólmege qyz kelgen.

— Keshirińiz, ser, jeńgem sizge samsa jeýge qalaı qaraıdy deıdi!

— Asúıge ózim barǵanym yńǵaısyz emes pe?

— Jo-joq! Júrińiz. Joldasyńyz ketip qalyp, jalǵyzsyrap otyrǵan shyǵarsyz.

— Men be? Tipti de olaı emes. Ol jerde meniń kelgenimdi bireýler artyq kórmeı me?

— Kimder? Onda bóten eshkim joq. Al biz tek qýanamyz sizdiń kelgenińizge.

Esherst aýyrǵan aıaǵyn umytyp ornynan ushyp turǵanda, súrinip ketip, etbetinen tústi. Qyz tura umtylyp, eki qolyn birdeı sozǵan. Esherst kúnge kúıgen kishkentaı tilim-tilim qoldardy shap berip ustaı alǵanda, ony súıip alǵysy kelgen yntyǵyn ázer basyp, qyzǵa tek jabysa berip edi. Qyz ony súıep turǵyzdy da, oń qolyn ıyǵyna salǵyzyp, esikke qaraı súıemeldeı júrdi. Osy bir tiri taıanyshtan Esherst eshteńemen salystyrýǵa kelmeıtin keremet lázzatqa bólengen. Biraq asúıge kirgenshe jolaı taıaq taýyp alyp, qyz ıyǵynan qolyn bosatýdy ol der kezinde seze qoıyp edi.

Bul kúngi túnde ol tuıaq serippeı uıyqtaǵan, tańerteń turǵanda tizesiniń isigi múlde derlik qaıta qalǵanyn kórdi. Sosyn shýaqty tańdy taǵy da kógaldaǵy kresloda otyryp, óleń jazýmen ótkizdi. Al tústen keıin Nık, Rık degen eki balamen mańaıda serýendeýge jarap qalǵan. Móldiregen qara kózdi, qara shashty bul eki balanyń biri altylar, endi biri jetiler shamasynda edi, olardyń boıy buǵan tez úırenip ketken, bul da olarmen jyldam til tabysyp, aýyz jappaı áńgimelese berdi. Sóıtip saǵat tórtke deıin búl olardan árbir tiri jándikti qalaı qolǵa túsirýdi túp-túgel bilip alǵan; tek qara balyqty ǵana qalaı ustarlaryn bilmedi. Olar balyqty ishkıimderimen súzbekshi bolyp edi, biraq soqyr birdeńe bolmasa, sýdy shalpyldatyp júrgen adamnyń janyna qaı maqulyq jolasyn! Esherst jaǵadaǵy jalpaq tastyń ústine otyryp, balalardyń qımylyn qyzyqtady, kókektiń shaqyrǵanyn tamashalady. Nık Rıkten sál úlkendeý, sál batyldaý edi, bir sát ol bunyń janyna kelip:

— Osy tastyń ústinde ylǵı da bir qorqynyshty syǵan otyrady, — degen.

— Qandaı syǵan ol qorqynyshty?

— Bilmeımin. Ózim eshqashan kórgem joq. Mıgen ony osy jerde otyrady deıdi, al Djım ataı ony óz kózimen kóripti. Ákemniń basyn at teýip ketken kúni ol týra osy jerde otyrǵan kórinedi. Ol skrıpka tartady deıdi.

— Sonda ne oınaıdy?

— Bilmeımin.

— Túri qandaı?

— Qap-qara. Tula boıy jún deıdi Djım ataı. Albastynyń albastysy! Tek túnde júredi. — Balanyń kózderi alaq-julaq etip ketti. — Ol meni alyp ketýi múmkin be? Mıgen de odan qatty qorqady.

— Ol ony kórip pe?

— Joq! Biraq ol sizden qoryqpaıdy.

— Árıne, qoryqpaıdy. Nesine menen qorqady?

— Ol túni boıy siz úshin qudaıǵa jalbarynyp shyǵady.

— Sen júgirmek ony qaıdan bilesiń?

— Men uıyqtap bara jatqan kezde ol: "O, Qudaı, bizge de, mıster Esherstke de amandyǵyńdy bere kór!" dep, kúbir-kúbir etkenin óz qulaǵymmen estidim ǵoı.

— Oı, kishkentaı dıý!

— Ol nemene?

— Dıý degen — óte jaman birdeńe, qolyna túskenniń bárin jep qoıady.

Bala renjip qaldy.

— Biz tek ólgen qoıandy ǵana jeımiz!

— Durys aıtasyń sen, Nık, keshir meni.

— Men baqanyń da terisin sypyryp alýdy bilemin. Esherst endi ony tyńdaǵan joq."O,Qudaı, bizge de, mıster Esherstke de amandyǵyńdy bere kór!" Nık bunyń úndemeı qalǵanyna tańdanyp turdy da, sosyn sý jaqqa qaıta júgire jóneldi.

Mıgen sháı alyp kelgen kezde, Esherst:

— Qorqynyshty syǵan degen kim ol, Mıgen? — dep suraǵan.

Ol buǵan úreılene qarady.

— Adamdarǵa qasiret ákeletin bireý.

— Alaıda siz jyn-shaıtanǵa senbeısiz ǵoı?

— Qudaı maǵan ony kórsetpeı-aq qoısyn!

— Qoryqpaı-aq qoıyńyz, kórmeısiz. Bul ómirde jyn-shaıtan degen joq. Djım shal bul jerden qarańǵyda jylqy birdeńe kórgen bolar.

— Oı, joq! Taýda arýaqtar júredi, buryn osy jerdi mekendegen adamdardyń rýhy olar.

— Biraq ol ýaqytta syǵandar bolǵan joq qoı bul jerde. Olar munda keıin keldi emes pe?

— Syǵan ataýlynyń bári jaman, — dedi qyz qysqa ǵana.

— Nege? Olar da tabıǵattyń bir jaratylysy emes pe? Ómirde ondaı jaratylystar kóp qoı. Dalanyń gúli, ormannyń elik, qoıany... Mysaly, mynaǵan qara: toǵaıda ıtmuryn, búrgen, qaraqat bar, olardy eshkim ósirgen joq - tabıǵattyń ózi jaratqan. Onyń eshqaısysyn siz jaman deı almaısyz ǵoı. Syǵandar da sol sıaqty. Eger qajet deseńiz, men búgin túnde sol qorqynyshty syǵanǵa baram da, onymen sóılesip kóremin.

— Oı, joq! Qajet emes!

— Joq, mindetti túrde baramyn ol otyratyn tasqa. Qyz jalynǵandaı eki qolyn keýdesine qoıdy.

— Ótinem, barmańyzshy, qajet emes!

— Nege? Ol maǵan birdeńe istep qoısa da, sizge báribir emes pe?

Qyz úndegen joq, al Esherst qaıter eken degendeı ádeıi:

— Biraq men ony kóretindeı ýaqytym da joq qoı, taıaýda ketemin, — dedi.

— Taıaýda?! Qalaısha tez? — dedi qyz julyp alǵandaı.

— Óıtkeni, sizdiń úıdegiler meniń munda uzaǵyraq júrýimdi qalamaıtyn shyǵar.

—Oı, joǵa! Jazda bizde ylǵı da adamdar bolyp turady.

Bul oǵan qadala qarady.

— Al siz meniń qalǵanymdy qalar ma edińiz?

— Iá, — dedi ol qysyla sybyrlap.

— Jaqsy, búgin túnde men siz úshin Qudaıǵa jalbarynam.

Qyz qyp-qyzyl bolyp ketti. Sosyn qabaǵyn shytyńqyrap bólmeden shyǵyp ketti. Esherst shaı ishe otyryp, ańdamaı sóılep qalǵanyna qatty ókingen. Nesin aıtasyń, úlbiregen gúldi kerzi etikpen myjyp ótkendeı boldy ǵoı. Nesine aıtty eken álgi sózdi. Qudaı-aý, sondaı qaljyń bola ma? Qyzdy qyljaq etken Robert Gartonnan aıyrmasy bolmaǵany ma sonda bunyń?

IV

Esherst kelesi apta boıy jaqyn mańda jaıaý júrip, aýrý tizesin jattyqtyrýmen boldy. Bıylǵy kóktem oǵan tipti erekshe kórinip edi. Kógildir aspan aıasynda kúnniń altyn shýaǵyna malynyp turǵan býk aǵashynyń qyzyl-sary gúlderi, salba-salba samyrsyndardyń muryn jarar ashqyltym ıisi, bári-bári janyn nurǵa, kókiregin qýanyshqa bólegen. Keıde ol jota ústindegi daýyldan maıysqan shegirshin aǵashtaryna qarap, onyń jas japyraqtaryn jeldiń qalaı julmalaǵanyn uzaq qyzyqtap turyp qalady. Nemese bulaq jaǵasynda jatyp alyp, jańa sheshek ata bastaǵan gúlder men endi-endi japyraǵyn jaıa túsken paporotnıkterdi tamashalaıdy, kókek daýsyna qulaq túredi. Sondaı sátte jaqyn mańnan toqyldaqtyń toqyly, boztorǵaıdyń shyryldaǵany da estilip qalady. Iá, mundaı kóktemdi ol buryn-sońdy kórmegen; ol kóktem bunyń kókireginde de kóktep jatyr edi.

Kúndiz ol úı ıelerin sırek kóretin, ózine tamaq alyp keletin Mıgenmen de kóp sóılese almaıtyn, óıtkeni onyń qoly kúıbeń-kúıbeń sharýadan eshqashan bosaǵan emes. Al keshkisin... Esherst asúıdegi tereze túbinde otyryp alyp, aqsaq Djımmen nemese mıssıs Narakombpen ár túrli áńgime qozǵaıdy, mundaı sátte qyz bir buryshta is tigip otyrady, ne ústel ústin jınap-tazalap júredi. Esherst osyndaı mezette qyzdyń botalaǵan ádemi kózderi ózine jıi-jıi túse bergenin sezip otyrady, sol kózderden bir názik te muńly sezimdi ańǵarǵanda, ishteı masattanyp ta qalady.

Esherst birde jeksenbi kúni keshkisin baryldaq torǵaıdyń únine qulaq túrip qoıyp, baqta mahabbat týraly óleń jazyp otyrǵan. Kenet syrtqy qaqpanyń sart etip jabylǵanyn estip qalyp, jalt qarasa, Mıgen ózin qushaqtamaq bolyp jabysa bergen Djodan qashyp keledi eken. Qalyń shóp arasynan buny baıqamaǵan olar jıyrma qadamdaı jerge kelip toqtap edi. Esherst qyzdyń ashýlanyp, Djony janyna jaqyndatpaı turǵanyn kórdi. Al ol!.. Yrjalań qaǵyp, qaıta-qaıta

Mıgenge umtyla beredi. Bul kórinis janyna qatty batyp ketkeni sondaı, Esherst ornynan qalaı atyp turǵanyn sezbeı qalǵan. Buny endi ǵana kórgen Mıgen erbeńdep júrgen qolyn tartyp ala qoıyp, aǵash artyna jasyryna bergen. Al jigit birdeńe dep myńq ete tústi de, qashadan qarǵyp ótip, joq boldy. Esherst jaılap basyp qyzǵa jaqyndady. Onyń qara shashy qobyrap, beti alaburta qyzaryp, astyńǵy ernin tistegen kúıi únsiz turdy.

— Keshirińiz meni! — dedi Esherst.

Qyz oǵan kózin baqyraıta jalt qarady da, tereń bir kúrsinip alyp, júrip ketti. Bul onyń sońynan ergen.

— Mıgen!

Biraq ol toqtaǵan joq. Esherst onyń ıyǵynan ustaı alyp, jaılap ózine burdy.

— Toqtańyzshy, sóıleseıik!

— Siz nege menen keshirim suraısyz? Sizge istegen meniń túgim joq.

— Endeshe Djodan suraıyn.

— Mende onyń ne jumysy bar deseńshi!

— Jaqsy kórgen adam ne istemeıdi. — Qyz aıaǵymen jerdi teýip jiberdi. Esherst myrs ete qaldy.

— Onyń murnyn bet qylaıyn ba osy?!

— Siz meni mazaq etip tursyz! Siz bizdiń bárimizdi mazaq etkińiz keledi! — dep qyz qyzbalana aıqaılap jiberdi.

Esherst onyń qolynan ustady, biraq qyz qyp-qyzyl bolyp bulqynyp, shashy kári alma aǵashynyń gúldi butaqtaryna oratylyp qalǵansha budan qashqaqtaı túsken. Esherst onyń bir qolyn eptep ernine tosty. Osy sátte ol ana tomarbas Djoǵa qaraǵanda ózin naǵyz rysar etip kórsetkisi kelip edi, — ıá, ol tilim-tilim kishkentaı qolǵa ernin ǵana tıgizdi de qoıdy. Mıgen kenet tura qaldy, denesi sál dir etip, buǵan jaqyndaı túskendeı sezildi. Esherstiń boıy ysyp, júregi lúpildeı soqty: osy bir taldyrmash, qarapaıym, adamdy bar qylyǵymen ózine tartyp turatyn qyzǵa jańaǵy bolmashy súıistiń jaǵymdy áser etkeni me sonda? Ol osy oıdyń qyzýymen qyzdy shap berip qushaqtap, mańdaıynan súıip aldy, sosyn "ıapyraý, men ne istep qoıdym" degendeı, kúrt sheginip ketken. Qyzdyń júzi narttaı qyzaryp, kózin juma berdi. Qoldary sylq etip tómen túsken. Óz keýdesine tıgen názik omyraýdyń dirili buny esten tandyrǵandaı edi. "Mıgen! — dedi bul sybyrlaı til qatyp — Mıgen!.." Sosyn ony qushaǵynan bosata saldy. Tynyshtyqty shar-shar etken shaý qarǵa úni buzdy. Qyz kútpegen jerde jigittiń qolynan ustap, ony betine, júregine, ernine tosyp, súıip-súıip aldy da, sonan soń úıge qaraı jyldam júgire jónelgen.

Esherst basy jerge tıip jatqan aǵashtyń tómengi ımek dińine otyryp, álginde qyzdyń shashyna oratylǵan alma butaǵyna basyn súıegen kúıi biraz ýaqyt demaldy. Boıynda áli de tolqý bar, diril bar. Jańaǵynyń bári óń men tústiń arasyndaǵy birdeńe sekildi. Sonadaı jerdegi qalyń raıhan gúlderiniń arasynda jalǵyz aq gúldiń qaýashaǵy úlbireı kórinedi...

Iapyraý, ne istep qoıdy bul? Qaı qylyǵymen qyz júregine ot salyp úlgirdi Esherst? Álde bárine kóktem kináli me?.. Ar-uıaty ishteı mújigenmen ol ózin bir túrli baqytty, mereıli sezindi. Tula boıyn bir názik diril, tátti úmit bıleıdi. Ol qandaı úmit, qandaı jaqsylyqtyń basy? Denesin masalar shaǵyp, bet-aýzyn shybyn-shirkeıler qytyqtaıdy — bárin de kóktem dúbiri oıatqan. Bir tusta kókek shaqyrady, alma butaqtarynda qaratorǵaılar shyryldaıdy, taıaý mańda toqyldaqtyń aǵash dińin toq-toq urǵany estiledi, tóńirekke túgel kúnniń appaq nury uıalaǵan...

Ol ornynan turyp, baq ishinen shyǵyp ketti — ashyq dalany, keń jerdi armansyz aralap, tabıǵat aıasynda raqattana demalǵysy kelgen. Asyqpaı, aıańdaı júrip, jota basyndaǵy qalyń toǵaıǵa deıin jetti. Jolaı býk aǵashynyń arasynan shyǵa kelgen bir saýysqan shyqylyq qaǵyp, bunyń aldy-artyn kes-kestep biraz jerge deıin ushyp bardy da, aqyry jotany asyp, joq boldy.

Erkek kindiktiniń eshqaısysy (bes jastaǵy baladan bastap) "men eshkimdi súıgem joq" dep aıta almaıtyn shyǵar. Esherst te osy jasyna deıin áıel zatynyń birazyn súıgen; bala kezinde bı úıirmesinde ózimen birge bıleıtin qyzǵa sonshama yntyq boldy. Sosyn óz úılerindegi úı kútýshini unatyp júrdi, keıin jazǵy kanıkýl kezinde ár túrli bıkeshtermen kóńil jarastyrdy — áıteýir, qaı ýaqytta da bireýdi súıip, bireýdi unatyp, tátti bir qıalda júretin. Al boıyn bılep alǵan qazirgi sezim tipti de ondaı balalyq qıaldyń jemisi emes, bul ózi qaı jaǵynan da pisip-jetilgen er azamattyń tabıǵı, taza júrek lúpilinen týǵan sezim edi. Tabıǵattyń erkin ósken mundaı gúlin qolyńa ustap, ony aıalap erinińe tosý, onyń názik dirilin jan dúnıeńmen seziný — qandaı raqat edi, ári... qandaı yńǵaısyz deseńshi! Ne isteý kerek? Qalaı onymen kezdese alady? Onyń alǵashqy yńǵaı bildirýinde qysylý bar, qymsyný bar, al aldaǵy ýaqytta olaı ete qoımas. Esherst onyń súıetinin bildi — qolyn ottaı kúıdirip súıip alǵanynan, qushaǵyn shoqtaı qaryp jabysa túskeninen bildi. Ózine qaraı jalyndaı laýlaǵan mahabbat bireýlerdi keýdesinen keri ıterse, al Esherst sıaqtylardy ózine tarta túsedi, ómirdegi mundaı sezim olarǵa ǵajap kórinip, ony barynsha aıalaýǵa umtylady.

