Shyǵarma jazýǵa úıretý joldary
Baıandama
Taqyryby: Shyǵarma jazýǵa úıretý joldary
Jospary:
Kirispe. Shyǵarma degen ne?
Negizgi bólim: a) Shyǵarmaǵa jospar qurý;
á) Kórkem shyǵarmamen jumysta oqýshy sheberligin shyńdaý;
b) Shyǵarma jazýǵa daıyndaý joldary men ádisteri
Qorytyndy.
Qazirgi tańda oqytylatyn pánder balalardyń bolashaǵy, tańdaıtyn mamandyǵyna qaraı baǵyttalýda, ıaǵnı maqsaty bilim berý isine erekshe nazar aýdarylýda. Jeke tulǵa, daryndy shyǵarmashylyq tulǵa qalyptastyrý bilim men tárbıe berýdegi memlekettik istiń eń mańyzdysy bolyp otyr. Kásipke daıyndaý, maqsatty bilim berý – jeke tulǵa damýyn júzege asyratyn máseleler. «Osy shyǵarma jazý nege kerek?» «Qalaıda jazdyrý kerek pe?» degen suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik.
Shyǵarma degenimiz – oqýshylardyń tildik jáne ádebıettik bilimderi men óziniń tanym, túısik, kózqarasynyń tájirıbelerine súıene otyryp óz oıyn júıeli, ádebı til qalybynda bere bilýge mashyqtandyratyn jazbasha tájirıbelik jumystyń biri. Qazaq ádebıeti pánderinen shyǵarma jazdyrýdyń maqsaty men mindeti osy mazmunnan týyndamaq.
1. Shyǵarmadan balanyń tildik mádenıeti, sózdik qory, teorıalyq bilimi, ádebı uǵym - túsinigi, jazýǵa ıkemi men oılaý deńgeıi baıqalady.
2. Shyǵarma – oqýshynyń jeke tulǵa retinde ózin kórsete alýynyń belgisi, daǵdyly jumystyń kórinisi. Oqýshynyń aýyzsha sóz saptaýyn qalyptastyrýdy biz qıyn deımiz, al oıyn jazbasha túsirýge qalyptastyrý odan da qıyn. Olaı bolsa, bul – júıeli túrde júrip otyratyn uzaq úderistiń túpki nátıjesi.
Nátıje qaı jumysta da nátıjeliligimen baǵaly. Aldyndaǵy oqýshysy aq qaǵazǵa óz oıyn, kózqarasyn, pikirtalasynda týǵan sheshimin túsirip, tipti ózindik stıl aıshyǵyn tanytyp jatsa, muǵalim jumysynyń shynymen nátıjesi bolǵany ǵoı. Jas urpaqqa bilim berýde olardyń pánge degen kózqarasyn qalyptastyrý úlken ról atqarady. Shyǵarma jazý úshin jáne oǵan jospar qurý ádisteri oqýshylardyń oı - qabiletterin arttyra túsetini belgili. Ádebıet sabaǵynan shyǵarma jazý - ádebıetti oqytý prosesiniń sapaǵa aınalǵan nátıjesi bolyp tabylady. Muǵalimniń pedagogtik sheberligi eńbegin aıqyndaıtyn, oqýshynyń ádebıettik uǵymyn, bilimin baıqaıtyn, synaıtyn kórsetkish.
Mektepte shyǵarma jazýdy 7 - 8 - synyptarda bastaǵan jón dep oılaımyn. Biz kóbinese 10 - 11 - synyptarda shyǵarma jazýǵa úırete bastaımyz. Sondyqtan oqýshylar shyǵarma jazýda kóptegen qıyndyqtarǵa kezdesedi. Oqýshylar arasynda áli de shyǵarma jazyp, jospar qura almaıtyn, óz oıyn jetkize bilmeıtin, ora sholaqtary jıi kezdesip otyrady. Osyndaı kemshilikterdi mektep bitirýshi oqýshylardyń jazǵan shyǵarmalarynan jıi baıqaımyz. Qazirgi ýaqytta jazý jumysyna qoıylatyn talaptar kúsheıdi. Mektep bitiretin oqýshylar kámelettik atestat alý úshin jazatyn shyǵarma jumysyna berilgen nusqaýda bylaı delingen:
«Emtıhandyq jazba jumys – mektep oqýlyǵyn nemese belgili bir bıblıografıalyq - syn maqalany qaıtalap, bolmasa muǵalimniń oı pikirin óńin aınaldyryp jazyp berý emes. Oqýshynyń kórkem ádebıetti oqyǵanda alǵan áserin, jazýshynyń ómirimen, shyǵarmashylyq jolymen tanysqanda bilgen, jalpy ádebıet pánin oqýda kóńiline túıgen, tanyǵan, ózindik oılary men sezimin durys jazyp berýin talap etetin ýaqyt jetti. Emtıhandyq shyǵarma sapaly bolýmen qatar, onda áńgime etilip otyrǵan máseleni tereń túsindirý arqyly emosıonaldyq jaqtan aıqyn da anyq baıandalýy jáne naqty pikiri ádebı kórkem tilmen berilýi qajet» delingen.