Mine, endi, ol quz-jartastardyń ortasynda turyp, osy bir kóktem syılaǵan álgi bir tátti sezimdi taǵy da shólirkeı ańsaǵan, taǵy da onyń bal-shyrynyn tatqysy kelgen. Sóıtip turyp ol qaraqat kózdi qyzdyń móldir sezimine ıe bolǵanyna birde masattanyp qoısa, endi birde ishteı: "Bári jaqsy-aý, jigitim... Biraq osynyń aıaǵy nemen bitetinine kóziń jete me?" deıdi salmaqty túrde.

Ol qalaı ymyrt úıirilip qalǵanyn, kóne assırıalyqtardyń qamalyndaı bop quz-jartastardyń qalaı surlana túskenin ańǵarmaı qalypty. Tóńiregi túgel oǵan: "Seniń aldyńnan jańa kún týyp keledi!" degendeı bolady. Tańǵy saǵat tórtte turyp kóktemgi dalaǵa shyqqan adam osyndaı sezimge bólener edi: júgirgen ań, ushqan qus, japyraǵy jaıqalǵan aǵashtar — bári oǵan tańdana qaraıdy, al oǵan dúnıe túgel búgin ǵana jaralǵandaı seziledi.

Esherst boıy tońazı bastaǵansha tasta otyrdy, sosyn múk basqan serek tastardyń arasyndaǵy arshaly súrleýmen tómen tústi de, shabyndyqty kesip ótip, baqqa qaıta oraldy. Sol jerde sirińke shaǵyp, saǵatyna qarady. On ekige taıap qalypty. Baq ishi manaǵy altylar shamasyndaǵy kún sáýlesi uıyp, qustar saırap jatqan mamyrajaı tirliginen aıyrylyp, endi birtúrli úreıli de susty keıipke engen... Kenet Esherst óziniń aldaǵy "kúnderin" elestetip, ony "basqa" bireýdiń kózimen sholyp kórdi: mıssıs Narokomb jylan moınyn sozyp, jan-jaǵyna alaqtaı qaraıdy da, kóńilsizdeý qabaq shytady; Mıgenniń eki nemere inisi buǵan senimsizdeý kóz salyp, mysqyldaı kúledi; Djonyń yzadan býlyqqan topastaý óńi kúreńite túsedi. Tek aqsaq Djım ǵana ádettegi muńly júzimen jumsaq nazar aýdarady. Al derevná adamdary? Bul jandarynan ótken kezde bir-birine ıek qaǵyp, sybyr-kúbir ósekke basady. Sonan soń dostary! Esherst budan on kún buryn ózin tastap ketken Robert Gartonnyń mysqyldy kúlkisin eske aldy. Qandaı jıirkenishti! Esherst bir sát osynaý qatygez de saıqal, turaqsyz da turlaýsyz jalǵandy jek kórip ketti.

Ol tutqasyna qol salǵan syrtqy qaqpanyń betine aldyńǵy jaqtan alageýim jaryq túsip turǵandaı kórindi. Shynymen-aq aı týyp úlgirgeni me? Rasynda, dýal ıyǵynan dóńgelek aıdyń dóńes mańdaıy kóterilip keledi eken. Jas japyraqtardyń ıisi ańqyǵan baq ishimen úıge qaraı bettedi. Úıge jaqyndaǵan saıyn qora mańyndaǵy kóńniń kóńirsigen ıisi múńkı túsken. Qora mańynan sıyrlardyń yńyranǵany estiledi, ala kóleńde olardyń múıizderi tiginen shanshylǵan jańa týǵan aı sıaqty aǵarańdaıdy. Ol ishki qaqpany aqyryn ashyp, qarańǵyda mysyqsha basyp, kire beriske endi de, basyn joǵary kóterip, Mıgenniń bólmesine úńilgen. Terezesi ashyq tur eken. Ol uıyqtap qaldy ma, álde bunyń uzaq joǵalyp ketkenine qapalanyp, kirpik qaqpaı oıaý jatyr ma? Orman jaqtan úki shaqyrdy, sosyn taǵy typ-tynysh bola qaldy. Endi osy tynyshtyqty tek baq artyndaǵy bulaqtyń syldyry ǵana buzǵandaı. Kúndiz — kókek, túnde — úki... Osy ekeýi kezek almasyp, bunyń kóńilin únemi alaburtady da turady! Kenet Esherst terezeden qyzdy kórdi. "Mıgen!" dedi sybyrlaı til qatyp. Qyz keıin sheginip ketti de, sálden soń tereze aldyna qaıta keldi. Esherst tereze túbindegi qalyń shópke aıaǵyn basa bergende, aǵash oryndyqqa tizesin soǵyp alyp, tereń tynystap turyp qaldy. Qyz qolyn tómen sozyp, buǵan ym qaqqandaı boldy. Esherst oryndyqty sál alǵa jyljytyp, abaılap onyń ústine shyqty. Endi ol qolyn sozyp, ýysyna syrtqy esiktiń úlken kiltin qysyp turǵan qyzǵa jetýine bolatyn edi. Esherst onyń yp-ystyq qolyn ustaǵan kezde, temir kilttiń sýyq tabyn sezdi. Ol qyzdyń óńin, marjandaı appaq tisteri men uıpa-tuıpa shashyn ázer ańǵardy. Qyz áli sheshinbegen de eken, tegi, buny manadan beri eki kózi tórt bolyp kútip otyrsa kerek, "Mıgen, janym meniń!" Onyń kedir-budyr saýsaqtary bunyń qolyna jabysa tústi, óńinen áldeqandaı mazasyzdyq, názik ýaıym seziledi. Shirkin-aı, ot bop janyp turǵan osy betke óz betin sol ǵana tıgizip ótse ǵoı bul! Úki taǵy da shaqyrdy, alystan ıttiń úrgeni bilindi. Qyz qolyn tartyp ala qoıdy da, bólmesine qaraı shegine berdi.

— Qaıyrly tún, Mıgen!

— Qaıyrly tún, ser!

Qyz kózden ǵaıyp boldy. Esherst tereń kúrsinip, oryndyqtan tústi de, báteńkesin sheshe bastady. Endi jymyn bildirmeı bólmesine jetip, typ-tynysh jatqannan basqa eshteńe qalǵan joq edi. Biraq qybyr etpeı osy jerde taǵy biraz otyrdy. Túngi shyqtan aıaǵy tońazıyn dedi, biraq ol jańaǵy ózine jymıa qaraǵan qyzdyń óńi men onyń salqyn temir kilt ustaǵan qolynyń yp-ystyq tabynan ózge eshteńe oılaǵysy kelmegen.

V

Esherst oıanǵan kezde ózin túnge qarsy tamaqty kóp jep qoıǵandaı sezingen, al shyndyǵynda jatarda nár tatpaı qısaıa ketip edi. Keshegi oqıǵa endi oǵan kórgen tústeı nemese jalt etip joq bolǵan elesteı kóringen. Al tań ǵajaıyp edi. Kóktem kútpegen jerde qulpyryp shyǵa kelgen; qaýashaǵy ottaı jaınaǵan qyzǵaldaqtar bir-aq túnde sheshek atyp, kók maısaly alqapty erekshe sánge bólegendeı, al baq ishindegi almanyń bozǵylt-qyzyl gúlderinen kóz tunady.

Esherst tómenge túserde Mıgendi kórgende ne deımin dep, kóńili alaburtyp tur edi, biraq erteńgi asty mıssıs Narakomb alyp kelgende, unjyrǵasy túsip, qabaǵy kirjıe qaldy. Bul áıeldiń qyldyryqtaı moıny men oınaqshyp turatyn kózderi búgin tipten jandana túskendeı kórindi. Shynymen-aq birdeńeni sezip qalǵany ma?

— Demek, aı jaryǵymen qydyrǵyńyz keldi me, mıster Esherst? Keshke bir jerden tamaq ishe aldyńyz ba?

Esherst basyn shaıqady.

— Al biz sizge as daıyndap qoıǵanbyz, biraq ony oılaıtyndaı jaǵdaıyńyz bolmady-aý deımin, á?

Bul ne, mazaǵy ma? Álde sóz saltymen aıta salǵany ma?

Onyń daýysynda batystyq mánerden góri vallıılik jumsaq áýez basym edi. Eger ol bunyń ne istep júrgenin, oıynda ne jatqanyn bilip qoısa?!. "Joq, joq, bul jerden tezirek ketýim kerek, — dep sheshti ol birden. — Masqara bolmaı turǵanda, tabanymdy jaltyratqanym jón".

Alaıda ol tamaq iship bolǵan soń Mıgendi sondaı kórgisi kelgen, osy oı ýaqyt ótken saıyn janyna maza bermep edi.

Qyzǵa bireýler jaman birdeńe aıtyp qoıyp, bárin de búldirip tyndy ma eken dep qaýiptenip te qoıady. Biraq báribir ony kórýge yntyǵa túsedi. Shirkin-aı, bolmaǵanda syrtynan bir kórip qalsa ǵoı! Keshe alma aǵashynyń túbinde otyryp jazǵan mahabbat týraly óleńi endi oǵan ánsheıin bos dúnıe sıaqty kórindi de, ony ortasynan qaq aıyryp, temeki orap tutatty. Mıgen buny qushaqtaı alyp, qolynan súıgenshe mahabbat týraly bul ne bildi? Al qazir óz sezimine ózi órtenip otyrǵany mynaý. Biraq bul týraly taǵy birdeńe jazýdyń keregi ne?!

Esherst oqıtyn kitap alyp shyǵaıyn dep bólmesine kirgende... óz kózine ózi senbedi. Mıgen bunyń tósek-orynyn jınastyryp jatyr! Esherst esik tusynda turyp, onyń ár qımylyna qyzyǵa qaraı bergen. Kenet qýanyshtan tula boıy ottaı ysyp ketti: qyz eńkeıe berip, bunyń jastyqqa basy tıgen jerdi súıip alǵan. Osy bir júrek qozǵar jaıdy kórip qalǵanyn bul oǵan qalaı bildirerin bilmeı qınalǵan. Ol eger bunyń únsiz burylyp ketkenin sezer bolsa — tipti jaman! Qyz jastyqtyń byrysyp qalǵan jerin jazǵysy kelgendeı ony kótere bergende, qolynan túsirip alǵan da, art jaǵyna jalt burylyp edi.

— Mıgen!

Qyz alaqandarymen betin basa qoıdy, biraq eki kózi Esherstte edi. Bul ózine sondaı berilgen, sondaı tunyq, tańǵy shyqpen jýyp alǵandaı móp-móldir kózdi birinshi ret kórgen-di.

— Keshe keshkisin meni kútkenińizge... sheksiz rızamyn. Raqmet! — dedi bul mińgirlep. Buny qalaı aıtqanyn ózi de sezbeı qalǵan.

Qyz til qatqan joq, al Esherst abyrjyp turyp taǵy da:

— Men... men jota basyndaǵy jaqpar tastarǵa baryp qaıttym... Tún keremet jaqsy boldy. Men., men munda ánsheıin kitap alyp shyǵaıyn dep kirip edim, — dedi kibirtikteı til qatyp.

Biraq qyzdyń jańa ǵana jastyǵyn súıip alǵany esine túskende, bul kenet batyldanyp ketti de, oǵan tura umtyldy. Sosyn erinderin onyń kózine tıgize berip: "Kesheginiń bári kezdeısoq birdeńe... endi bári bitti, eshteńeden dámelenbeı-aq qoı!" dedi senimsizdeý. Alaıda... qyzdyń kózi jumyla berdi... Eshersttiń erinderi kózden — murynǵa, murynnan — tómen... jyljyp baryp... úlbiregen eringe jabysa tústi... Bul alǵashqy shyn súıis — ǵajap ta aıyryqsha, tosyn da beıkúná súıis — kimniń boıyn kóbirek balqytty eken? Eshersttiń... álde Mıgenniń?

— Búgin túnde, jurttyń bári uıyqtaǵan soń úlken alma aǵashynyń túbine kelshi, Mıgen. Kelem deshi...

— Kelem, — dedi ol aqyryn ǵana.

Qyzdyń óńi bozara qalyp edi, budan ári onyń janynda tura berýge yńǵaısyzdanǵan Esherst jeńil qoshtasty da, tómen túsip ketti. Iá, is bitti! Qyz buny súıedi eken! Súıetinin bildirdi áne!..

Ol baq ishindegi jasyl oryndyqqa baryp, kózin alysqa qadaǵan kúıi oısyz-muńsyz, tákappar da mańǵaz keıipte uzaq otyrdy. Tóńireginde qaınap jatqan fermanyń kúndelikti kúıbeń tirligin de sezer emes. Ýaqytqa da, keńistikke de selt etpeı, óstip qansha otyrǵanyn bilmeıdi, kenet tý syrtynan estilgen sybdyrǵa jalt burylsa... oń ıyǵy tusynda qoqaıyp Djo tur eken. Eki qoly qaltasynda. Tegi, egis jumysynan kele jatsa kerek, kúnge kúıgen óńi kúreńitip, murny pys-pys etedi. Top-tolyq qysqa bilekteri shabdalynyń qabyǵyndaı túktenip ketken.

Qyp-qyzyl erinderi dúrdıip, kógildir kózi Esherstke qadala qalypty.

— Iá, Djo, ne aıtasyń? Qulaǵym sende, — dedi bul mysqylmen.

— Endeshe tyńdańyz.

— Tyńdap turmyn.

— Bul jerden ketkenińiz jón. Siz bizge kerek emessiz.

Bet-júzinen árdaıym azdap tákapparlyǵy sezilip turatyn

Esherst endi tipten syzdana qalǵan.

— Aqylyńa raqmet, jigitim, biraq buny senen emes, basqadan estisem dep edim.

Jigit taǵy birer qadam jaqyndaı túskende, Esherst muryn astynan múńkigen ashshy ter ıisin de sezgen.

— Siz nege munda turyp jatyrsyz?

— Óıtkeni bul jer maǵan unaıdy.

— Baıqańyz, basyńyzdy men byt-shyt qylǵan kezde, unamaı qalýy múmkin.

— Solaı ma? Al ony qashan istemeksiń?

Djo eshteńe degen joq, biraq túri odan saıyn buzyla tústi. Súzetin buqadaı kózderi qyzaryp, denesi dirildep ketken. Búl diril artynsha betine kóship edi.

— Mıgen sizdi kórgisi de kelmeıdi.

Murnynan sýy aqqan myna erkeksymaqtyń sózi Eshersttiń qanyn qaınatyp jibergen, ornynan atyp turyp, oryndyqty aıaǵymen bir tepti de:

— Joǵal ármen! — dedi qalsh-qalsh etip. — Joǵal ári, sýmuryn neme!

Esherst sózin aıaqtap bolǵansha kishkentaı qara kúshikti qolyna kótergen Mıgen úıden shyǵa kelip edi. Bunyń janyna jyldam jetip kelgen ol:

— Qarańyzshy, kózi kókpeńbek, — dedi kúshiktiń jonynan sıpap turyp.

Djo keri burylyp júre berdi. Jelkesi qyzaryp ketipti.

Esherst qyz qolyndaǵy kúshiktiń jyp-jyly tumsyǵyn saýsaq ushymen sıpap qoıdy. Mıgenniń janynda turý qandaı jaıly edi!

— Sizdi bul jaqsy kórip qalypty. O, Mıgen, sizdi bári de jaqsy kóredi.

— Aıtyńyzshy, Djo sizge ne dedi?

— Ol maǵan: bu jerden tezirek ketińiz, óıtkeni Mıgen sizdiń munda bolýyńyzdy qalamaıdy dedi.

Qyz aıaǵymen jerdi dúrs etkizdi de, Esherstke qarady. Osy bir súıkimdi qarastan onyń júregi dir ete qalǵan.

— Búgin túnde, — dedi bul sybyrlap. — Umytpaısyz ǵoı?

— Joq, umytpaımyn. — Qyz qolyndaǵy top-tolyq kúshikti betine tosyp úıge qaraı júgire jóneldi.

Esherst baq ishindegi súrleýge tústi. Sosyn syrtqy qaqpadan shyǵyp, shabyndyqqa qaraı bet alǵanda, qorshaý túbinde sıyr aıdap bara jatqan aqsaq baqtashyny kórgen.

— Kún qandaı tamasha, Djım!

— Iá-á, maıdaı erip tur ǵoı... Bárine jaıly. Bıyl úıeńkige qaraǵanda emen erte búrleıtin túri bar. Al emen erte búrlese...

Esherst onyń sózin bólip jiberdi.

— Aıtyńyzshy, qorqynyshty syǵandy siz qaı jerden kórdińiz, Djım?

— E, ol anaý jerde... úlken almanyń janynan ótkendeı bolǵan.

— Siz onyń dál sol jerde bolǵanyna shynymen-aq senesiz be?

Djım buǵan birden jaýap bergen joq.

— E, ne desem eken.. sol jerde boldy ma, boldy ma — dál aıtý qıyn. Kim biledi... solaı sıaqty kórinedi de...

— Al siz qalaı oılaısyz, onyń kútpegen jerde paıda bolý sebebi ne?

Djım daýsyn báseńdetip:

— E, jurt ne demeıdi, olardyń aıtýynsha, baıaǵy mıster Narakomb shaldyń ózi syǵan bolǵanǵa uqsaıdy. Bunyń bári ertegi shyǵar, táıiri... Jalpy, syǵan degen halyq qyzyq qoı: urpaǵy úzilmeıdi olardyń, birinen biri jalǵasyp kete beredi. Múmkin olar shaldyń óletinin bilip, — mine, osylaı arýaqtarynyń birin jibergen shyǵar oǵan. Men solaı oılaımyn...

— O shaldyń túri qandaı edi?

— Bet-aýzynyń bári qap-qara túk bolatyn, al ózi skrıpka tartqan adamdaı eńkeıińkirep júretin. Arýaq degen bolmaıdy deıdi ǵoı, men tek myna ıtimniń júni tik turǵanyn baıqaǵam... Al ózim anyq kórdim dep aıta almaımyn...

— Sol sátte aı jaryq boldy ma?

— Iá, sútteı jaryq sıaqty edi... Biraq aıdyń ózi anaý aǵashtardyń basynan jańa ǵana kóterilip kele jatqan...

— Arýaq jamanshylyqqa kórinedi degenge siz senesiz be?

Aqsaq Djım malaqaıyn jelkesine qaraı ysyryp qoıdy.

Syǵyraıǵan ótkir kózderi Esherstke týra qadalǵan.

— Bul týraly biz eshteńe aıta almaımyz. Úreı shaqyrǵannan basqa onda dáneńe joq. Ómirde biz túsinbeıtin jumbaq kóp. Bul da sonyń biri! Keıbireýler kórmesti kóredi, al endi bireýler kóz aldyndaǵyny kórmeıdi. Mysaly, bizdiń Djoǵa qarańyz, ıeginiń astyndaǵyny kórmeıtin kórsoqyryń sol. Basqa jigitterdiń de bu jaǵynan jetisip turǵany shamaly. Al Mıgenge qarańyz, syrtyńdy qoıyp ishińdeginiń bárin kórip turatyn naǵyz suńǵyla ǵoı ol..

— Ras, ol óte sezimtal.

— Ne dedińiz?

— Óte sezimtal deımin. Ol bárin de názik sezine biledi.

— A, ıá... onyń júregi seze de biledi, súıe de biledi. — Esherst óz betiniń qyzara qalǵanyn bildi de, ony jasyrǵysy kelgendeı qaltasynan temeki dorbasyn sýyra berdi.

— Temeki tartyńyz, Djım!

— Shúkirshilik deńiz, ser. Júz qyzdyń biri ondaı bola bermeıdi.

— Múmkin, — dedi Esherst, sosyn temekisin tartyp kete bardy.

"Onyń júregi.. súıe de biledi!.." Iá. Al bul ne istep júr? Súıe biletin júrekke bunyń nıeti qandaı? Sıyrlar jaıylyp júrgen sarǵaldaqty kók maısany tizeden keship kele jatyp bul osy oıdan aryla almaǵan. Tóbesinen qarlyǵashtar ary-beri oıqastaı ushady. Iá, bıylǵy jyly emender úıeńkiden buryn búrleıin dep tur. Qazirdiń ózinde qyzyl-qońyr búrshikteri qyltıyp kórinip qalǵan. Ár tustan kókek shaqyrady, baqta san túrli qustar saıraıdy, móp-móldir bulaqtar shóp arasynan sylań qaǵyp, syldyr-syldyr etedi. Baıaǵynyń adamdary altyn ǵasyrǵa, Gesperıd jumaq baǵyna sengen ǵoı... Eshersttiń qolyna ýara kep qona qaldy — "analyq ara". "Eger ony óltirse, jaz aıaǵynda alma aǵashtaryn kemiretin eki myń ýara kem bolady". Biraq júregine mahabbat oty mazdap kele jatqan adam dál búgin tiri jándikti óltirýge tıis pe? Kógalda tumsyǵyn yńyrana kóterip, bir ógizshe jaıylyp júr. Esherst ony Djoǵa qatty uqsaıdy eken dep qoıdy. Biraq ógizshe buǵan pysqyryp ta qaraıtyn emes, ol da qustardyń saıraǵany men tóńiregindegi neshe túrli gúlderge elitip júrgen sekildi. Esherst tas shoqynyń túbinde jyltyraı aǵyp jatqan kishkentaı qaınar bulaqqa keldi. Jaqpar tastardyń baýyrynda endik gúlder kógeredi. Bulaq jaǵasynda jabaıy almalar tutastaı gúldep úlgirgen.

Esherst kók shóptiń ústine jata ketti. Jartastar túbindegi kóleńkeli typ-tynysh burysh jańaǵy emeni búrlep, sarǵaldaǵy jaıqalyp turǵan ashyq alqapqa múlde uqsamaıdy... tek kókektiń shaqyrǵany men bulaqtyń syldyrynda ǵana ózgeshelik joq. Ol san qubylǵan kún sáýlesin kózimen baǵyp, alma aǵashtarynyń uzyn kóleńkesi qońyraý gúlderdiń basyn shalǵansha uzaq jatty. Tóńirekte tiri pende joq, tek aralar ǵana gý-gý etedi. Tańerteńgi ystyq súıis pen alda kútip turǵan túngi kezdesý bunyń basyn aınaldyrǵan. Kezinde dál osyndaı jerde favnalar1 men drıadalar ómir súrip, appaq alma gúlderindeı nımfalar2 jasyrynǵan shyǵar, al olardy shóp arasyna jatyp favnalar qorǵaǵan bolar...

Esherst oıanǵan kezde kókekter áli de shaqyryp jatqanyn baıqady. Bulaqtar da manaǵydaı shýlaıdy. Kún kózi shoqy tastardan ári asyp ketken, jotanyń teriskeı beti kúńgirttene bastapty. "Búgin túnde..." — basyna ár túrli oılar keldi. Kókireginde bir nárse shyrmatylyp jatyr — bosap ketedi, qaıta shıryǵady, quddy ony belgisiz bir qol birde bosatyp, birde shıratyp turǵandaı. Ol ornynan turyp, jabaıy almanyń bir butaǵyn syndyryp aldy. Gúlderdiń túınegi Mıgenge uqsaıdy — náp-názik, jap-jas, sırek kezdesetin qyzǵylt ulý qabyrshaǵy sıaqty; gúlderdiń ózi de odan aınymaıdy — tabıǵı, tap-taza, tartymdy. Ol gúldi butaqty tuzaqtap ıip, moınyna salyp aldy. Keýdesin shattyq kernep, kókiregin qýanysh bıleıdi,

Kóz aldynda qoıandar sekek qaǵyp barady.

VI

Esherst bir saǵat boıy qolyna bosqa ustap júrgen "Odısseı" kitabyn qaltasyna sala salyp, aýla arqyly baq ishine ótkende, saǵat on birge taqap qalyp edi. Jańa ǵana jota ústine dóńgelenip shyǵa kelgen shartabaq aıdyń altyn nury jartylaı jalańash úıeńki aǵashtarynyń arasynda sútteı uıyp tur. Alma aǵashtarynyń túbi áli de qarańǵy edi. Esherst júretin jol izdep, qalyń shópti aıaǵymen sıpalap turyp qaldy. Art jaǵynan pys-pys etken bir dybys estigen, tý syrtyna burylsa... eki-úsh qadamdaı jerde óńkıip-óńkıip úsh shoshqa jatyr eken. Esherst qybyrsyz turyp, tyń tyńdady. Úp etken jel joq, biraq bulaqtyń syldyry kúndizgiden de anyq estiledi. Belgisiz bir qustyń "pıp-pıp... pıp-pıp" dep, bir qalypty, úzdiksiz sozǵan daýsy qulaq etti jeıdi. Alys bir túkpirden eshkishektiń mańyraı shyryldaǵany, úkiniń úzdige qıqyldaǵany qumyǵa jetedi. Esherst birer qadam alǵa attap baryp, tóbesinde jybyr-jybyr etken kúńgirt sáýleni qyzyqtap taǵy da turyp qaldy. Qarańǵyda qalǵyp-múlgip turǵan aǵashtardyń myń san gúlderi men búrlerinde aıdyń altyn sáýlesi oınaq salady. Beıne bunyń kóz aldynda qaptaǵan túngi kóbelekter qanattaryn jypylyqtata qaǵyp, búrden búrge, gúlden gúlge qonyp jatqandaı. Osy bir sybdyrsyz, tynymsyz, qas-qaǵymdyq kóriniske elite qalǵan bul bir sátke munda nege kelgenin de umyta bergen. Kúndiz de san qubylyp turatyn bul jerdegi tańǵajaıyp tabıǵat endi tún túneginde basqasha bir bolmysymen, ózgeshe bir sıqyrymen adam janyn tipten baýraı túsetini baıqalady. Ol aǵashtardyń arasymen aqyryn júrip kelip, manadan kózdep kele jatqan dáý almanyń túbine jetti. Iá, ol — osy aǵash, tipti tas qarańǵyda da buny tanymaý múmkin emes: basqalarǵa qaraǵanda eki ese jýan, tómengi alyp butaqtary bulaqqa qaraı salbyraı tónip tur. Bul taǵy da mańaıyna qulaq túrdi. Jańaǵy sol dybystar... bulaqtyń syldyry... aýyq-aýyq shaqyrǵan úkiniń úni... Qyz qashan keler eken? Keler me eken? Sútteı appaq aı sáýlesiniń astynda diril qaqqan osy bir tylsym tirshilik kóńilge ár túrli oı salady. Mundaǵy árbir qubylys, árbir kórinis jer betindegi qarapaıym tirshilik ıelerinen góri favnalar men nımfalar mekendeıtin tańǵajaıyp álemge kóbirek uqsaıtyn tárizdi... Osy tańǵajaıyp álemge perishtedeı qanat qaǵyp, Mıgen qashan jeter eken ? Múmkin onyń kelmeı qalǵany tipti jaqsy bolar ma edi? Joq, báribir ony kútedi! Ol kelýge tıis! Taǵy da eleń qaǵyp tyń tyńdady. Manaǵy belgisiz qustyń jaǵy bir talar emes: "Pıp-pıp... pıp-pıp..." Sosyn... bulaqtyń syldyry... Týra kóz aldyndaǵy almanyń appaq gúlderi de úlbireı dirildep, bunymen qosa áldeneni taǵatsyz kútetindeı. Bul qolyna ilikken bir tal sabaqty úzip alyp, betine tosty. Úsh gúl.. Jemis aǵashynyń jap-jas gúlin julyp alyp, laqtyryp tastaý qandaı kúná deseńshi! Kenet ol qaqpanyń syqyrlaǵanyn estidi; sosyn aıaq sybdyry, shoshqanyń qorsyly... Aǵashqa súıenip turǵan Eshersttiń qoly jýan dińniń kedir-budyr qabyǵyna jabysa túsip, tynysy tarylyp ketti. Qyzdyń qaraýytqan beınesi aǵash arasynda kólbeń-kólbeń etedi... Mine, ol jaqyndap ta qaldy... Eshersttiń júregi aýzyna tyǵyldy. "Mıgen!.. Janym!" dep, bul oǵan qolyn soza umtyldy. Ol birden bunyń qushaǵyna qulaǵan. Onyń ottaı ystyq denesi Eshersttiń tula boıyn balqytyp, bosatyp jibergendeı edi. Ol Esherst ósken ortanyń qyzy emes-ti, ol sonshama qarapaıym, tal shybyqtaı jap-jas, eliktiń laǵyndaı qorǵansyz da ańǵal-tuǵyn, — mynadaı qara túnde bul oǵan qalaı qorǵan bolmaıdy? Biraq ol osy qarapaıym da has sulý qalpymen kóktemgi túnniń osyndaı bir bólshegi, mynadaı úlbiregen gúlderdiń bir tal japyraqshasy tunyp turǵan tabıǵattyń týra ózi edi, — ol syılap turǵan barlyq asyldy bul qalaı alyp qalmaıdy? Ony men óz júregindegi kóktemdi qalaı merekelemeıdi bul? Osyndaı eki udaı sezimde arpalysyp turyp, bul ony qatty qushaqtap, shashynan súıdi. Óstip ekeýi de únsiz, júrekpen ǵana túsinisip, qansha turǵandaryn bilmeıdi. Bulaq ádetinshe syldyrlaı berdi, manaǵydaı aýyq-aýyq úki shaqyrady, aı da birtindep bıikke kóterilip, nur júzi tipten jarqyraı túsken; bulardyń jan-jaǵyndaǵy, tóbelerindegi gúlder de eki júrekpen birge lúpildep turǵandaı. Eki erin de bir-birin yntyǵa izdeıdi. Bireýi bir aýyz sóz aıtyp qalsa — bárin búldirip tynatyn sekildi. Kóktemde til joq, onda tek sybdyr men sybyr ǵana bar. Kóktemde kez kelgen ádemi sózge bergisiz tátti syr sheshek atqan gúlde, qaýyzyn jarǵan búrde bar. Kóktem keıde ǵashyqtardyń eń tileýles adamyndaı bolyp, olardy ystyq qushaǵyna basady, onyń ot qyzýyna erigen bal shyryndy erinder tek bir-birin essiz súıýdi ǵana biledi. Qyz júregi onyń keýdesinde dúrsildeı soǵady, qyz erinderi onyń ernin aımalaı beredi, al Eshersttiń basynda eshqandaı oı joq — júreginde lázzat, boıynda raqat qana bar: ıá, jaratqan ıe bul qyzdy tek oǵan arnaǵan, endeshe mahabbatpen oınaýǵa bolmaıdy! Al keýdeler alqyna tynystap, eki erin ajyraı qalǵan kezde, jańaǵy tutasqan bir dúnıe, bir álem kenet ekige jarylyp ketkendeı edi. Tek endi qumarlyq qana barlyq erkektik sezimnen artyp shyǵa kelgen de, ol kúrsine demigip:

— O, Mıgen! Sen nege keldiń? — degen sybyrlap. Qyzdyń kózinen renish pen tańdanys birdeı bilingen.

— Ser, siz ózińiz shaqyryp edińiz ǵoı.

— Janym meniń, "ser" demeshi meni!

— Basqasha ne deımin endi?

— Frenk deseń bolǵany.

— Jo-joq!..Olaı deı almaımyn...

— Al sen meni súıesiń ǵoı, á?

— Sizdi qalaısha súımeımin men? Maǵan tek sizdiń janyńyzda bolsam bolǵany... Basqa eshteńeniń keregi joq...

— Basqa eshteńeniń...

— Eger sizdiń janyńyzda bolmasam, men ólip ketetin shyǵarmyn. — Qyz buny sybyrlaı aıtqany sonshalyq, bul ázer estigen.

Esherst búkil keýdesimen tereń tynys aldy.

— Endeshe menimen qal!

— O-o!

Qyzdyń bul sózine erekshe tolqı qalǵan Esherst bir sát tebirene sóılep ketken.

— Biz Londonǵa ketemiz. Men saǵan búkil dúnıeni kórsetemin. Men seni ómir boıy mápelep ótemin, esh ýaqytta seni renjitpeımin, Mıgen, senshi maǵan!..

— Men tek sizdiń janyńyzda júrsem bolǵany. Tek sizdi ǵana kórip júrsem... ıá, basqa eshteńeniń keregi joq maǵan.

Esherst qyzdyń shashynan sıpap turyp:

— Men erteń Torkıge baryp, aqsha alamyn, — dedi. — Myna kıimderińmen jurttyń kózine birden túspeýiń úshin saǵan kóılek satyp alýym kerek... Sosyn bul jerden zytyp otyramyz. Al sosyn Londonǵa bara salyp, eger meni shyn súıseń, birden nekege turamyz.

Qarańǵyda qyz basyn shaıqap jibergenin bul onyń jelp ete qalǵan shashynan sezdi.

— Jo-joq, olaı bolmaıdy. Men sizge laıyq adam emespin. Men tek sizben birge bolǵandy ǵana qalaımyn...

Esherst myrza kóńildiń qyzýymen odan saıyn qyzbalana túsken.

— O, joq, Mıgen, kerisinshe men saǵan laıyq adam emespin. Mıgen, janym meniń, aıtshy, sen meni qashan súıip qaldyń?

— Sizdi alǵash ret jolda keziktirgen sátte... Siz maǵan qaraǵan sátte... Sol kúngi keshten bastap súıdim sizdi, biraq sizdiń de kóńilińiz maǵan aýady dep esh ýaqytta oılaǵan emespin...

Qyz tizerlep otyra qalyp, onyń aıaǵynan súımekshi boldy.

Mundaı tosyn jaıdy kútpegen Esherst shoshyp qaldy da, ony jerden jyldam kóterip alyp, qushaǵyna qatty qysa berdi.

— Siz nege ruqsat etpeısiz? — dedi qyz sybyrlap.

— Joq, seniń aıaǵyńdy men súıýim kerek!

Qyzdyń kózinen jas shyǵyp ketti. Onyń aı sáýlesimen aǵarańdaǵan beti Eshersttiń betine tym taqaý edi, sál ǵana ashyqtaý erinderi almanyń náp-názik gúlindeı diril qaǵyp turǵany baıqaldy.

Kenet qyzdyń kózi baqyraıa qalǵan da, áldebir sumdyqty kórgendeı onyń qushaǵynan sytylyp shyǵa kelgen.