Árıne, mundaı talapty oryndap shyǵý – bir kúnniń nemese bir aıdyń, bir jyldyń isi emes, búkil orta mektep kóleminde alǵan bilimniń uzaq merzimde qol jetken nátıjesi bolý kerek. Emtıhan ýaqytynda oqýshylardyń shyǵarma jazýda jiberetin, jıi kezdesetin shyǵarmany qalaı bastaý kerek ekenin bilmeý, birinshi betti bastaǵanda aldymen jospar, odan keıin taqyrypty jazý sıaqty kemshilikterdi boldyrmas úshin shyǵarmany qalaı jazý týraly arnaıy nusqaýdy negizge alý jón.
Onda bylaı delingen:
1) Birinshi bettiń ortasyna jumys ıesiniń aty - jóni jazylady.
2) Ekinshi betke eki jol tómenirek ashyq jáne aıqyn etip taqyryp jazylady. Eger taqyryp úzindi bolyp kelse, onda onyń astyna avtordyń aty jazylady.
3) Taqyryptan eki jol tómenirek shyǵarmanyń jospary jazylady.
Mekteptegi shyǵarma jumysy oqýshynyń dúnıege kózqarasyn qalyptastyrýda ıgi yqpal etetini sózsiz. Olaı bolsa shyǵarmanyń negizgi maqsaty – osy. Mektepte shyǵarma jazý jumysynyń qaı túri bolsa da óte kúrdeli oı eńbegi, shyǵarmashylyq is. Oqýshynyń aqyl - oı qabiletin damytyp, belsendiligin arttyrýda shyǵarma jumysy orasan zor mindet atqarady. Sondyqtan mundaı kúrdeli aqyl - oı eńbegin «shyǵarmashylyq» nemese «shyǵarmashylyq emes» dep ataý yńǵaısyz.
Shyǵarmanyń ózin birneshe topqa bólýge bolady:
1. Oqýshynyń óz tájirıbesine, alǵan áserine baılanysty.
2. Erkin taqyrypqa jazylǵan shyǵarma.
3. Ádebı taqyrypqa jazylǵan shyǵarma.
Sonda oqýshynyń ómirden kórgen, baqylaǵan óz tájirıbesi, óz ómirine baılanysty, osy negizde jazǵan shyǵarmalary biryńǵaı júıelenedi.
Shyǵarmashylyq talapty oryndaý, oqýshynyń alǵan taqyrypty tolyq meńgerip, oǵan qajetti materıaldardy saralap, taqyrypqa tikeleı baılanysy joq janama máselelerden aýlaq bolý jazý jumysynyń tıimdiligin arttyrýdyń aıǵaǵy ekenin mektep tájirıbelerinen kórýge bolady. Joǵary synyptaǵy shyǵarma jumystarynyń shyǵarmashylyq tolǵanyspen jazylýy úshin eń aldymen jazý jumysynyń teorıalyq negizderin bilý shart. Sondyqtan shyǵarmanyń qurylysyna nazar aýdarǵany myna syzba júıeni este saqtaý kerek:
1. Áńgime túrindegi shyǵarmalardyń syzbasy
I. Kirispe (ekspozısıa)
II.Negizgi bólim:a) oqıǵanyń baılanysy
á) oqıǵa shıelenisiniń jetken jeri
b) sheshilýi
III. Qorytyndy (epılog)
2. Taldaý túrindegi shyǵarmalardyń syzbasy
I. Kirispe (taqyrypqa júkteletin mindet)
II. Negizgi bólim:a) Taqyryp kótergen másele
v) Usynylǵan dálelder
s) Dáıeksóz túrindegi mysaldar
d) Ózindik oılar
III. Qorytyndy (epılog)
Árıne, oqýshy shyǵarmasynda osy sqemany oryndaý múmkin emes. Biraq shyǵarmany taldaı bilý úshin osy joldardy bilý qajet dep oılaımyn. Shyǵarma jazý úshin oqýshy mynany bilgen jón:
1. Shyǵarmanyń taqyrybyn ábden oılap alyp jazý kerek.
2. Jospar taqyrypqa saı, naqty jasalynýy tıis.
3. Epıgraf taqyryp pen negizgi ıdeıany ashýǵa sáıkes alynýy kerek.
4. Taqyrypqa baılanysty materıaldy iriktegen kezde eń negizgisin alý qajet.
5. Shyǵarmanyń reti men júıesin saqtaý jáne taqyryptan aýytqymaý kerek.
6. Aıtatyn negizgi pikirleri shyǵarmanyń negizgi bóliminde bolatynyn este saqtaý kerek.
7. Keltiriletin mysaldar, salystyrýlar negizgi pikirge baılanysty bolý kerek.
8. Qorytyndy oı negizgi pikirlerdiń tóńireginde jazylýy jáne aıtylatyn oı aıqyn, sóılem oramdy, túsinikti bolýy qajet.
9. Ár sóılemdi dápterge jazar aldynda stıldik qate jibermeýdi oılaý kerek.
10. Umytyp ketpes úshin baıqaǵan emlelik qateler men tynys belgilerin birden qoıyp, saýatty jazýǵa, dápterdiń syrtqy kórinisine mán berý kerek.
Mine, osy talaptardy muǵalim oqýshy shyǵarma jazar aldynda únemi eskerýi kerek. Qazirgi kezde mekteptegi tájirıbege qarasaq, oqýshylardyń shyǵarma jumysyn tekserýdiń eki túri bar.
1. Oqýshy shyǵarmasyndaǵy kemshilikterdi muǵalim ózi túzetedi.
2. Muǵalimniń basshylyǵymen oqýshynyń ózine teksertý.
Kúndelikti tájirıbeden qarap otyrsaq muǵalimder qazir osy eki joldy qatar paıdalanady. Shyǵarma jumysyn tekserý kezindegi olqylyqtar emtıhan kezinde óte jıi kezdesedi. Shyǵarma jumysyn teksergende qatelerdiń túri shartty belgiler arqyly kórsetý durys dep oılaımyn. Munyń ózindik júıesi bar.
/ - Emle qatesi belgilenedi.
V – Tynys belgisinen ketken qate.
Z – Abzas kerek degen belgi.
Z – Artyq qoıylǵan abzas.
? – kúmándi, eki ushty, osy sóılemdi oılan degen belgi.
?! – Pikirdi nemese faktini burmalaýdan ketken kemshilik.
! – Osy jerge erekshe kóńil aýdar.
- Sóz qaldyryp ketse, túsiniksiz sóılemderdi belgileıdi.
- Stıldik jaǵynan durys qurylmaǵan, jóndep jaz degen belgi.
- Aýystyrýdy kerek etetin, birneshe qaıtalanǵan sózder men sóılemder.
Árıne, osy belgilerdi qoıyp, oqýshynyń dápterin qaıtarýǵa bolmaıdy, muǵalim osy shyǵarma jóninde resenzıa jazyp qaıtarsa, bul belgilerdiń oqýshyǵa beretin áseri óte mol. Sondyqtan shyǵarmadaǵy kemshilikterdi joıý úshin, oqýshylardyń osy shartty belgilerdi bilgeni durys bolar edi. Sonda ol oqýshynyń oıynda máńgi qalady dep oılaımyn. Bul shartty belgiler de muǵalimge óte qolaıly. Sebebi ol muǵalimniń ýaqytyn únemdeıdi. Shyǵarmadaǵy kemshilikterdi jazyp kórsetkennen shartty belgini qoıa salý muǵalim úshin de jeńil. Endi osy shyǵarmany muǵalim teksergende neni eske alý kerektigine nazar aýdaraıyqshy.
1. Dápterdiń syrtqy kórinisine nazar aýdarý kerek.
a) tazalyǵy
á) áripterdiń durystyǵy
2. Logıkalyq jaǵynan
a) taqyryp pen ıdeıanyń ashylýyn;
á) pikirdiń moldyǵyn;
b) dáleldiń durystyǵy;
3. Pikirdiń júıeligi
a) jospardyń júzege asýy;
á) árbir bólimniń mólsheri
4. Gramatıkalyq saýattylyǵy
a) emlelik jaǵynan
á) sıntaksıstik jaǵynan
5. Stıli
a) sóılemderdiń durystyǵy
á) kórkemdigi
Mine, osy qatemen jumysty da únemi oqýshylarǵa eskertip otyrǵan jón. Osy aıtylǵandardy basshylyqqa alǵanda shyǵarma jumysy oıdaǵydaı bolady. Júıeli alynǵan bilim oqýshynyń da, muǵalimniń de úzdiksiz eńbegin kórsetedi.