— Qarańyzshy!

Esherst tek aı sáýlesimen shaǵylysqan bulaqty, sonadaı jerde úrpıip-úrpıip turǵan tikendi butany, odan áride jotalardyń ırek-ırek sulbasyn ǵana kórdi. Al art jaǵynan qyzdyń úreıli sybyry estilgen.

— Arýaq... Qorqynyshty syǵan!

— Qaıda?

— Anaý jerde, aǵash túbindegi tasta... — Batyrsynyp ketken bul bulaqtan bir-aq sekirip, qyz nusqaǵan jaqqa júgire jónelgen. Aı sáýlesi oınaǵan jyqpyl-jyqpyl! Eshkim joq! Ol kesek-kesek qoıtastardyń arasynda sekirip-yrshyp, súrine-qabynyp biraz jerdi adaqtap shyqty. Qybyr etken bir qara joq! Qandaı sandyraq! Netken essizdik! Ol jerge bir túkirip, Mıgen turǵan alma túbine qaıtyp oralǵan... Biraq endi Mıgen joq, tek aıaqtyń sybdyry, shoshqalardyń qorsyly, qaqpanyń syqyr etip jabylǵany ǵana estilgen. Onyń ornynda — tek dáý alma aǵashy. Esherst onyń jýan dińin qushaqtady. Sap-salqyn, qap-qatty! Qaıda jańaǵy názik bel, yp-ystyq dene! Qandaı kontrast! Onyń jalyn sharpyǵan jumsaq, názik betiniń ornynda endi — aǵashtyń kedir-budyr qabyǵy ǵana, tek bunyń shaıyr ańqyǵan ıisi ǵana qyzdyń shashyn sál-pál eske túsiredi...

Al jan-jaǵy men tóbesindegi almanyń shoq-shoq gúlderi burynǵydan da jandana, nurlana túsken sekildi.

VII

Esherst Torkıde poıyzdan túsisimen qala ishindegi ózendi batylsyzdaý jaǵalap júrip ketti; Anglıadaǵy osy bir tamasha kýrort oǵan asa tanys emes-ti. Jeńil de sándi kıingen jurt bunyń ústindegi qalyń kúrtesi men shań-shań báteńkesine tosyrqaı qaraıdy. Basyndaǵy qalpaǵy da myj-myj edi. Ol uzaq sandalyp júrip, Londondaǵy óz bankiniń mundaǵy bólimshesin ázer tapqan. Biraq kútpegen jerde tosqaýylǵa tap boldy. Bólimshede otyrǵandar: "Torkıde sizdi tanıtyn bireýler bar ma, jeke basyńyzǵa kim kýálik ete alady?" dep suraǵan. Árıne, bul eshkimdi bilmeıdi. Sosyn olar Londondaǵy bankke jedelhat jiberýdi usynǵan. Ol jerden durys jaýap kelse, Torkınde de bólimshe buǵan qyzmet etýge ázir kórinedi. Qatyp-semip qalǵan qarjy qyzmetkerleriniń ózine degen bul senimsizdigi Eshersttiń qýanyshyn sý sepkendeı basyp edi. Biraq dereý jedelhat salyp jiberýdi umytqan joq.

Poshtanyń týra janyna áıelder kıimin satatyn dúkendi kórip, áldebir qyzyǵýshylyqpen kórneýge qoıǵan zattarǵa qaraı bastady. Óziniń derevnályq bıkeshine kıim tańdaý oǵan asa qyzyqty kórinbedi. Degenmen ishke kirgen. Jap-jas satýshy qyz janyna keldi. Kózi kókshil eken, ózi birdeńege alańdap turǵan sıaqty.

Esherst oǵan únsiz kóz saldy.

— Sizge ne kerek edi, ser?

— Maǵan jas qyzǵa kóılek kerek.

Satýshy jymıdy. Al Esherstiń qabaǵy túıilip ketken: óz jaýaby ózine yńǵaısyz kórinip edi.

— Qandaı úlgidegi kóılekti qalaısyz? Eń sońǵysyn?

— Joq, qarapaıymdaý bolsa.

— Ol qyzdyń boıy qandaı?

— Bilmeımin, sizden eki dúımdeı alasa ǵoı deımin.

— Al beli qandaı ekenin aıta almaısyz ba? — Mıgenniń beli...

— Bylaısha aıtqanda... ortasha.

— Jaqsy, qazir ákelemin.

Qyz ketti. Ol terezedegi úlgilerge ımene kóz júgirtti, sosyn kenet basyna mynadaı oı kele qaldy: Mıgen — júnnen toqylǵan qalyń ıýbka, kenep blýzka, kók beret kıip úırengen bunyń Mıgeni — myna sıaqty kıimderge qalaı qaraıdy eken?!. Satýshy bir qushaq kóılekti kóterip keldi de, olardyń árqaısysyn óz boıyna ólshep kórsete bastady. Esherstke bireýi unady, dálireginde — onyń jyltyr-surǵylt túsi unady, biraq Mıgendi bunymen elestetý oǵan tym qıynǵa túsken. Satýshy dúken túkpirine qaıta baryp, taǵy da birneshe kóılek ákelip edi. Alaıda Eshersttiń basy máńgirip, ne isterin bilmeı turyp qalǵan. Qaısysyn tańdaýy kerek? Jáne qalaı tańdaýy kerek? Mıgenge jalǵyz kóılek qana emes, ádemi qalpaq, súıkimdi týflı, appaq qolǵap ta kerek qoı. Al osynyń bárin kıip shyǵa kelse, tym óreskel kórinbes pe eken ol?!. Ádette qalalyq sándi kıimder derevná adamdaryna birden qona ketpeıtini bar. Sosyn... ony kıip júrý de olarǵa qolaısyz. Endeshe ol óz kıimderimen nege kete bermeıdi? Joq! Bul tek kúdik týǵyzady... Esherst qyzdy naǵyz serilik jolmen alyp qashpaqshy. Olaı bolsa kóringenniń kózine túsip keregi ne! Ol satýshyǵa urlana qarap qoıdy. "Qyzyq, bul qyz bir nárseni sezdi me eken, álde buny dym bilmes delquly bireý dep oılap tur ma?" — dedi ishinen.

— Myna surǵylt kóılekti saqtaı tursańyz qaıtedi, — dedi ol qysyla sóılep. — Birazdan soń qaıtyp kelermin.

Satýshy kúrsindi.

— O, jaraıdy. Bul bir ádemi kóılek. Budan artyqty tabýyńyz qıyn shyǵar.

— Árıne, árıne, — dep, Esherst mińgirleı sóılep dúkennen shyǵyp ketti.

Kóshe boılap kele jatqan ol ózine údireıe qaraǵan suqty kózderdi bir sát umytyp, tátti armandarǵa berilgen. Óz taǵdyryn bunyń qolyna senip tapsyrǵan beıkúná jannyń beınesi keledi kóz aldyna. Erteńgi kúni bul ony qarańǵyda syrtqa alyp shyǵyp, bir qolymen onyń belinen ustap, ekinshisimen oǵan satyp alǵan jańa kıimderdi kóterip, aıdyń appaq nury astynda súrleý jolǵa túsedi, sosyn ormannyń bir qaltarysyna jetkende, ony muntazdaı etip kıindirip alady da, shaǵyn temirjol stansasyna baryp poıyzǵa otyrady. Odan ári London...nekelesý...toı...

— Frenk Esherst! Aý, ne ǵyp júrsiń munda? Seni kórmegeli qaı zaman.

Esherstiń oıǵa batyp kele jatqan júzi birden sergip shyǵa kelgen: qarsy aldynda ózindeı jas jigittiń kógildir kózi kúlimsireı qaraıdy. Bul kózder kúnge kúıip kúreńitken bettiń ajaryn asha túskendeı.

— Fıl Holıdeı! Mine, qaıda kezdesý!

— Bul jerde ne istep júrsiń sen?

— Jáı, ánsheıin, aqsha alaıyn dep kelip edim. Men qazir fermada turamyn.

— Sen qaı jerden tamaqtanasyń? Bizge júrseńshi! Men munda qaryndastarymmen birgemin. Olar qyzylshamen aýyryp jańa turǵan. Osy arada saýyǵyp jatyr.

Sóıtip ǵaıyptan kezikken dosy Esherstti ózimen birge ala jónelgen. Aldymen jotaǵa kóterilip, sosyn qaıta tómen túsip, aqyry qala syrtyna shyǵyp ketip edi. Holıdeıdiń daýsy jarqyn-jarqyn shyǵady, óte kóńildi. Biraq onyń aıtýynsha, osy bir "túkpirdegi qýysta" sýda júzip, eskekti qaıyqpen jarysqannan basqa kóp qyzyq joq sıaqty. Óstip olar áńgimelese júrip, ne zamatta teńiz basynda turǵan birneshe úıge jetken. Holıdeı buny óz qonaqúıine alyp bardy.

— Meniń bólmeme baraıyq, sonda jýynyp-shaıynyp alasyń. Tamaq qazir ázir bolady.

Esherst aına aldynda turyp, shashyn tarap, ózin azdap qalypqa keltirip alǵan boldy. Fermadaǵy qýyqtaı bólmesinde eki kóılek, bir qalpaǵynan basqa kózge túser eshteńe kórinbeýshi edi, al munda kıim tazalaıtyn, tis tazalaıtyn shótkeden bastap, aına, taraq, sabyn, oramal — bári-bári bar.

"Qyzyq, — dep oılady ol - Keıde ózimizge esep bermeımiz-aý, osy". Biraq óziniń nemenege "esep bermegenin" aıta almady.

Ol Holıdeıge erip asqanaǵa kirdi.

— Mine, Frenk Esherst, al mynalar — meniń kishkentaı qaryndastarym, — dep Holıdaı kóńildi til qatqanda, kókshil kózdi, aqsary úsh qyz buǵan birdeı burylǵan.

Ekeýi rasynda kishkentaı eken: biri — on, ekinshisi — on birler shamasynda. Al uzyn boıly, altyn sary shashty úshinshisi on jetilerge kep qalǵandaı. Jińishke qastary shashyna qaraǵanda qaralaý eken. Qyzyl-sarǵysh óńi kúnge sál totyǵa qalypty. Úsheýiniń de daýysy aǵalaryniki sıaqty syńǵyrlap tur, úsheýi de aǵalary sıaqty kóńildi. Olar ushyp turyp, Frenkke jyldam qoldaryn usyndy, sosyn onyń synaı qaraýynan qysylyp, kózderin taıdyryp áketti de, oryndaryna qaıta otyryp, búgin ne isteıtinderi jóninde ózara áńgimelesip ketti. Nımfa-qurbylarymen birge júrgen naǵyz Dıana! Fermadaǵy ómirden keıingi mynalardyń syńǵyrlaǵan taza tili, qysylý-qymtyrylýdy bilmeıtin erkin de sándi otyrystary Esherstke alǵashynda birtúrli qyzyq áser etken, al sosyn bári de úırenshikti kóringeni sondaı, artynsha álgindegi oıynan ózi uıalǵan. Kishkentaı qyzdardyń attary Sabına jáne Frıda eken. Al úlkeni — Stella.

— Tyńdańyzshy, — dep kenet Sabına sańq ete qaldy. — Júrińizshi bizben birge, shaıan aýlaýǵa, bul óte qyzyq!

Esherst mundaı kútpegen ózimsinýge abyrjyp qaldy.

— Men keshkilik ketip qalatyn shyǵarmyn, - dedi ol mińgirlep.

— O-o-o... Qandaı ókinishti!

— Al sonda kidirýge bolmaı ma?

Buny aıtqan Stella edi. Esherst oǵan qarap jymıdy da, bas shaıqap qoıdy. Qandaı súıkimdi qyz!

— Oı-oı, qalyńyzshy, — dedi Sabına jalyna. Sosyn áńgime júzýge aýysqan.

— Siz qansha jerge deıin júze alasyz?

— Eki mılge deıin júze alamyn.

— O-o-o!

— Mine, keremet!

— Shynymen-aq...

Ózine tandana qaraı qalǵan úsh qyzdyń kózi kenet bunyń óz pikirin oıatqandaı bolyp edi. Osy mezette bul erekshe bir sezimge bólengen.

— Dostym, — sen qalaı da bizben qalyp, birge sýǵa túsýge barýǵa tıissiń... Sosyn osynda uıyqtaı salýyńa bolady.

— Iá, ıá, mindetti túrde!

Biraq Esherst jaýap ornyna jymıdy da, basyn shaıqady. Budan soń bunyń sportta jetken jetistikteri jóninde jan-jaqtan suraqtar jaýyp ketken. Bul suraqtar Eshersttiń ýnıversıtette júrgende eskekti qaıyq jarysynan birneshe ret júlde alǵanyn, ýnıversıtettiń fýtbol komandasynda oınaǵanyn, sosyn júgirýden birinshi orynǵa ıe bolǵanyn anyqtap berdi. Qysqasy, ústel basynan ol naǵyz myqtynyń ózi bop turdy. Eki qyz buǵan "jartastaǵy bizdiń úńgirdi kórińizshi" dep taqyldap qoımady da, aqyry bári sonda attandy — Esherst kishkentaı eki qyzben alda, al Stella aǵasymen birge art jaqta.

Bul úńgir de barlyq úńgirler sıaqty qarańǵy, ári syzdy eken, biraq olardan bir aıyrmashylyǵy, ortasynda kólshigi bar. Ony meken etken áldebir jumbaq jándikterdi ustap alyp, shısha ishine salyp alýǵa bolady.

Sabına men Frıdanyń kúnge kúıgen jup-jumyr aıaqtarynda shulyq joq edi. Olar sýǵa birden qoıyp ketti de, ózderimen birge qaıdaǵy-jaıdaǵy birdeńelerdi ustaýǵa Eshersti de shaqyrdy. Ol da báteńkesi men shulyǵyn sheshti. Sulýlyqty sezine bilgen adam, ásirese sýda súıkimdi balalar asyr salyp júrgende, ýaqytty jıi umyta beretini bar ǵoı, Esherst qaltasynan saǵatyn kezdeısoq sýyryp alǵan kezde, júregi zý ete qalǵan. Tórtke jaqyndap qalypty. Búgin endi aqsha alýy múmkin emes, qazir qus bop ushyp jetse de bankke úlgirmeıdi — bul barǵansha jabylyp qalady.

Bunyń túri ózgere qalǵanyn baıqaǵan qyzdar sekirip-yrshyp sandaryn shapalaqtaǵan.

— Ýra! Siz endi bizben qalatyn boldyńyz!

Esherst eshteńe degen joq. Onyń kóz aldyna Mıgen elestedi, keterde oǵan ne aıtqany esine tústi. "Janym, men qazir Torkıge attanamyn, bárin satyp alyp, keshke qaıtyp kelemin. Sosyn... aýa-raıy jaqsy bolsa, búgin túnde júrip ketemiz. Kút meni!" degende, ol tereń kúrsinip edi-aý!

Endi ol ne oılaıdy? Kenet ol ózine sabyrly da synaı qarap turǵan jas qyzdyń kózin baıqady. Symbatty, aqsary óńdi... Dál Dıananyń ózi! Eger osy bir kógildir kózder bunyń kókiregin alaı-dúleı etip turǵan oı túkpirine úńiler bolsa, Eshersttiń búgin túnde ne istegisi kelgenin aıtqyzbaı-aq biler edi-aý. Qazir sál qarsylyq bolsa — myna úńgirde ol jalǵyz qalyp qoıýǵa da bar edi. Ar-uıaty ishten mújip, qaradaı qysylyp, mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵa qalǵan ol saǵatyn qaltasyna kóńilsizdeý tyǵa saldy da:

— Iá, búgin jolym bolmady, — dedi kúrsinip.

— Ýra-a! Demek siz bizben sýǵa shomylýǵa baratyn boldyńyz.

Osy bir súıkimdi qyzdardyń san shapalaqtaǵan qýanyshyna, Stellanyń jyly jymıysyna, Holıdeıdiń: "Mine, tamasha! Saǵan túnde ne kerek bolsa, bárin de taýyp berem" degen kóńildi kózqarasyna qarsy turý tipti múmkin emes-ti. Degenmen kóńil kirbińinen áli de aryla almaı turǵan Esherst:

— Men dereý jedelhat salyp keleıin, — dedi kóńilsizdeý daýyspen.

Shaıan aýlaý jaıyna qaldy da, bári qonaqúıge qaıtty. Esherst mıssıs Narakombtyń atyna "Ókinishke qaraı, túnep qaldym. Tańerteń qaıtamyn" degen jedelhat salyp jiberdi. Eshteńege úlgire almaǵanymdy Mıgen osydan-aq túsiner dep oılady. Az da bolsa endi jany jaı tapqandaı boldy. Kún tamasha edi: jyp-jyly, teńiz erkin tynystap jatty. Esherst sýda qumary qanǵansha júzýdi jaqsy kóretin. Balalardyń ózine máz bola qaraǵany, al óziniń Stella men Holıdeıdiń kóńildi júzine kóz salǵany bunyń janyn jadyrata tústi. Bári de buǵan sál-pál qıaldaǵydaı, biraq bári de ómirdegi eń tabıǵı dúnıedeı kóringen — quddy Mıgenniń janynan ketkennen beri birinshi ret naǵyz ómirdiń raqatyna bólengendeı.

Holıdeı buǵan sýǵa túskende kıetin jeńil kıimder berdi de, bári teńizge attandy. Jigitter bıik jartastyń bergi jaǵyna, qyzdar arǵy jaǵyna sheshingen. Esherst birden sýǵa qoıyp ketti de, óziniń keremet júze biletinin kórsetkisi kelgendeı qulashyn keńinen salyp, jaǵadan jyldam alystaı berdi. Sóıtip nedáýir jerge uzap baryp, qaıta burylǵan sátte Holıdeıdiń sý jıegin boılaı ǵana júzip, al qyzdardyń taıazda asyr salyp júrgenin baıqady. Ádette sýǵa bulaı túsýdi bul unatpaýshy edi, biraq qazir oǵan osynyń ózi qyzyq kóringen: bir jaǵynan, olardyń arasynda naǵyz júzgish ózi ekenine maqtanyp ta qalǵan. Esherst olarǵa qaraı qulashtaı júze jóneldi, biraq kenet ol óz qyzyqtaryn ózderi taýyp júrgen olardyń qasyna baryp, shyryqtaryn buzǵanym qalaı bolar eken... jáne ózine taıaý kelgenimdi sý perisindeı sulý qyz Stella unata ma, joq pa dep oılaǵan. Alaıda Sabına buǵan qalaı júzýdi úıretińizshi dep jabysa tústi de, bul eki qyzdy máz qylyp, sý betinde oınata bastady... Kenet tý syrtynan shar ete qalǵan daýysty estip, jalt burylsa... Stella appaq jińishke qoldaryn aldyńǵy jaqqa nusqap, úreılene aıqaılap tur eken.

— Fılge qarańdarshy!.. Oı, ol batyp barady áne! Esherst birden kórdi... Bulardan oq boıy jerde Fıl rasynda sýǵa bir batyp, bir shyǵyp júr eken. Endi bir sátte qolyn bir bulǵap, tunshyǵa aıqaı saldy da, taǵy da tereńge batyp ketti. Stella oǵan tura umtylǵan. "Toqta, Stella! Men qazir!.." dep yshqyna aıqaılaǵan Esherst bar kúshimen alǵa júze jónelgen. Bul esh ýaqytta mundaı tez júzbep edi, sátine oraı Esherst jetken kezde, Holıdeı sý betine qaıta shyǵa qalǵan edi. Tegi, sińiri tartylyp qalsa kerek. Ony jaǵaǵa alyp shyǵý asa qıyn bolǵan joq, óıtkeni ol múlde qarsylaspaǵan.

Jaǵaǵa jaqyndaǵanda buǵan Stella da kómektesti, Holıdeıdi ekeýi birigip qumdy jerge shyǵardy da, aıaq-qoldary men denesin ýqalaı bastady. Kishkentaı qyzdar bularǵa úreılene qarap turdy.

Sálden keıin Holıdeı esin jıyp, bolmashy jymıdy da, óz tarpynan úlken aǵattyq bolǵanyna ókinish bildirdi, sosyn Frenkke súıenip, jartas túbinde qalǵan kıimderine barǵysy keldi. Esherst ony ornynan turǵyzyp jatyp, Stellaǵa kózi túsip ketken: manaǵy jaıdary, ádemi qalpy joq, kózi jasaýrap, oımaqtaı erinderi burtıa qalypty. "Men oǵan jańa jaı ǵana "Stella" dep edim, renjip qalmady ma eken?" dep oılady Esherst.

Olar kıinip bolǵan kezde, Holıdeı:

— Sen meni bir ajaldan qutqardyń-aý, dostym, — dedi aqyryn.

— Bos sóz!

Kıinip bolǵan soń, bári qonaqúıge baryp, sháı ishýge otyrǵan. Holıdeı jata turýǵa óz bólmesine ketti. Sabına bir sát qolyndaǵy nandy shetke qoıa salyp:

— Oı, siz naǵyz batyr ekensiz! — dedi.

— Iá, árıne! — dep ony Frıda da qostap qoıdy. Stella temen qarady. Esherst ornynan turdy da, tereze aldyna bardy. Syrt jaǵynan Sabınanyń: "Kelińder, bárimiz qandas odaq quraıyq. Frıda, pyshaǵyń qaıda seniń?" degen daýsyn estigen. Bul kóz qıyǵymen úsh qyzdyń saýsaq ushtaryn qanatyp, ony aq qaǵazǵa qalaı qysa tamyzyp jatqanyn kórip turdy. Sosyn bir aragidikte keri burylyp, esikke betteı berip edi, biraq qyzdar ony birden ustap alǵan.

— Qýlyǵyn qaraı gór! Qashyp ketpekshi ǵoı! — Kishkentaı ekeýi bunyń qolyna jarmasyp, ústelge qaraı tartty. Bir japyraq qaǵaz betinde — qanmen salynǵan áldebir sýret, onyń janynda — úsh qyzdyń aty-jóni: Stella Holıdeı, Sabına Holıdeı jáne Frıda Holıdeı, bul da qanmen jazylǵan.

— Mynaý — siz, — deıdi Sabına sýretti kórsetip. — Bizge endi sizdi súıý kerek!

— Mindetti túrde! — dep Frıda ony qostap qoıdy. Esherst es jıǵansha eki qyzdyń dymqyl shashy betine tıe berdi. Bireýi murnynan tisteıdi, ekinshisi qolynan... Kishkentaı tister betin túgel jaýlap alǵandaı. Ózderi sylq-sylq kúledi. Sosyn ony bosatyp turyp Frıda:

— Al endigi kezek Stellaniki! — degen.

Qysylyp, qyzaryp turǵan Esherst ústeldiń arǵy jaǵynda ózi sıaqty qysylyp, qyzarǵan Stellaǵa jaqyndaı tústi. Sabına pysqyryp jiberdi.

— Tez, tez endi! — dep aıqaılaıdy Frıda. — Áıtpese barlyq isti ekeýiń búldiresińder.

Áldebir yńǵaısyzdyqtan Eshersttiń ón-boıy ot bop ysyp ketken, biraq ózin tez jınaqtap ala qoıǵan ol:

— Qoıyńdar endi jyndanbaı! — dedi kúlip. Sabına taǵy da pysqyrdy.

— Jaraıdy, súıiskileriń kelmese, Stella óz qolyn súısin de, al siz oǵan murnyńyzdy tıgizińiz. Bul da esepteledi!

Eshersttiń tańdanǵany sol — qyz óz qolyn súıdi de, buǵan usyndy. Bul ony mańǵazdana ustap, jyp-jyly alaqandy betine basty. Eki qyz qoldaryn shapalaqtap jibergen.

— Biz endi árqashan da sizdiń ómirińizdi qorǵaýǵa mindetimiz! — dedi Frıda qýanyshty túrde. — Stella, maǵan taǵy bir shyny shaı quıshy, biraq myna sıaqty suıyq bolmasyn.

Bári qaıtadan shaı ishýge otyrdy, Esherst qaǵazdy búktep qaltasyna salyp alǵan. Endigi sóz qyzylshaǵa aýysyp, onyń tek jaqsy jaqtary aıtyldy — apelsın men baldy kóbirek jep, sabaqqa barmasań bolǵany — odan raqat joq!

Esherst Stellamen kózben tildesip, únsiz otyrdy. Qyzdyń kúnge kúıgen qyzyl-qońyr júzi qaıta nurlana túsken.

Osy bir jyly júzdi aǵaly-qaryndastylardyń ózin jatyrqamaı baýyrǵa tartqandary buǵan sondaı jaıly áser etken. Olardyń súp-súıkimdi túrlerine qarap otyrýdyń ózi qandaı raqat! Shaıdan keıin kishkentaı eki qyz gerbarıımen aınalysyp ketti de, Esherst tereze aldynda turǵan kresloǵa otyryp, Stellamen áńgimelese bastady. Sosyn bir mezet onyń akvarelmen salǵan sýretterin qyzyqtaǵan. Osynyń bári oǵan ǵajap bir tús sıaqty sezilip edi. Ýaqyt toqtaǵan, kóz aldyndaǵydan basqanyń bári umytylǵan, bári óz mańyzyn joǵaltqan. Erteń ol Mıgenge oralady, sonda osy ǵajap tústen qalatyny — qaltasyndaǵy bir japyraq qaǵaz ǵana... Onda myna balalardyń aty qanmen jazylǵan. Balalar... aý, biraq Stella bala emes qoı, ol Mıgenmen shamalas emes pe!

Qyzdyń qysyla, úzile shyqqan úninen dostyq shyraı, jyly nıet seziledi, Esherst únsiz qalǵan kezde ol odan saıyn ashyla túskendeı bolady. Onyń boıynan áldebir tektilik, salqynqandy aqyl baıqalyp edi.

Tústik asqa Holıdeı kelmegen, teńiz sýyn kóbirek jútyp qoısa kerek. Onyń ornynda otyrǵan Sabına kútpegen jerde óz sheshimin alǵa tartyp edi.

— Men sizdi tek Frenk dep ataǵym keledi.

— Frenk, Frenk, Frenk! — dep ándetti Frıda. Esherst kúlip, basyn ızedi.

— Sizdi Stella "mıster Esherst" dep, árbir ataǵan saıyn aıyp tóleıtin bolady. Bul sýyq rásim!

Esherst Stellaǵa qarady. Onyń beti jaılap qyzara bergen. Sabına raqattana kúldi, al Frıda:

— O-o, oǵan qarańdarshy! — deıdi aıqaılap. — Janyp ketti! Órtenip ketti!

Esherst qos qolymen basyn ustaǵan.

— Tentekter-aý, qoısańdarshy endi! Stellany búıtip mazalaı berseńizder, men senderdi qosarlap baılap qoıatyn bolamyn!

— Qaraı gór, — deıdi Frıda masattana shıqyldap. — Ashýshań ózi!

— Al siz ony tek Stella dep ataısyz! — dep qýlandy Sabına.

— Ne, olaı ataýǵa bolmaı ma? Ádemi esim!

— Qudaı aqy, ataı berińiz, sizge kim qarsy!

Esherst qolyn basynan alyp oılanyp qaldy. Stella! Myna ázilden keıin ol buny qalaı atar eken? Biraq Stella qyzdardyń kózinshe báribir buny óz atymen atamaǵan, sosyn Esherst bári uıyqtaýǵa jınalǵan kezde, ádeıi:

— Qaıyrly tún, Stella! — degen.

— Qaıyrly tún, mıst... qaıyrly tún, Frenk. Bilesiz be, siz qalaı degenmen azamatsyz!..

— Raqmet peıilińizge!

Qyz kútpegen jerde bunyń qolyn ustaı alyp, qattyraq qysyp jiberdi de, sosyn lezde tartyp ala qoıdy.

Esherst asqanada jalǵyz qalǵan. Keshe osy ýaqytta túnde bul dáý alma aǵashynyń túbinde Mıgendi qushaqtap túr edi. Onyń jáýdiregen kózi men úlbiregen erninen uzaq-uzaq súıip edi-aý sonda. Esherst kúrsindi. Búgingi túnnen bastap bul óz taǵdyryn onymen — ózi súıgen, ózi armandaǵan Mıgenmen qosaqtaýǵa tıisti! Al endi jaǵdaı mynadaı bolyp tur. Saǵatyna qaraýdy umytyp ketip, amalsyz munda qonyp qalǵan túri mynaý. Beıkúná jastyǵymen, tap-taza balaýsa kúnderimen endi qoshtasaıyn dep turǵan sátte, mynadaı beıkúná, tap-taza qyzdarmen nege ǵana dostasa qaldy eken. Biraq báribir oǵan qosylam ǵoı, — dep oılady bul — qosylýǵa ýáde berdim ǵoı.

Ol maıshamdy jaǵyp, qolyna ustady da, joǵarydaǵy jatyn bólmesine qaraı bettedi. Biraq Holıdeı jatqan bólmeniń esik tusynan óte bergende, túkpir jaqtan:

— Dostym, bul senbisiń? — degen onyń daýysyn estidi. — Bir mınýtqa maǵan kirip ketshi.

Holıdeı tósek ústinde temeki tartyp otyr eken.

— Otyrshy janyma.

Esherst ashyq turǵan tereze aldyndaǵy kresloǵa jaıǵasty.

— Bilesiń be, men búgingi oqıǵany áli oılap otyrmyn, — dedi ol — Adam sýǵa batyp ketken kezde, búkil ómiri kóz aldynan kóshe bastaıdy deıdi ǵoı. Men ondaı eshteńe kórgem joq. Tegi, tolyq batyp úlgirmesem kerek.

— Al sonda ne oıladyń? — Holıdeı sál únsiz qaldy.

— Bilesiń be, — dedi ol óte sabyrly túrde. — Men bir óte qyzyq jaıdy oıladym... Kembrıdjdegi bir qyz esime tústi. Men ony bylaı... juqalap jiberýime bolatyn edi... túsinesiń ǵoı... Men onyń aldynda arymdy taza ustap qalǵanyma qýandym. Qalaı desem de, dostym, meniń qazir osy jerde otyrǵanym — seniń arqań. Áıtpese, osy sátte sý astynda jatar ma edim, kim bilsin... Tyńdashy, sen qalaı oılaısyń, ólgennen keıin bizge ne bolady?

— Ne bolýshy edi, ot jalyny qalaı sónse, biz de solaı sónemiz.

— Fý-ý-ý!

— Múmkin birden sóne qalmaımyz, ushqyndap, jyltyldap biraz jatatyn shyǵarmyz.

— İm-m. Bunyń bári qandaı qorqynyshty.á?!. Aıtpaqshy, meniń qaryndastarym saǵan unaǵan bolar?

— Óte unady!

Holıdeı temekisin tastap, qoldaryn jelkesine aıqastyra salǵan kúıi terezege qarap otyryp qaldy.

— Iá, olar adam tilin taba biledi.

Esherst maıshamnyń jaryǵynda jymıyp otyrǵan dosynyń betine qaraǵan... Iá, ol durys aıtady: dál qazir onyń tuńǵıyq túbinde jatýy ábden múmkin edi... denesin qurt jep. I-ı, qandaı qorqynyshty!.. Esherstke bir sát Fıldiń myna jymıysy ǵajap kórindi, ólim men ómirdiń aıyrmasyn bul osy jymıystan-aq kórip turǵandaı edi:

Esherst ornynan jaılap turyp:

— Jaraıdy, seniń uıyqtaǵanyń jón bolar, — dedi jumsaqtaý únmen. — Shamdy óshirip keteıin be?

Holıdeı onyń qolynan ustaı aldy.

— Dostym, tyńdashy, bilmeımin... ne desem eken... bylaısha aıtqanda, ólip jatqan óte jaman shyǵar. Qaıyrly tún, dostym!

Esherst qulazı da tolqı turyp onyń qolyn qysty da, qaıta tómen túsip ketti. Syrtqy esik áli ashyq eken, úı aldyndaǵy beton tósenishter arqyly saıabaqqa shyqty. Tuńǵıyq aspan tórinde juldyzdar jymyń qaǵady. Onyń kómeski jaryǵy astynda bozqaraǵan gúlderi erekshe bir túske engen. Esherst ıisi ańqyp, kúltelenip turǵan onyń bir shoq sabaǵyn murnyna taqap turyp, kishkentaı qara kúshikti kóterip kele jatqan Mıgendi eske túsirdi. Oıyna jańaǵy Holıdeıdiń sózi oraldy: "Men bir qyz týraly oıladym... sen túsinesiń be, men onyń aldynda arymdy taza ustap qalǵanyma qýandym". Esherst bozqaraǵan sabaǵyn qolynan bosatyp, saıabaq ishin aralap kete bardy, sham jaryǵy túskende kóleńkesi kólbeń-kólbeń etedi... Taǵy da Mıgen kóz aldyna keldi. Mıgenmen birge... almanyń appaq gúlderi... syldyr-syldyr etken bulaq... aı sáýlesimen jyltyldaǵan alaqandaı toǵan. Onyń qushaqtap buny súıgeni, eljirep turyp buǵan qaraǵany... qalaı esińnen keter! Ras, qandaı ǵajap, qandaı tátti edi sol tún!

Ol bir túp bozqaraǵannyń túbine kelip toqtady. Mundaǵy tún bulaqtyń syldyrymen emes, teńizdiń alapat gúrilimen sóıleıdi. Munda qustardyń saıraǵany da, úki men eshkishektiń qıqyldaǵany da, aralardyń gýili de joq. Áldebir jerden roıaldyń dyń-dyńy estiledi, óńkıgen surǵylt úılerdiń tóbesi kók tireıdi. Munda tynysyńdy keńeıter tek bozqaraǵan ıisi. Qonaqúıdiń joǵarǵy qabatynda bir tereze jarqyrap túr. Perde artynda bireýdiń kóleńkesi ary-beri qozǵalyp júr. Eshersttiń jan dúnıesinde ekiudaı sezim arpalysyp jatqandaı, quddy mahabbat pen kóktem tyńnan bir kúshke ıe bolyp, buny jańa bir jol, jańa bir arnaǵa burǵysy keletin sekildi. Ózin týra Frenk dep atap, qolyn qattyraq qysqan myna qyz, sondaı beıkúná da taza qyz, bunyń betin birden qaıtara salsa ǵoı, shirkin!..