Endi osy jumysqa balany qalaı daıyndap ákelý kerek?
Aldymen oqýshy sabaqqa qyzyǵý kerek. Ásirese ádebıet sabaǵynyń kirispe jáne qorytyndy kezinde oqýshy belsendiligi basymyraq bolatyn jumystar uıymdastyrǵan jón.
1. Balany jumbaq, rebýs sheshýge úıretý kerek, onyń da ózindik qupıa kilti bar jumys.
2. Bir dybystan bastalatyn sózderden turatyn sóılemder jasyryn berýge bolady.
3. Shaǵyn áńgimeden mazmundy, ıdeıany, taqyrypty taptyrý, oılantý.
4. Keıipker týraly oı qozǵaý, ózindik pikirin qalyptastyrý, óz kózqarasyn aıqyndaýǵa, qorǵaı bilýge úıretý arqyly jazý jumysyna tóseldirýge bolady. Degenmen mynany da eskergen jón. Áýeli balany mazmundama jazýǵa úıretý kerek.
- Keı bala tyńdaǵan mazmunyny sol kúıinde qaǵazǵa túsire alady.
- Keı bala mazmundy tutas bere almaıdy, jekelegen bólimderin naqty, ádemi beredi, al keıbir jerlerin attata, shalaǵaılaý jazýy múmkin.
- Keı bala tipti mazmundy esine saqtaı almaıdy, ne júıeli jetkize almaıdy, ne sóılem quraı almaıdy.
- Keıbir bala mazmundamanyń ózin túrlendire, áserlendire, tipti keıde óz oıyn, pikirin qosyp ta jazýy múmkin. Mine, bul – shyǵarma jaza alarlyq qabiletin tanytqan bala. Endi sizdiń jumysyńyz eki túrli baǵyt alady.
1) jaza almaıtyn balany jaza bilýge jetkizý;
2) jaqsy jazatyn balany áńgimeleýge, shaǵyn mátin qurastyrýǵa, shyǵarmaǵa pikir jazýǵa baýlý;
Mazmunyn bilgen bala óz betinshe áńgime quraı alady. Áńgime jazǵan bala shyǵarma jaza alady degen sóz. Endi balany shyǵarmaǵa qalaı daıyndaý kerekpiz?
Shyǵarmaǵa daıyndaý:
1. Sóz úıretý
*Sózdiń maǵynasyn bildirý
*Sózderdi tańdaı bilý
*Ár shyǵarmanyń ár bólimine laıyqty sózder qoldanysyn meńgerý
2. Oı tastaý
*Sózden ıdeıa týdyrý
*Ideıany túsindirý
*Ideıa men taqyryp baılanysyn bilý
Shyǵarmaǵa qoıylar talap ár túrli, tipti kóp bolýy múmkin, biraq maqsat – bireý: negizgi taqyryp ne, sony basty taqyryp etý kerek. Josparlaý sonyń aınalasynda ǵana bolý kerek.
Jospar – shyǵarma aınasy. Taqyrypqa saı jospar qurý, josparǵa sáıkes shyǵarma jaza bilý, josparda kórsetilgen taqyrypshalardy asha bilý – oqýshylarǵa úlken syn. Keıde oqýshylardyń jospary taqyrypty múlde ashpaıdy, oǵan esh qatysy joq bolyp shyǵady. Keı jaǵdaıda shyǵarmalarynyń mazmuny josparǵa múlde qatyssyz bolyp shyǵady.
Taqyryp, jospar, shyǵarma – bul úsheýi birimen - birge biriktirilip turatyn ózektes máseleler. Oqýshylarǵa mazmundamadan góri shyǵarma jazyp úıretý shákirtterimizdiń ózinshe eńbek etip, erkinshe talaptanýyna, óz pikirin, oıyn sarapqa salýyna áserin tıgizeri sózsiz. «Talaptyǵa nur jaýar» degen halqymyz, ózinshe talaptanǵysy kelgen árbir shákirtterimizge jol - joba, baǵyt berý, ushqyr qıaldarymen bıikke samǵaı berýine tilektes bolyp qalý árbir ustazdyń boryshy bolǵandyqtan jumysymyzdy osy abyroıly mindet turǵysynan kórsetýdi maqsat tutyp kelemiz. Ustaz ben oqýshy arasyndaǵy osyndaı shyǵarmashylyq baılanystyń turaqtylyǵy ǵana tabysty jetistikke jol salady.