Esherst shóp ústine tize búgip, Býdda sıaqty eki aıaǵyn aıqastyra astyna basyp, qonaqúı jaqqa arqasyn bergen kúıi uzaq otyrdy. Bul sonda shynymen-aq ar-uıattan attap, kirshiksiz mahabbatty aıaǵyna taptaǵysy kele me? Qyrdyń ásem qyzǵaldaǵyn julyp alyp, ony ıiskep bolǵan soń laqtyryp tastamaq pa? "Kembrıdjdegi bir qyz esime tústi. Men ony bylaı... juqalap jiberýime bolatyn edi..." Esherst alaqandaryn shóp úsine basty — áli jyp-jyly eken, sol dymqyldaý da. "Ne isteımin?" dep oılady ol Dál qazir Mıgen buny tereze aldynda kútip, dáý alma aǵashyna qaraǵan qalpy buny oılap turǵan shyǵar. Baıǵus kishkentaı Mıgen! Al nege baıǵus? — dedi ol — Men ony súıem ǵoı! Biraq... men ony shyn súıem be, álde ózimdi sondaı súıgeni úshin, ózi de sondaı súıkimdi bolǵany úshin oǵan tek yntyǵa túsem be? Ne isteýim kerek sonda men?"

Roıaldyń dyń-dyńy, juldyzdardyń jymyńy buny sál de bolsa sergite túskendeı edi. Tún túneginde teńiz tereń tynys alady. Ol ornynan turǵan kezde, aıaqtarynyń uıyp qalǵanyn baıqaǵan. Terezelerdiń eshqaısysynda jaryq joq.

Esherst úıge keldi de, tas búrkenip jatyp qaldy.

VIII

Esherst bul kúni túnde tuıaq serippeı uıyqtap edi, tipti eshqandaı tús te kórmegen. Tańerteń esiktiń qatty tarsylynan oıana kelse, bólme jap-jaryq bolyp tur eken.

— Eı, tamaq daıyn! — deıdi syrttan syńǵyrlaǵan bir daýys.

Ol ornynan ushyp turdy da, jyldam kıine bastady.

Esherst tómen túsken kezde, bári nan men qaınatpa jep otyr eken. Buǵan Sabına men Stellanyń ortasynan oryn saqtap qoıypty. Sabına buny kóz qıyǵymen baǵyp otyrdy da, kenet asyǵystaý sóıleı jóneldi.

— Bolyńdar endi! Tezirek ishseńdershi tamaqtaryńdy! Toǵyz jarymda bul jerden shyǵyp ketýimiz kerek.

— Biz Berrı-Hedke baramyz, dostym, sen mindetti túrde bizben bolýyń kerek.

"Barsam ba, barmasam ba?" dep oılady bul. — Joq, bul múmkin emes. Zattardy tezirek satyp alyp, dereý qaıtýym kerek". Ol Stellaǵa qarady.

— Júrińiz bizben birge! — dedi qyz jyldamyraq.

— Siz barmasańyz eshqandaı kóńildi bolmaıdy, — dep, Sabına oǵan qosyla ketti. Kishkentaı Frıda ushyp turyp, bul otyrǵan oryndyqtyń art jaǵyna kele qaldy.

— Kettik, áıtpese sizdi shashyńyzdan kóterip turǵyzamyn.

"Bir kún... tek bir kún, — dep oılady Esherst. — Bárin de aqylǵa salý kerek... Tek bir kún".

— Al, jaraıdy, kelistim! - dedi ol sheshimdi túrde. - Shashymdy jibershi endi, tentek qyz.

— Ýr-ra!..

Ol stansada fermaǵa ekinshi ret jedelhat salyp jibergisi kelgen, biraq óıte almady, nege ekenin ózi de bilmegen. Brıksemde otyrǵan kúımeleri tym tar bolyp shyqty da, Sabına men Frıda buny qysa túsip, tizesi qaıta-qaıta Stellanyń tizesine tıe berdi. Kishkentaı eki qyzdyń oıyny tasyp, ózderi de kúlip, ózgelerdi de kúldirip, bárin máz qylyp otyrdy. Olarǵa elitken Eshersttiń birtindep kóńili kóterile túsken de, birazdan soń ózge dúnıeniń bárin umytyp sala bergen — kóńildi edi, máz edi. Keshe keshkisin "bárin de jan-jaqty oılaý kerek" dep sheshken ol búgingi kúni tipti eshteńe oılaǵysy kelmedi. Teńiz jaǵasynda olar bir-birimen jarysty, kúresti, taıaz jerde turyp alyp sý shashysty — keshegi jaǵdaıdan keıin eshkim tereńge barǵan joq — ár túrli oıyndar oınady, hormen án aıtty, ózderimen ákelgen tamaqtaryn túgel jep taýysty. Qaıtar jolda eki kishkentaı qyz Frenkke súıengen kúıi uıyqtap ketti de, onyń tizesi taǵy da Stellanyń tizesine tıe bastady. Budan bir-aq kún buryn osy úsh aqsary qyzdy eshqashan kórmegenine bul endi múlde sengisi kelmeıdi. Poıyzda ol Stellamen óleń-jyr týraly sóılesip otyrdy, onyń qandaı aqyndardy súıip oqıtynyn bildi, bul jaǵynan ózi de kimderdi pir tutatynyn shabyttana áńgimelegen. Bir mezette qyz buǵan burylyp:

— Fıldiń aıtýynsha, siz o dúnıedegi ómirge senetin sıaqtysyz, — dedi aqyryn ǵana. — Bul aqylǵa syımaıtyn nárse ǵoı.

— Másele sený, senbeýde emes, maǵan tek o jaqtyń tym jumaq bop kórinetini ras, — dedi Esherst.

— Bul meniń túısigime jetpeıdi, — dep qyz bastyrmalata sóıleı jóneldi. — O jaqta da ómir bolsa, munda tirlik etip keregi ne?

Esherst onyń jińishke ádemi qastary tómen ıilip, qabaǵy túıile qalǵanyn baıqady.

— Tek ózińsi jubatý úshin ǵana dinge senýge bolmaıdy ǵoı, — dedi bul sypaıy.

— Shyn máninde joq dúnıege adamdardyń sonshama aldanyp, umtyla túsetini ne sonda?

Qyz da endi bunyń kózine suraýly pishinmen qadala qaraı qalǵan.

Esherst ony renjitkisi kelmedi, biraq óz aqyl-oıynyń odan ozyq turǵanyn qalaıda kórsetip qalý nıetimen:

— Tiri adam qashan da ózin máńgi ólmesteı sezinedi — ómirdiń búkil máni osynda ǵoı, — dedi. — Al bunyń syrtynda basqa da bir keremettiń bolýy múmkin emes shyǵar.

— Demek, siz múlde senbeısiz be?

"Mine, men endi ony shynymen-aq renjitem" — dep oılady Esherst.

— Men tek Taýda aıtylǵan ósıetti súıemin, óıtkeni ol óte ádemi jazylǵan ári ýaqyt synynan ótken, — dedi ol.

— Siz sonda Isanyń qudaı bolǵanyna da senbeısiz be? Frenk "senbeımin" degendeı bas shaıqap qoıdy, sosyn qyz terezege burylyp ketken kezde, nege ekeni belgisiz, esine Nık aıtqan Mıgenniń myna jalbarynyshy túsip edi: "O, Qudaıym, bizdiń barshamyzǵa jáne mıster Esherstke amanshylyq bere kór!.." Kim endi bul úshin Qudaıǵa óstip jalbarynady? Ol qazir de óstip ońasha bólmede bul úshin jalbarynyp turǵan shyǵar! "Qandaı ońbaǵanmyn!"

Búkil kesh boıy ol osy sózdi ishteı qaıtalaı bergen de, oǵan birtindep boıy úırenip alǵany sondaı, aqyry ózin shynymen-aq "ońbaǵan" sezinip edi. Biraq ne úshin ońbaǵan ekenin taǵy aıta almas edi: Mıgenge jete almaı jatqany úshin be, álde qalaıda oǵan barǵysy keletini úshin be?..

Keshkisin olar balalardy uıyqtaýǵa jibergenshe, bári jıylyp karta oınaǵan. Sosyn Stella roıalda oınap otyrdy. Esherst qarańǵylaý tereze aldyna jaıǵasyp, qyzdyń aqsary basy men názik moıny klavıshada bılegen qol qımylymen qalaı úndestik taýyp jatqanyn uzaq qyzyqtady. Ol keremetteı oınamaǵanmen saýsaqtarynyń qımyly kóz súısintedi eken. Ózi de mýzyka yrǵaǵymen totyqustaı qulpyrady. Aq sarǵysh shashy eki maıshamnyń jaryǵynda birde sýsyp, birde tolqyp, san qubylady. Ol Shýmannyń "Ne úshin?" degen áýenin oınap edi. Sosyn Holıdeı syrnaı alyp kelip, Esherstti Shýman ánderin aıtýǵa májbúr etken. Stella ony roıalmen demep otyrdy. Ánniń "Men saǵan ókpelemeımin" degen jerin bul kótere sozyp turǵanda, kók halat kıgen eki qyz da urlana basyp, roıal janyna jaqyndaı bergen... Mýzykalyq keshtiń sońy keremetteı bir kúlkimen, ázilmen, sońynan Sabına aıtqandaı "Sumdyq kóńildi!" aıaqtalǵan.

Bul kúni túnde Esherst múlde uıyqtamady dese de bolady. Ary-beri aýnaqshyp jatyp, bári-bárin qaıta oılady. Osy bir kúnderi bul jatqan myna jumsaq tósek, jaıly úı, myna aǵaly-qaryndastardyń ózine degen aq jarqyn peıili buny bir túrli baýrap alǵan da, al anaý ferma, ondaǵy adamdar, tipti Mıgenniń ózi de Esherstke endi jat kórine bastap edi. Bul ózi shynymen-aq ol qyzǵa súıetinin aıtyp pa edi, shynymen-aq ony alyp ketetinine ýádesin berdi me? Álde sol kúni, sol túnde kóktem lebine mas bolyp, alma aǵashynyń gúlderinen basy aınalyp qaldy ma? Alaıda kóktemniń bul ýyty túbinde ekeýin de qurtyp tynýy múmkin ǵoı. Sonda men sol bir súp-súıkimdi qarshadaı qyzdy kóńildes etkim keldi me degen oı bir sát bunyń tóbe quıqasyn shym etkizgendeı boldy. "Oıpyrmaı, netken sumdyq! Ne istedim men?" degen oı ózegin órtteı qaryǵan. Endi bir sátte kóje bop ketken mıynyń bir túkpirinen Shýman ániniń ádemi sazy estilgende, kóz aldyna taǵy da aqsary shashty Stella... onyń appaq kóılek kıgen talshybyqtaı denesi kele qalǵan. "Joq, men jyndanǵan shyǵarmyn... Iá, men jyndymyn, — dedi kúbirlep. — Beıshara Mıgen! Mıgen!.." "O, qudaıym, bizdiń barshamyzǵa jáne mıster Esherstke amanshylyǵyńdy bere gór!".. "Men tek sizben birge bolsam bolǵany, tek qana sizben..." Esherst jastyqqa basyn tyǵyp, jylap jiberdi. Oǵan qaıta oralmaý — sumdyq. Qaıtyp barý — odan ótken sumdyq!

Jastyq shaqta árdaıym bylaı ǵoı: kúızelgen kezde ózińdi sál aldarqata bilseń, ýaıymnan qutylyp shyǵa kelesiń, Frenktiń kirpigi ilinip bara jatqanda, oǵan mynadaı oı kelgen: "So qurly ne bop qaldy? Birer sáttik tátti súıis... ony biraz kúnnen soń Mıgenniń ózi de umytyp ta ketedi!"

Erteńinde tańerteń ol chek boıynsha aqshasyn alǵan, biraq álgi kóılekti qoıdyryp ketken dúken jaqqa qaraǵysy da kelmegen. Onyń ornyna ózine qajetti ony-muny birdeńeler satyp aldy. Biraq kúni boıy ózine-ózi yza bolǵandaı tistendi de júrdi. Birer kúngi ýaıymnan keıin kókiregi múlde bos qalǵandaı. Budan soń eshteńe oılaǵysy da kelmedi. Oılasa boldy, taǵy da ýaıymǵa batatyny anyq.

Shaıdan keıin Stella buǵan kelip áldebir kitapty usyndy.

— Siz mynany oqydyńyz ba, Frenk? — dedi ol uıańdaý únmen.

Bul — Farrerdiń "Isanyń ómiri" degen kitaby eken. Esherst jymıdy. Bunyń jan dúnıesine bola onyń qam jeýi

Eshersttiń kúlkisin keltirgen, biraq kóńilge jyly, sonymen qatar áserli de: bul óz seniminiń durystyǵyn dáleldep jatpaǵan kúnniń ózinde, onyń keıbir artyqshylyqtaryn aıtqysy kelip edi, biraq aıtpady. Keshkisin qyzdar aǵalarymen birge balyq aýlaıtyn quraldardy daıyndap jatqan kezde bul:

— Kez kelgen resmı dinniń negizinde, meniń túsinigimshe, izgilik ıdeıasy jatady — eger jaqsy bolsań, alasyń. Quddy jaqsylyqtyń bárin surap alatyn sıaqtysyń. Menińshe, osynyń bári qorqynyshtan bastalǵan, — dedi.

Dıvan ústinde balyqqa tuzaq jasaýdy úırenip otyrǵan Stella:

— Al menińshe, bunyń syry áldeqaıda tereńde, — dep qastaryn kerip qoıdy.

Esherst taǵy da óziniń bilimdarlyǵyn kórsetkisi kelip:

— Sizge solaı kórinedi de, — dep qoıdy. — Áıtpese bárimizdiń de birnárse alǵymyz kep turatyny ras qoı. Jalpy bul jóninde naqty birdeńe aıtý qıyn da.

Qyz oıly pishinde taǵy da qastaryn kerip qoıǵan.

— Men sizdi jóndi túsinbeı otyrmyn.

Al Esherst "túsinbeseńiz qaıteıin" degendeı, sózin odan ári qyzbalana jalǵap edi.

— Siz bylaı oılap kórińizshi, sonda túsinesiz.. Naǵyz dinshil adamdar kimder? Ómirde óz armandaryna tolyq jete almaǵanyn sezinetinder. Al meniń óz senimim mynaý: qolyńnan kelgenshe jaqsylyq jasa, ol jaqsylyǵyń qarymtasyz, satýsyz jasalsa — tipti jaqsy.

— Demek, siz, báribir, jaqsy bolý úshin jaqsylyq jasa degenge senedi ekensiz ǵoı?

Osy bir sátte ol qandaı ádemi bop ketti deseńshi! Iá, mundaı qyzǵa ádemi bolý op-ońaı. Esherst basyn ızedi de, áńgimeni basqa jaqqa buryp jiberdi.

— Siz maǵan odan da balyqqa tuzaq jasaýdy úıretińizshi, — dedi ol jymıyp.

Qyzdyń súırikteı ádemi saýsaqtaryna qoly tıip ketken kezde, bunyń tula boıy shym ete qaldy. Artynsha óz júreginen bir qýanyshty sezgen. Ol neniń qýanyshy? Bilmeıdi. Osy ásermen tósegine jatqan kezde de tek qana ony oılaǵan.

Kelesi kúni ol qyzdardan: poıyzben Potneske deıin baryp, sol jerdegi Berrı-Pomroı bekinisi túbinde demalatyndaryn bildi. Ótkenniń bárin qalaıda umytýdy oılaǵan Esherst ekıpajda Holıdeımen qatar otyryp, júrip ketken... Kenet jaǵalaýda... týra vokzalǵa jete bergen sátte bunyń júregi tas tóbesine shyǵyp edi. Mıgen! Mıgenniń ózi — ústinde: sol eski beldemshesi men jeıdesi, basynda kók beret — júrginshilerdiń árqaısysyna bir qarap kele jatyr. Esherst betin kólegeılep jaba qoıdy. Biraq saýsaq arasynan onyń ıesinen adasyp qalǵan kúshik sıaqty kóringenge jaltańdap, ne alǵa, ne artqa júrerin bilmeı, aıaqtaryn kibirtikteı basyp kele jatqanyn kórdi. Ol qalaı kelip qaldy eken munda? Al úıden qalaı sytylyp shyǵyp ketti? Ne tabam, kimdi tabam dedi ol sonda? Ekıpaj dońǵalaqtary odan alystaǵan saıyn Eshersttiń júregi qysyla tústi, kókireginde bir nárse "toqtat ekıpajdy, túsip qal da qýyp jet ony" dep aıqaılap turǵandaı boldy. Sosyn ekıpaj vokzalǵa qaraı shuǵyl burylǵan kezde, bul da ornynan shuǵyl turyp, esikti ashyp jiberdi de:

— Keshirińizder... men... men birnársemdi umytyp ketippin... Meni kútpeı-aq qoıyńyzdar. Sizderdi kelesi poıyzben qýyp jetem! - dep, jerge eskirip tústi. Sekirgen sátte súrinip ketip, qulap qala jazdady da, sosyn boıyn tiktep alyp, keri qaraı bar pármenimen júgire jóneldi. Ekıpaj ári tańyrqap, ári abyrjyp qalǵan Holıdeılerdi súırep kete bardy.

Esherst buryshtyń arǵy jaǵynan shyqqanda, alystan Mıgendi kórdi, biraz jerge uzap ketipti. Alǵashynda bul tura júgirdi de, sosyn birtindep aqyryndaı berdi. Aldyńǵy jaqta Mıgen, artqy jagynda Holıdeıler — eki qara da budan alystap barady. Eki jaqtanda bul qara úzip barady... al Mıgendi qýyp jetsin delik. Sonda birdeńe ózgere qala ma? Kezdeskende ne deıdi? Jaqsy, bárin de jaılap túsindirer. Al odan ne utady? Shyndyǵynda, túsindiretin de eshteńe joq qoı, Holıdeılermen kezdesken kúni-aq Mıgenge eshqashan úılenbeıtinin sezgen. Oǵan úılený degen sóz — tek ar-uıattyń ómirin ǵana oryndaý, jylt etken bir sáttik sezimge aldaný — ol sezim birtindep muqalady, onyń adaldyǵy men aqpeıildiligi, qarapaıymdylyǵy men buǵan ólip-óship berilgendigi buny keıin kekirik attyratyn bolady. Iá, bunyń bári qas-qaǵymdyq aldanysh...

Kók beret kóz aldynan alystap barady. Kók beretpen birge jan-jaǵyna jaltańdaı qarap, Mıgen de budan alystap barady. Osyndaı sumdyq mınýttardy kim basynan keshirdi eken? Biraq qalaı oılasa da, osy sátte Esherst ózin haıýan esebinde sezingen. Bunyń ah ura kúrsingeni sondaı, aldynda ketip bara jatqan bir qyz túkke túsinbegendeı buǵan jalt qarady. Endi bir mezette bul Mıgenniń jaǵalaý tekshesinde aıaq sýytyp, teńiz jaqqa tesile qarap turǵanyn baıqady. Esherst te toqtaı qaldy. Múmkin ol buryn eshqashan teńizdi kórmegen shyǵar, qazir tipti muńǵa batyp turǵan kúnniń ózinde, osynaý kóz jetkisiz kógildir dúnıe oǵan sondaı bir keremet bop kóringen bolar. "Iá, ol eshteńeni kórgen joq, — dep oılady bul — Onyń búkil ómiri alda ǵoı.Tek birer aptalyq qyzyqqa bola men endi osy ómirdi — jas ómirdi qyrshynnan qıǵaly turmyn. Joq, buny istegenshe ólgenim artyq!" Kenet buǵan Stellanyń sabyrly júzi, aq sarǵysh jumsaq shashy elesteı qaldy. Joq, bul essizdik bolady, bul degeniń — óziń kıe tutqan qasıettiń bárinen bas tartý, ózińdi-óziń qorlaý, syılamaý... Ol kilt toqtaı qaldy da, sonan soń keri burylyp, vokzaldy betke alǵan. Biraq qalaı umytaıyn dese de osy bir shynashaqtaı qyzdyń kóshedegi kóringen adamǵa jaltaqtaı qarap, jylamsyrap kele jatqan beınesi kóz aldynan ketpeı qoıyp edi. "Haıýanmyn! — dedi ol ózine. — Haıýanmyn men!.." Osy sózden jerge kire jazdaǵan ol... taǵy da jaǵalaý jaqqa moıyn burǵan. Biraq bul joly kók beretti kóre almady: qaıda ketti eken? Kimderdiń betine jaýtańdaı qarap barady eken? Ókinish pen qapadan jany qatty kúızelip ketken bul sonaý qara-qurasy mol qalyń jurttyń ortasyna qaraı enteleı umtylǵan.

Biraq qyz kózine túse qoımady. Jarty saǵattan astam ony dal uryp izdegen ol, aqyry tappaǵan soń, jaǵaǵa shyǵyp, qum ústine etbetinen jata ketip edi. Ony shyndap izdese, op-ońaı taýyp alatynyn da bildi — vokzalǵa baryp kútip otyrsa bolǵany — ol birazdan soń sharshap-shaldyǵyp ózi-aq kelmeı me. Nemese qazir týra fermaǵa attanyp ketse, keshkisin ony qınalmaı-aq sonda keziktirer edi. Biraq bul qum ústinde qozǵalmaı jata berdi, mańaıynda balalar kishkentaı kúrek-shelekterimen qumdy sapyryp, máz bola oınap júrdi. Bunyń boıynda ystyq qany lyqsyp tasyp jatty, "ómirde bárin kórýge týra keledi, bárimen de kúresý kerek, tek eljiregen sezimniń quly bolýǵa bolmaıdy!" dedi ol ózin jigerlendire túsip. Osy oıdy mıyna ábden sińire bergen saıyn onyń Mıgenge degen márttik nıeti birtindep boıynan qasha bastady. Biraq, sóıte tura... qyzyq, bul ózin-ózi túsiner emes. Odan sanaly túrde qashaıyn dep oılaıdy, alaıda qasha almaıdy, dálireginde, keshegi bir kúnderdiń tátti elesinen qutylarǵa shamasy joq. Ony oılasa boldy... taǵy da qushaǵyna qatty qysyp turyp, súıgisi keledi Mıgendi. Taǵy da alma aǵashynyń túbinde turyp, tátti bir sezimderge bólengisi keledi. Osy bir yntyzarlyq favnanyń nımfany qýyp jetkisi kelgen yntyqtyǵynan birde-bir kem emes sekildi...Syldyr-syldyr etken móp-móldir bulaq... qaýashaǵy ottaı janǵan sarǵaldaqtar... "qorqynyshty syǵan" júretin quz-jartastar... kókektiń shaqyrǵany... toqyldaqtyń toqyly... al qara kók aspandaǵy altyn aı... almanyń úlbiregen gúlderi... Onyń yp-ystyq ernine jabysa túsken óz erinderi... Qandaı tátti elester - biraq ol báribir jatqan jerinen qozǵalar emes. Buny osy jyly qumǵa shegelep tastaǵan ne kúsh, ne qudiret?.. Aqsary óńdi úsh qyz... qońyr-qara kózdi albyraǵan aqshyl júz... bunyń qolyn qysqan jińishke názik qol.. "Demek siz jaqsylyqqa senedi ekensiz ǵoı?" degen jumsaq ún... Iá, osynyń bári - bıik dýalmen qorshalǵan kóne aǵylshyn baqtarynda ósetin raýshan gúlderi, ondaǵy taza aýa, ondaǵy qalampyrdyń muryn qytyqtar ashqyltym ıisi, janyńdy raqatqa bóler tylsym tynyshtyq — bári-bári de bunyń bala kezden úırengen, súıgen, keremetteı qasıet tutqan dúnıesi. Kenet ol ornynan atyp turdy. "Eger ol osy jaqqa qaıta oralsa, meni kórip qalady ǵoı!" dep oılady da, aýlaqtaǵy jartasqa qaraı júgire jóneldi.

Ol týra sý jaǵasyndaǵy jalpaq tastyń ústine kelip otyrdy — osy jerde bolmaǵanda alańdamaı oılanýǵa múmkindik bar. Tolqyn urǵan tastardan sý shashyraıdy. Aýadan salqyn ylǵal esedi.

Fermaǵa qaıta barý, Mıgenmen turmys qurý; aıdaladaǵy ormanda, quz-jartastardyń arasynda ómir súrý — joq, bul múmkin emes. Al ony úlken qalaǵa aparyp, keń dúnıede erkin ósken tabıǵattyń tumsa perzentin tar páterge qamap qoıý — jo-joq, bul degenińiz ony da, ózin de ǵumyr boıy azaptaý degen sóz. Endeshe bosqa qınalyp nesi bar, kóńil jeligi birtindep basylar, sonda bári de óz ornyna keler. Londonda ol qyzdyń ózine de jaıly bola qoımas, keń dúnıesin ańsap keıin barmaq tister, bas shaıqar. Kók teńizden kóz almaı tas ústinde uzaq otyrǵan saıyn oǵan bári de anyq kórine bastap edi. Keshegi bunyń tula-boıyn eritken qyzdyń qoly, qyzdyń denesi endi bunyń sanasynan alystap, munarly da tumandy bir dúnıeniń qoınyna sińip bara jatqandaı boldy... Taǵy bir sátte onyń aıanyshty túri, jalynyshty kózqarasy bunyń janarynda jarqyrap turyp aldy da, janyn jegideı jeı bastady. Ol ornynan turyp, jal-jalqyrly tastardy attap ótip, tómendegi kók ıirimniń janyna bardy. Múmkin sýǵa tússe sergip, bar elesten, ýaıymnan arylatyn shyǵar! Kıimderin asyǵys sheship, sýǵa bir-aq sekirdi. Eshteńe oılamaý úshin, eshteńege bas qatyrmaý úshin esinen tanǵansha júze bergisi keldi. Óstip shamaly ýaqytta ol jaǵadan ári tez, ári tym alystap ketip edi. Sosyn ony qorqynysh bıledi. Abaısyzda tolqyn súırep ketse qaıtedi! Holıdeı sıaqty aıaq-qoly tartylyp qalýy da múmkin ǵoı? Qaıtadan keri júzdi. Endi oǵan jaǵadaǵy qyzyl jartastar óte alystap ketkendeı kórindi. Eger sýǵa batyp ketse, jaǵada kıimderi qalady. Bunyń ókinishti qazasyn Holıdeı biledi, al Mıgen — eshqashan: fermada eshkim gazet oqymaıdy. Fıl Holıdeıdiń sózi taǵy esine tústi: "Kembrıdjdegi bir qyz... Men onyń aldynda arymdy taza ustap qalǵanyma qýandym..." Esherst osy sátte qatty qorqynyshtyń áserinen Mıgendi esh ýaqytta renjitpeske ant etip te úlgirgen. Osy oıdyń basyna kelýi muń eken, boıyna tosynnan kúsh quıylǵandaı boldy da, jeńil de jyldam júze jóneldi.

Jaǵaǵa jetip, kúnge keptirinip, kıinip alǵan soń, boıynyń birtúrli sergip qalǵanyn sezip edi.

Adam jas kezinde aıaýshylyq sezimnen tez arylady ǵoı. Esherst qonaqúıge kelisimen uzaq aýrýdan turǵan adamdaı birden shaıǵa bas qoıyp edi. Oǵan bári de tátti, bári de unamdy kórindi: qara shaı men qara nannyń ózi buǵan eshqashan mundaı tátti kórinbegen shyǵar. Esherst bólmede ary-beri júrip, ár zatty qolymen ustap, ár nársege baıyppen qarap, kóbirek aınalyp qaldy. Stellanyń jumys sebetin qolyna alyp, ishindegi arba jipti saýsaqtarymen aınaldyryp kórdi, onyń janynda jatqan kishkentaı dorbany ıiskep biraz turdy, áldebir mýzyka áýenin tere bastady. "Búgin keshke ol qyz oınaıdy, men janynda turamyn. Oǵan qaraǵanda janyń qandaı lázzatqa batady deseńshi!.." Esherst qyzdyń buǵan alyp qoıǵan kitabyn qolyna ustap, oqyp kórgisi keldi. Biraq Mıgenniń muńaıǵan júzi taǵy da kóz aldyna kele qaldy da, ol ornynan turyp, tereze aldyna bardy. Saıa baqta qustar saıraıdy, aǵash japyraqtary samal jelden jybyr-jybyr etedi, odan ári kósilip jatqan kók teńiz. Úı kútýshi áıel bólmege kirip, ústel ústin jınastyryp ketti. Ol tereze aldynda qozǵalmastan áli tur edi. Birazdan keıin syrtqy qaqpadan Holıdeılerdiń de qarasy kóringen Stella alda, al Fıl men sebet kótergen kishkentaı qyzdar sońynda. Esherst terezeden eriksiz burylyp ketti. Kóńil kúıi buzylyp tur edi, dostaryn bir jaǵynan kórgisi kelgeni, ekinshi jaǵynan oǵan tym qushtar da bola qoıǵan joq, olarǵa birtúrli renishi bar sıaqty. Degenmen áldebir kúsh buny olarǵa, ásirese, Stellaǵa qaraı tarta bergen.

Qyz bólmege kirgende, bul roıal janynda tur edi. Buǵan ol ári tańyrqaı, ári sál renishti qaraǵandaı bolǵan. Sosyn jymıyp kúldi de:

— Siz ne úshin kelmedińiz, Frenk? — dedi.

— Úlgirmeı qaldym.

— Qarańyzshy, biz qandaı kesh gúldegen fıalka taýyp alǵanymyzdy!

Qyz buǵan bir shoq gúldi usyna berdi. Esherst ony betine tosqan kezde, kókiregin bir kók aıaz qaryp ótkendeı boldy. Mıgen de osyndaı dalanyń erkin ósken gúli edi ǵoı.

— Ót-te ádemi! — dedi daýsyn úze sozyp, sosyn buryldy da, shyǵyp ketti.

Ol basqyshta tarpyldatyp kele jatqan qyzdarǵa kóringisi kelmeı, jyldamdata basyp, óz bólmesine jetti de, betin eki qolymen basqan kúıi tósegine qulap tústi. Mıgennen endi máńgi aıyrylǵanyna ábden sengen ol eń aldymen ózin, sosyn tunyǵyn laılaǵan myna Holıdeılerdi, myna sán-saltanatty, jaıly aǵylshyndyq turmys-jaıdy — bárin-bárin jek kórip ketti. Qaıdan ǵana bular munda keldi eken, qaıdan ǵana bul olarǵa jolyqty eken! Óziniń jyltyraǵan ádemi túrimen buny baýrap alyp, Mıgennen aınytyp shyǵa kelýge Stellanyń qandaı qaqysy bar edi. Ne úshin ǵana ol bunyń móp-móldir sezimin laılap, aıyqpas ýaıymǵa, óshpes ókinishke bóledi. Buny jer-kókten izdep taba almaı qaıtqan baıǵus Mıgen, kishkentaı Mıgen qazir eki kózi tórt bolyp tereze aldynda turǵan shyǵar. Uıattan beti órtenip, óksip-óksip jylaýǵa az-aq qalǵan bul jeńimen aýzyn basty. Al sosyn tómenge tamaq ishýge barǵanda, bir aýyz til qatpastan túnerdi de otyrdy, tipti qyzdardyń ózi buǵan qarap typ-tynysh bola qalǵan. Eshersttiń kóńil kúıi bárine de áser etip, bul kúngi kesh óte qońyrqaı ótip edi: qyzdar sharshaǵan, Fıl de únsiz. Esherst Stellanyń ózine birer márte muńaıa qaraǵanyn baıqap, "saǵan so kerek, bárine kináli sensiń" degendeı boldy ishinen.

Túnde sondaı mazasyz uıyqtady, sosyn tańerteń erte turyp, syrtqa shyǵyp ketti. Teńiz jaǵasyna barǵanda, salqyn aýamen tynystap, sál sergı túsken. Qalaı oılasa da, bul qandaı órkókirek deseńshi! Bunyń bárin Mıgen júregine sonshama jaqyn qabyldaıtynyn qaıdan bilipti! Birer aptadan soń ol buny sózsiz umytady. Al bul... Iá, bul parasatty sheshim qabyldaǵany úshin "marapattalyp" shyǵa keledi! Parasatty jas jigit! Eger bunyń qandaı qadamǵa barǵanyn Stella bilgen bolsa, saıtannyń azǵyrýynan aman qalǵan buǵan alǵys aıtar ma edi. Esherst yzalana kúldi. Biraq kók aspan, kókshil teńizdiń mamyrajaı tynysy, jaǵada shańqyldaı ushyp júrgen jalǵyz shaǵalanyń beıbit tirligi júregin jibite berdi de, álgindegi oǵash oılarynan endi ózi uıala bastaǵan. Sosyn sýǵa shomylyp alyp, úıge bettedi.

Stella baq ishinde jınalmaly oryndyqqa jaıǵasyp, sýret salyp otyr eken. Bul urlana basyp onyń janyna keldi. Qylqalamnyń qımylyna qaraı qasyn kere túsip, basyn bir jaǵyna qısaıta buryp otyrǵan osy túri qandaı ádemi edi!

— Keshirińiz, keshe sondaı oǵash minez kórsetip aldym, Stella, — dedi bul yńǵaısyzdana.

Ol buǵan jalt qaraǵanda, beti qyzara qalǵan.

— Eshteńe etpeıdi, — dedi ol kúlimsirep. — Bir kezdeısoq jaǵdaıǵa tap bolǵanyńyzdy sezgem. Dostarǵa renjýge bolmaıdy, solaı emes pe?

— Dostarǵa, — dedi Esherst qaıtalap. — Biz bárimiz dospyz ǵoı, á?

Qyz buǵan qarap, bas ızep qoıdy, jymıǵan kezde marjandaı appaq tisteri jarqyrap kóringen.

Úsh kúnnen keıin Esherst Holıdeılermen birge Londonǵa oraldy. Fermaǵa bir aýyz hat jazǵan joq. Ne betimen jazady?

Kelesi jyldyń kókek aıynda ol Stellaǵa úılengen...

Mine, Esherst óziniń kúmis toıy kúni eski dýaldyń túbindegi bir túp qaraǵan butanyń janynda otyryp, osy oqıǵalardy eske túsirip edi. Ózi dastarqan jaıǵan osy jerde, túpsiz tuńǵıyq kók aspannyń aıasynan birinshi ret Mıgenniń elesin kórdi. Bul kezdeısoqtyq degendi qoısańshy! Búgin dál osy arada, fermadan taıaq tastam jerde demalamyz dep bul oılady ma? Al endi sol fermaǵa baryp, baıaǵy baqty, baıaǵy dáý alma men "qorqynyshty syǵan" júretin quz-jartastardy nege kórip qaıtpasqa? Iá, barý kerek: Stella bir saǵattan keıin ǵana oralady, oǵan deıin úlgiredi ǵoı.