Taqyryby: Shyǵarma jazýǵa úıretý joldary
Jospary:
Kirispe. Shyǵarma degen ne?
Negizgi bólim: a) Shyǵarmaǵa jospar qurý;
á) Kórkem shyǵarmamen jumysta oqýshy sheberligin shyńdaý;
b) Shyǵarma jazýǵa daıyndaý joldary men ádisteri
Qorytyndy.
Qazirgi tańda oqytylatyn pánder balalardyń bolashaǵy, tańdaıtyn mamandyǵyna qaraı baǵyttalýda, ıaǵnı maqsaty bilim berý isine erekshe nazar aýdarylýda. Jeke tulǵa, daryndy shyǵarmashylyq tulǵa qalyptastyrý bilim men tárbıe berýdegi memlekettik istiń eń mańyzdysy bolyp otyr. Kásipke daıyndaý, maqsatty bilim berý – jeke tulǵa damýyn júzege asyratyn máseleler. «Osy shyǵarma jazý nege kerek?» «Qalaıda jazdyrý kerek pe?» degen suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik.
Shyǵarma degenimiz – oqýshylardyń tildik jáne ádebıettik bilimderi men óziniń tanym, túısik, kózqarasynyń tájirıbelerine súıene otyryp óz oıyn júıeli, ádebı til qalybynda bere bilýge mashyqtandyratyn jazbasha tájirıbelik jumystyń biri. Qazaq ádebıeti pánderinen shyǵarma jazdyrýdyń maqsaty men mindeti osy mazmunnan týyndamaq.
1. Shyǵarmadan balanyń tildik mádenıeti, sózdik qory, teorıalyq bilimi, ádebı uǵym - túsinigi, jazýǵa ıkemi men oılaý deńgeıi baıqalady.
2. Shyǵarma – oqýshynyń jeke tulǵa retinde ózin kórsete alýynyń belgisi, daǵdyly jumystyń kórinisi. Oqýshynyń aýyzsha sóz saptaýyn qalyptastyrýdy biz qıyn deımiz, al oıyn jazbasha túsirýge qalyptastyrý odan da qıyn. Olaı bolsa, bul – júıeli túrde júrip otyratyn uzaq úderistiń túpki nátıjesi.
Nátıje qaı jumysta da nátıjeliligimen baǵaly. Aldyndaǵy oqýshysy aq qaǵazǵa óz oıyn, kózqarasyn, pikirtalasynda týǵan sheshimin túsirip, tipti ózindik stıl aıshyǵyn tanytyp jatsa, muǵalim jumysynyń shynymen nátıjesi bolǵany ǵoı. Jas urpaqqa bilim berýde olardyń pánge degen kózqarasyn qalyptastyrý úlken ról atqarady. Shyǵarma jazý úshin jáne oǵan jospar qurý ádisteri oqýshylardyń oı - qabiletterin arttyra túsetini belgili. Ádebıet sabaǵynan shyǵarma jazý - ádebıetti oqytý prosesiniń sapaǵa aınalǵan nátıjesi bolyp tabylady. Muǵalimniń pedagogtik sheberligi eńbegin aıqyndaıtyn, oqýshynyń ádebıettik uǵymyn, bilimin baıqaıtyn, synaıtyn kórsetkish.
Mektepte shyǵarma jazýdy 7 - 8 - synyptarda bastaǵan jón dep oılaımyn. Biz kóbinese 10 - 11 - synyptarda shyǵarma jazýǵa úırete bastaımyz. Sondyqtan oqýshylar shyǵarma jazýda kóptegen qıyndyqtarǵa kezdesedi. Oqýshylar arasynda áli de shyǵarma jazyp, jospar qura almaıtyn, óz oıyn jetkize bilmeıtin, ora sholaqtary jıi kezdesip otyrady. Osyndaı kemshilikterdi mektep bitirýshi oqýshylardyń jazǵan shyǵarmalarynan jıi baıqaımyz. Qazirgi ýaqytta jazý jumysyna qoıylatyn talaptar kúsheıdi. Mektep bitiretin oqýshylar kámelettik atestat alý úshin jazatyn shyǵarma jumysyna berilgen nusqaýda bylaı delingen:
«Emtıhandyq jazba jumys – mektep oqýlyǵyn nemese belgili bir bıblıografıalyq - syn maqalany qaıtalap, bolmasa muǵalimniń oı pikirin óńin aınaldyryp jazyp berý emes. Oqýshynyń kórkem ádebıetti oqyǵanda alǵan áserin, jazýshynyń ómirimen, shyǵarmashylyq jolymen tanysqanda bilgen, jalpy ádebıet pánin oqýda kóńiline túıgen, tanyǵan, ózindik oılary men sezimin durys jazyp berýin talap etetin ýaqyt jetti. Emtıhandyq shyǵarma sapaly bolýmen qatar, onda áńgime etilip otyrǵan máseleni tereń túsindirý arqyly emosıonaldyq jaqtan aıqyn da anyq baıandalýy jáne naqty pikiri ádebı kórkem tilmen berilýi qajet» delingen.