Bári esinde jaqsy qalypty — qaraǵaıly orman da, jotalar da, kók maısaly alqap ta kózine jyp-jyly kórinedi. Ol ferma qaqpasynyń aldyna kelip toqtady. Alasa tas úı, kire beristegi qalqaıma shatyr, onyń túbindegi qaraqat butalary — bári sol qalpynda! Tipti tereze aldyndaǵy jasyl oryndyq ta óz ornynda tur. Esherst kúni keshe ǵana osy oryndyqqa shyǵyp, qyz qolyndaǵy salqyn kiltti ustaǵandaı. Ol aýla ishimen júrip kelip, baq qaqpasyna súıenip turdy — baıaǵy syqyrlaýyq eski qaqpa. Bir qara shoshqa aǵashtardyń túbin timiskilep júr. Dál sondaǵy sıaqty... shynymen-aq jıyrma alty jyl ótip ketkeni me — álde sodan berginiń bári tús te, al qazir tósekten jańa ǵana turǵan buny dáý almanyń túbinde Mıgen kútip tur ma? Ol jastyq shaǵyn oılap turyp búginde býryl tarta bastaǵan shoqsha saqalyn qalaı sıpaı bergenin ózi de ańǵarmaǵan. Qaqpany ashyp, baq ishine kirdi. Butalar men qalyń shóptiń arasyn boılaı júrip, dáý alma aǵashyna jetti. Sol qalpy... Tek jýan dińindegi kókshil-sur múgi biraz qalyńdaı túsipti, tómendegi eki-úsh butaǵy qýrap qalǵan, al bylaısha... Bylaısha qaraǵanda ótken túnde ǵana jýan dińdi qushaqtap turyp qalǵandaı... sol sáttegi muryn qytyqtar ormannyń qyshqyltym ıisi, sondaǵy alma gúlderiniń shoq-shoq bolyp tóbesinen tónip turǵany — bári de qazirgideı. Mine, búgin de... dál osy sátte de aǵashtar baıaǵydaı búrleı bastaǵan, taıaý jerden kókektiń shaqyrǵany, áldebir qustyń tynymsyz shyryldaǵany estiledi, jarqyraǵan kún sáýlesi arqandy qyzdyrady. Bári de keshegideı degenge sengiń kelmeıdi, biraq senesiń: qara balyqtar júzip júrgen kishkentaı bulaǵyńyz da, kezinde jaǵasynda jatyp alyp, ústine ýys-ýys sý shashatyn alaqandaı toǵanyńyz da — minekı. Al odan ári de keń tóskeıde... báz baıaǵydaı býk aǵashtary men "qorqynyshty syǵan" júretin quz-jartastar qaraýytady. Jastyq shaǵyna degen saǵynysh, qaıtyp oralmas qaıran kúnderdiń elesi, ýaqyt ótken saıyn qartaıa bastaǵanyn seziný — Eshersttiń eńsesin ezip jibergen. Iá, bul jerdegi tabıǵat áli kúnge tumsa qalpynda tur. Osy tabıǵattyń, osy sulýlyqtyń baǵasyn kezińde búl bildi me? Joq, bilmedi. Ókinishti-aq!

Ol bulaq jaǵasyna tústi, sosyn quralaıdyń kózindeı móldirep, tunyp jatqan toǵanǵa qarap turyp: "Kóktem jáne kók órim jastyq, — dedi kúrsinip. — Al mundaǵy... adamdar she?" Joq, olardyń kózine kórinýge bolmaıdy... Esherst súrleý jolmen asyǵa basyp, jyldam tómen túsip ketti de, sálden keıin jol aıyryǵyna jetken.

Mashınasynyń janynda býryl saqaldy bir sharýa taıaǵyna súıenip, júrgizýshimen sóılesip tur eken. Ol Esherstti kórgende, áńgimesin kilt tıa qoıyp, kináli adamdaı qıpaqtap qalǵan da, aıaǵyn syltı basyp júre bergen.

Esherst oǵan jol jıegindegi qoıan jota tóbeshikti kórsetip:

— Mynanyń ne ekenin aıtyp jibermeısiz be? — dedi. Shal toqtaı qaldy, toqtaı qalǵan sátte onyń ájim torlaǵan júzinen; "Kimnen suraıtyndy dál taptyńyz, myrza" degen nyshan baıqalǵandaı edi.

— Bul — beıit qoı, — dep jaýap berdi ol.

— Qyzyq eken!.. Aıdalada jalǵyz beıit... — Shal jymıdy.

— E, bul degen bir uzaq áńgime ǵoı. Buny aıta-aıta ózim de jalyǵyp bittim. Kezdeskenniń bári suraıdy, al men bárine aıtyp berem. Bul jerdi biz "Qyz zıraty" dep ataımyz.

Esherst temeki dorbasyn usyndy.

— Shylym shegińiz.

Shal myjyraıǵan malaqaıyn shúıdesine qaraı ysyryp qoıyp, temeki úıindisin qysh trýbkasyna baptap nyǵarlaı bastady. Qalyń qabaǵynyń astyndaǵy syǵyraıǵan kózderi jas adamnyń kózindeı áli de ushqyn atyp tur edi.

Eger siz renjimeseńiz, men otyraıyn, ser. Nege ekeni belgisiz, sońǵy ýaqytta aıaǵym syr bere bastady, — dep ol Eshersttiń janyna tize búkken.

Bul beıittiń ústinde ylǵı da neshe túrli gúlder jatady. Bul jer qazir tym kóńilsiz de emes. Júrginshiler kóp, bireý avtomobılmen, bireý basqamen keledi degendeı. Baıaǵyda ǵoı... kúni boıy bir adamnyń qarasyn kórmeýshi edik... Beıshara bala ózine-ózi qol jumsap... endi, mine, jalǵyz jatqan túri mynaý.

— Solaı deńiz, — dedi Esherst. — Sondyqtan da jol aıryǵyna qoıǵan eken ǵoı ony. Bul dástúrdiń áli kúnge jalǵasyp kele jatqanyn bilmeýshi edim.

— S, bul oqıǵa baıaǵyda bolǵan! Ol kezdegi sváshennıgimiz óte qatal adam edi. Toqtaı turyńyz, osy men qazir jetpis altyǵa qadam bastym-aý deımin. Al ol kezde nebári elý jasta edim. Bul oqıǵany búginde menen artyq biletin de eshkim joq. Ol qyz, ıakı myna jerde jatqan qyzdy aıtam da, men jumys istegen fermada turýshy edi. Qazir bul ferma mıssıs Narakombtan Nık Narakombtyń qolyna kóshken. Men endi soǵan azdap qolǵabys jasap júrgen jaıym bar...

Esherst dýalǵa arqasyn súıeı otyryp, jelge qolyn qalqalap, temeki tutatpaqshy bolyp edi, shyrpysy qaıta-qaıta sóne bergen. Aqyry tutatyp alǵan kezde de, qolyn betinen alǵan joq.

— Solaı ma? — dedi ol qarlyǵyp shyqqan óz daýsy ózine bóten sezilip.

— E, beıshara, ondaı qyzdy endi bul ómirden tabý qıyn shyǵar. Ádemi edi, aqyldy edi, biraq qaıtesiń, shirkeýdiń janyna jerleýge ruqsat etpedi, tipti ózi ótingen jerge de qoımady ǵoı. — Shal bir sát únsiz qaldy da, jún basqan sińirli qoldarymen beıit ústinde jatqan fıalka gúlderin sıpap qoıdy.

— Solaı ma? — dedi Esherst.

— Eger shyndyǵyn aıtsam, — dedi shal sózin odan ári jalǵap. — Meniń oıymsha, bul oqıǵaǵa mahabbat aralasqan sıaqty, basqa eshteńe de emes... degenmen eshkim eshteńeni bilmeıdi de. Qaıdan bilsin, qyzdyń basyna kim kirip shyqty deısiń. Biraq, menińshe, solaı bolǵan.. — Ol taǵy da beıit ústin sıpap qoıdy. — Men ol qyzdy óte jaqsy kórýshi edim, ıá, shyndyǵyn aıtqanda, ony kim jaqsy kórmedi deısiń? Tek júregi tym názik edi — bári de sodan boldy ǵoı. — Shal kózin joǵary kóterdi.

— Solaı ma? — dedi erinderi dir-dir etken Esherst taǵy da.

— Bul ózi kóktemde bolyp edi... dál qazirgideı kez... joq, bálkim, keshteý ǵoı deımin... Áıteýir, aǵashtardyń gúldep turǵanyn bilemin... Sol kezde bizde bir stýdent bolǵan, janyp turǵan jas jigit edi, jeńiltekteý me, qalaı... Óz basyma ol unaǵan, aramyzda eshqandaı anaý-mynaý áńgime bolǵan joq, biraq baıqaýymsha, qyzǵa kesel sol jigitten bolǵan sıaqty. — Shal aýzynan trýbkasyn alyp, oń jaǵyna eńkeıe túkirip tastady da, áńgimesin odan ári jalǵady. — Qyzyǵy sol, kútpegen jerde ol ketip qaldy da, qaıta oralǵan joq. Onyń keıbir zattary áli kúnge osynda jatyr... ıyqqa asatyn qapshyǵyna deıin. Bul zattaryn keıin ne aldyrtyp ta almady. Men osyǵan tań qalamyn. Sonyń ózi aty kim edi? Esherst pe edi? E, áıteýir, sondaı birdeńe de...

— Sola-aı ma? — dedi Esherst tórtinshi ret.

— Qyz eshteńe aıtqan joq, biraq sol kúnnen bastap mıy aınalyp qalǵandaı eseńgiredi de júrdi. Men eshqashan adamnyń mundaı tez ózgergenin kórgen emespin. Olardyń fermasynda Djo Bıddaford degen bir jas jigit jumys isteýshi edi, sol jigit, obaly neshik, álgi qyzdy ólip-óship súıdi ǵoı, biraq, amal ne, qyz ony mańaıyna jolatpaǵan, ol sál jaqyndap ketse boldy, kirpideı jıyryla qalýshy edi. Men ony óristen sıyr qaıtaryp kele jatqan kezimde kún saıyn keshkisin kórip júrdim. Beıshara bala dáý alma aǵashynyń túbinde alysqa muńaıa qaraıdy da turady. Balam-aı, ne jetti eken saǵan, túriń jaqsy emes-aý osy seniń, aıaǵannan basqa ne isteıin, dep oılaımyn ony kórgende...

— Iá, sosyn?.. — dep kúbirledi Esherst.

— Birde men odan: "Saǵan ne boldy, Mıgen?" dep suradym. Onyń aty-jóni Mıgen Devıd bolatyn, mıssıs Narakomb sıaqty ol da kezinde Ýelste turǵan ǵoı. "Baıqaımyn, birdeńege muńaıyp júrsiń ǵoı" deımin. "Joq, Djım aǵaı, eshqandaı muńaıyp júrgem joq" dedi ol "Jo-joq, sende bir muń bar" deımin men. Al ol "joqtan " basqa aıtpaıdy, biraq kózinen jas parlap aǵady. "Al sonda nege jylaısyń?" deımin men, ol bolsa qolyn júregine basyp: "Myna jerim aýyrady deıdi, eshteńe etpes, basylady ǵoı, al eger, — deıdi, — maǵan birdeńe bola qalsa, myna almanyń túbine jerleńder", — deıdi. Al men: "Aqymaq balam-aý, saǵan ne bolady deısiń!" deımin kúlemin. "Joq, men aqymaq emespin", — deıdi ol. E, bul qyzdar ne demeıdi dedim de qoıdym men. Al eki kún ótken soń keshki saǵat altylar shamasynda sıyrlardy aıdap kele jatsam... álgi alma aǵashynyń janyndaǵy bulaqta birdeńe qaraıady. "Shoshqa ma, nemene bul? Atańa nálettiń jetken jerin qara!" deımin ishteı. Al jaqyndap kelgende, shyqqyr kózim ne kórdi deısiń ǵoı...

Shal úndemeı qaldy. Ne zamatta ǵana basyn kóterip, muńǵa batqan kózin Esherstke burǵan.

— Jartas túbindegi kishkentaı toǵanda jatqan ... sol eken, sonyń týra ózi eken. Bul toǵanǵa álgi stýdent jigittiń de túsip júrgenin birer márte kórip qalǵanym bar-dy... Qyz sýda et betimen jatyr eken. Al bas jaǵynda — jartastan salbyraı túsip jatqan bir tal sarǵaldaq... Qyzdy sýdan kóterip, betine qaradym — qudaı-aý, kádimgi sábıdiń júzindeı albyrap tur, qarasań — kóz toıady, aıtsań — sóz jetpeıdi! Netken ádemi deseńshi! Dáriger ony ary-beri qarap shyqty da, bul — qatty qaıǵydan bolǵan is, áıtpese mynadaı sýǵa batyp ólýi múmkin emes dedi. Rasynda da onyń ózine ıe bola almaǵany betinen anyq kórinip tur edi. Men oǵan qarap turyp, kóz jasymdy tyıa alsamshy — sondaı ádemi bop jatty ǵoı ol! Ózińiz bilesiz, mezgil maýsym aıyna aıaq basqan kezde aǵash gúlderi túleı bastaıdy ǵoı, al onyń qaıdan tapqanyn kim bilsin, almanyń bir tal gúlin shashyna qystyryp alypty. Ras, bul qyzǵa birdeńe jetken eken dep oılaımyn, áıtpese sondaı kóńildi júrgen onyń ólimge umtylyp nesi bar! Dáriger aıtqandaı, jóni túzý adam anadaı sýǵa batyp óle me, nebári bir jarym-aq fýt shyǵar ol jer... Al týra sol jerge baryp ólgeni nesi? Bir gáp bar onda, bir gáp... Tek men bir nársege qatty ókinemin: qyzdyń maǵan aıtqan álgi "... meni alma aǵashynyń túbine jerleńder" degen sózin beker-aq tisimnen shyǵardym. Buny estigen jurt "Mıgen ózin-ózi óltirgen eken" dep gýlep júre berdi ǵoı. Al bizdiń sváshennık mundaı máselege óte qatty qaraýshy edi.

Shal taǵy da beıittiń betin sıpap qoıdy.

— E, bul qyzdar degeniń mahabbat jolynda ne istemeıdi deısiń! Tań qalatyn-aq dúnıe! Al onyń júregi tym názik edi. Qaıtesiń, bireý jara saldy ǵoı oǵan. Biraq, shyn máninde ne bolǵanyn kim bilsin...

Shal, "buǵan ne deısiń?" degendeı Esherstke burylyp edi. Ol eshteńe kórmegen, eshteńe estimegen adamdaı ornynan sozalańdaı turyp, ún-túnsiz júrip ketti.

Esherst dastarqan jaıyp qoıǵan jerdiń janyna túk kórmegendeı óte shyqty da, súrleý jolmen jotanyń basyna kóterilip shóp ústine et bettep jata ketti. Mine, bunyń kezindegi "parasatty sheshimine" qaraı taǵdyrdyń tartqan syıy. Mine, qaıda mahabbat qudaıy Kıprıdanyń atqan oǵy! Onyń jasqa shylanǵan kóz aldynda bir tal alma gúlin shashyna qystyrǵan Mıgenniń muńly júzi elestegen. "Meniń kinám ne? — dep oılady ol — Qaı jerde qatelestim eken? Biraq jaýap taba almady. Ol kezde kóktem edi, kóńilde jelik bar edi... Gúlder sheshek atqan, qustar saırap jatqan... Bunyń júregine de, onyń júregine de kóktem kógildir nuryn tókken... Ol kóktem sıqyrly edi, sıqyryna bulardyń basy aınalǵan. Mahabbat! Al shyn mahabbat qurbandyqsyz bola ma? Demek, grek aqyny durys aıtqan:

Mahabbat degen — bir peri

Qanaty nurǵa malynǵan.

Sıqyrly sulý kóktemde

Jer-jahan oǵan tabynǵan.

Jas óskin mine, nur jaınap,

Jymyńdap, kúlip búrleıdi.

Shýaqty kúnmen dún-dúnıe

Mahabbat bolyp gúldeıdi.

Adamzat, shattan taǵy da,

Kıprıda mindi taǵyna!

Iá, grek aqyny durys aıtady. Mıgen, baıǵus Mıgen! Dáý almanyń túbinde buny saǵyna kútken, sarǵaıa kútken Mıgen! Ólgen soń da bar sulýlyǵyn joǵaltpaǵan qaıran Mıgen!..

— E, sen munda ekensiń ǵoı! — Tý syrtynan áıeliniń daýsy estildi — Qarashy mynaǵan?

Esherst ornynan turyp, Stella usynǵan sýret nobaıyn qolyna ustady da, únsiz uzaq qarady.

— Qalaı oılaısyń, Frenk, negizgi oıymdy durys jetkizdim-aý deımin, á?

— Iá.

— Biraq bir nárse jetpeı tur ma qalaı?

Esherst bas ızedi. Sonda ne jetpeıdi? Iá, munda "almanyń úlbiregen gúli men kóktemniń kógildir nury" joq qoı...

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---