Árıne, mundaı talapty oryndap shyǵý – bir kúnniń nemese bir aıdyń, bir jyldyń isi emes, búkil orta mektep kóleminde alǵan bilimniń uzaq merzimde qol jetken nátıjesi bolý kerek. Emtıhan ýaqytynda oqýshylardyń shyǵarma jazýda jiberetin, jıi kezdesetin shyǵarmany qalaı bastaý kerek ekenin bilmeý, birinshi betti bastaǵanda aldymen jospar, odan keıin taqyrypty jazý sıaqty kemshilikterdi boldyrmas úshin shyǵarmany qalaı jazý týraly arnaıy nusqaýdy negizge alý jón.
Onda bylaı delingen:
1) Birinshi bettiń ortasyna jumys ıesiniń aty - jóni jazylady.
2) Ekinshi betke eki jol tómenirek ashyq jáne aıqyn etip taqyryp jazylady. Eger taqyryp úzindi bolyp kelse, onda onyń astyna avtordyń aty jazylady.
3) Taqyryptan eki jol tómenirek shyǵarmanyń jospary jazylady.
Mekteptegi shyǵarma jumysy oqýshynyń dúnıege kózqarasyn qalyptastyrýda ıgi yqpal etetini sózsiz. Olaı bolsa shyǵarmanyń negizgi maqsaty – osy. Mektepte shyǵarma jazý jumysynyń qaı túri bolsa da óte kúrdeli oı eńbegi, shyǵarmashylyq is. Oqýshynyń aqyl - oı qabiletin damytyp, belsendiligin arttyrýda shyǵarma jumysy orasan zor mindet atqarady. Sondyqtan mundaı kúrdeli aqyl - oı eńbegin «shyǵarmashylyq» nemese «shyǵarmashylyq emes» dep ataý yńǵaısyz.
Shyǵarmanyń ózin birneshe topqa bólýge bolady:
1. Oqýshynyń óz tájirıbesine, alǵan áserine baılanysty.
2. Erkin taqyrypqa jazylǵan shyǵarma.
3. Ádebı taqyrypqa jazylǵan shyǵarma.
Sonda oqýshynyń ómirden kórgen, baqylaǵan óz tájirıbesi, óz ómirine baılanysty, osy negizde jazǵan shyǵarmalary biryńǵaı júıelenedi.
Shyǵarmashylyq talapty oryndaý, oqýshynyń alǵan taqyrypty tolyq meńgerip, oǵan qajetti materıaldardy saralap, taqyrypqa tikeleı baılanysy joq janama máselelerden aýlaq bolý jazý jumysynyń tıimdiligin arttyrýdyń aıǵaǵy ekenin mektep tájirıbelerinen kórýge bolady. Joǵary synyptaǵy shyǵarma jumystarynyń shyǵarmashylyq tolǵanyspen jazylýy úshin eń aldymen jazý jumysynyń teorıalyq negizderin bilý shart. Sondyqtan shyǵarmanyń qurylysyna nazar aýdarǵany myna syzba júıeni este saqtaý kerek:
1. Áńgime túrindegi shyǵarmalardyń syzbasy
I. Kirispe (ekspozısıa)
II.Negizgi bólim:a) oqıǵanyń baılanysy
á) oqıǵa shıelenisiniń jetken jeri
b) sheshilýi
III. Qorytyndy (epılog)
2. Taldaý túrindegi shyǵarmalardyń syzbasy
I. Kirispe (taqyrypqa júkteletin mindet)
II. Negizgi bólim:a) Taqyryp kótergen másele
v) Usynylǵan dálelder
s) Dáıeksóz túrindegi mysaldar
d) Ózindik oılar
III. Qorytyndy (epılog)
Árıne, oqýshy shyǵarmasynda osy sqemany oryndaý múmkin emes. Biraq shyǵarmany taldaı bilý úshin osy joldardy bilý qajet dep oılaımyn. Shyǵarma jazý úshin oqýshy mynany bilgen jón:
1. Shyǵarmanyń taqyrybyn ábden oılap alyp jazý kerek.
2. Jospar taqyrypqa saı, naqty jasalynýy tıis.
3. Epıgraf taqyryp pen negizgi ıdeıany ashýǵa sáıkes alynýy kerek.
4. Taqyrypqa baılanysty materıaldy iriktegen kezde eń negizgisin alý qajet.
5. Shyǵarmanyń reti men júıesin saqtaý jáne taqyryptan aýytqymaý kerek.
6. Aıtatyn negizgi pikirleri shyǵarmanyń negizgi bóliminde bolatynyn este saqtaý kerek.
7. Keltiriletin mysaldar, salystyrýlar negizgi pikirge baılanysty bolý kerek.
8. Qorytyndy oı negizgi pikirlerdiń tóńireginde jazylýy jáne aıtylatyn oı aıqyn, sóılem oramdy, túsinikti bolýy qajet.
9. Ár sóılemdi dápterge jazar aldynda stıldik qate jibermeýdi oılaý kerek.
10. Umytyp ketpes úshin baıqaǵan emlelik qateler men tynys belgilerin birden qoıyp, saýatty jazýǵa, dápterdiń syrtqy kórinisine mán berý kerek.
Mine, osy talaptardy muǵalim oqýshy shyǵarma jazar aldynda únemi eskerýi kerek. Qazirgi kezde mekteptegi tájirıbege qarasaq, oqýshylardyń shyǵarma jumysyn tekserýdiń eki túri bar.
1. Oqýshy shyǵarmasyndaǵy kemshilikterdi muǵalim ózi túzetedi.
2. Muǵalimniń basshylyǵymen oqýshynyń ózine teksertý.
Kúndelikti tájirıbeden qarap otyrsaq muǵalimder qazir osy eki joldy qatar paıdalanady. Shyǵarma jumysyn tekserý kezindegi olqylyqtar emtıhan kezinde óte jıi kezdesedi. Shyǵarma jumysyn teksergende qatelerdiń túri shartty belgiler arqyly kórsetý durys dep oılaımyn. Munyń ózindik júıesi bar.
/ - Emle qatesi belgilenedi.
V – Tynys belgisinen ketken qate.
Z – Abzas kerek degen belgi.
Z – Artyq qoıylǵan abzas.
? – kúmándi, eki ushty, osy sóılemdi oılan degen belgi.
?! – Pikirdi nemese faktini burmalaýdan ketken kemshilik.
! – Osy jerge erekshe kóńil aýdar.
- Sóz qaldyryp ketse, túsiniksiz sóılemderdi belgileıdi.
- Stıldik jaǵynan durys qurylmaǵan, jóndep jaz degen belgi.
- Aýystyrýdy kerek etetin, birneshe qaıtalanǵan sózder men sóılemder.
Árıne, osy belgilerdi qoıyp, oqýshynyń dápterin qaıtarýǵa bolmaıdy, muǵalim osy shyǵarma jóninde resenzıa jazyp qaıtarsa, bul belgilerdiń oqýshyǵa beretin áseri óte mol. Sondyqtan shyǵarmadaǵy kemshilikterdi joıý úshin, oqýshylardyń osy shartty belgilerdi bilgeni durys bolar edi. Sonda ol oqýshynyń oıynda máńgi qalady dep oılaımyn. Bul shartty belgiler de muǵalimge óte qolaıly. Sebebi ol muǵalimniń ýaqytyn únemdeıdi. Shyǵarmadaǵy kemshilikterdi jazyp kórsetkennen shartty belgini qoıa salý muǵalim úshin de jeńil. Endi osy shyǵarmany muǵalim teksergende neni eske alý kerektigine nazar aýdaraıyqshy.
1. Dápterdiń syrtqy kórinisine nazar aýdarý kerek.
a) tazalyǵy
á) áripterdiń durystyǵy
2. Logıkalyq jaǵynan
a) taqyryp pen ıdeıanyń ashylýyn;
á) pikirdiń moldyǵyn;
b) dáleldiń durystyǵy;
3. Pikirdiń júıeligi
a) jospardyń júzege asýy;
á) árbir bólimniń mólsheri
4. Gramatıkalyq saýattylyǵy
a) emlelik jaǵynan
á) sıntaksıstik jaǵynan
5. Stıli
a) sóılemderdiń durystyǵy
á) kórkemdigi
Mine, osy qatemen jumysty da únemi oqýshylarǵa eskertip otyrǵan jón. Osy aıtylǵandardy basshylyqqa alǵanda shyǵarma jumysy oıdaǵydaı bolady. Júıeli alynǵan bilim oqýshynyń da, muǵalimniń de úzdiksiz eńbegin kórsetedi.
Endi osy jumysqa balany qalaı daıyndap ákelý kerek?
Aldymen oqýshy sabaqqa qyzyǵý kerek. Ásirese ádebıet sabaǵynyń kirispe jáne qorytyndy kezinde oqýshy belsendiligi basymyraq bolatyn jumystar uıymdastyrǵan jón.
1. Balany jumbaq, rebýs sheshýge úıretý kerek, onyń da ózindik qupıa kilti bar jumys.
2. Bir dybystan bastalatyn sózderden turatyn sóılemder jasyryn berýge bolady.
3. Shaǵyn áńgimeden mazmundy, ıdeıany, taqyrypty taptyrý, oılantý.
4. Keıipker týraly oı qozǵaý, ózindik pikirin qalyptastyrý, óz kózqarasyn aıqyndaýǵa, qorǵaı bilýge úıretý arqyly jazý jumysyna tóseldirýge bolady. Degenmen mynany da eskergen jón. Áýeli balany mazmundama jazýǵa úıretý kerek.
- Keı bala tyńdaǵan mazmunyny sol kúıinde qaǵazǵa túsire alady.
- Keı bala mazmundy tutas bere almaıdy, jekelegen bólimderin naqty, ádemi beredi, al keıbir jerlerin attata, shalaǵaılaý jazýy múmkin.
- Keı bala tipti mazmundy esine saqtaı almaıdy, ne júıeli jetkize almaıdy, ne sóılem quraı almaıdy.
- Keıbir bala mazmundamanyń ózin túrlendire, áserlendire, tipti keıde óz oıyn, pikirin qosyp ta jazýy múmkin. Mine, bul – shyǵarma jaza alarlyq qabiletin tanytqan bala. Endi sizdiń jumysyńyz eki túrli baǵyt alady.
1) jaza almaıtyn balany jaza bilýge jetkizý;
2) jaqsy jazatyn balany áńgimeleýge, shaǵyn mátin qurastyrýǵa, shyǵarmaǵa pikir jazýǵa baýlý;
Mazmunyn bilgen bala óz betinshe áńgime quraı alady. Áńgime jazǵan bala shyǵarma jaza alady degen sóz. Endi balany shyǵarmaǵa qalaı daıyndaý kerekpiz?
Shyǵarmaǵa daıyndaý:
1. Sóz úıretý
*Sózdiń maǵynasyn bildirý
*Sózderdi tańdaı bilý
*Ár shyǵarmanyń ár bólimine laıyqty sózder qoldanysyn meńgerý
2. Oı tastaý
*Sózden ıdeıa týdyrý
*Ideıany túsindirý
*Ideıa men taqyryp baılanysyn bilý
Shyǵarmaǵa qoıylar talap ár túrli, tipti kóp bolýy múmkin, biraq maqsat – bireý: negizgi taqyryp ne, sony basty taqyryp etý kerek. Josparlaý sonyń aınalasynda ǵana bolý kerek.
Jospar – shyǵarma aınasy. Taqyrypqa saı jospar qurý, josparǵa sáıkes shyǵarma jaza bilý, josparda kórsetilgen taqyrypshalardy asha bilý – oqýshylarǵa úlken syn. Keıde oqýshylardyń jospary taqyrypty múlde ashpaıdy, oǵan esh qatysy joq bolyp shyǵady. Keı jaǵdaıda shyǵarmalarynyń mazmuny josparǵa múlde qatyssyz bolyp shyǵady.
Taqyryp, jospar, shyǵarma – bul úsheýi birimen - birge biriktirilip turatyn ózektes máseleler. Oqýshylarǵa mazmundamadan góri shyǵarma jazyp úıretý shákirtterimizdiń ózinshe eńbek etip, erkinshe talaptanýyna, óz pikirin, oıyn sarapqa salýyna áserin tıgizeri sózsiz. «Talaptyǵa nur jaýar» degen halqymyz, ózinshe talaptanǵysy kelgen árbir shákirtterimizge jol - joba, baǵyt berý, ushqyr qıaldarymen bıikke samǵaı berýine tilektes bolyp qalý árbir ustazdyń boryshy bolǵandyqtan jumysymyzdy osy abyroıly mindet turǵysynan kórsetýdi maqsat tutyp kelemiz. Ustaz ben oqýshy arasyndaǵy osyndaı shyǵarmashylyq baılanystyń turaqtylyǵy ǵana tabysty jetistikke jol salady.
You Might Also Like
