InfoHub Logo

«Ǵalymmen dos bolsań — aqylyń artar, zalymmen dos bolsań — basyń qatar», - degendeı, áńgimeniń túp-tórkini qaıda jatqanyn túsingen bolarsyzdar. Endeshe, asa kórnekti ǵalym, Eýropa-Azıa arasyndaǵy saharanyń baılyq pen mádenıet kózin ashqan saıahatshy, ultymyzdyń ádet-ǵurpyn urpaqqa ulastyrǵan etnograf, týǵan topyraǵy men halqy úshin qajettiliktiń tamyr-tulǵasyn tapqan tarıhshy, kórkem sózdiń zergeri, daryndy qalam qaıratkeri, on qolynan óner tamǵan, qazaqtan shyqqan tuńǵysh sýretshi, bir sózben aıtqanda segiz qyrly, bir syrly— Shoqan Ýalıhanovtyń, orystyń telegeı-teńiz bilim ıesi M.F.Dostoevskıımen dostyǵy jáne aradaǵy hattary jaıly sóz qozǵamaqpyn.

Ózderińiz biletindeı Shoqan ózgelerden erekshe kózge túsetin mádenıetti, bilimdi adam boldy. Onymen júzdesken kez-kelgen jan asqan zerek bilimdiligi men asa symbatty túr-tulǵasyna súıinbeı tura almaıtyn-dy. Sondaı jandardyń biri orys oqyǵany Fedr Dostoevskıı edi. Oǵan dálel Dostoevskııdiń Shoqanǵa jazǵan myna bir haty: «Sizdiń hatyńyzdy, meıirimdi dosym, Aleksandr Nıkolaevıch tabystady.
Siz meni jaqsy kóremin dep jazypsyz. Men de sizge rıasyz shyndyqty aıtaıyn, men de sizge ǵashyq bolyp qaldym. Qudaı biledi, qalaı ǵana osylaı bolǵanyn bilmeımin. Men eshqashan da, tipti ózimniń týǵan baýyryma da sizge degendeı jaqyndyqty sezingen emespin. Bul jerde talaı jáıtti táptishtep túsindirýge de bolar edi, biraq sizdi kózińizshe maqtap keregi ne?! Al siz, qymbatty meniń Ýálıhanym, eshbir dálelsiz-aq meniń sózimniń shyndyǵyna senesiz ǵoı. Bul taqyrypqa on kitap arnasańyz da eshteńe jaza almas edim: sezim men yntyzarlyq degenińizdi túsindirýge til jeter me!…»

14jeltoqsan,1856jyl. Semeı.               

Bul dostyq Shoqannyń on toǵyz jasynda bastalǵan. Dostoevskııdiń Shoqannan on tórt-on bes jastaı úlkendigi bar bola tura osynaý daryndy jasqa birden qulaı jyǵylyp, ekeýi tez til tabysady. Alaıda bul tanystyqtyń máńgilik ańyzǵa aınalatyndaı-aq uly dostyqqa jalǵasatynyn kim bilgen?! Tarıhshylar R.B.Súleımenov pen V.A.Moıseev ózderiniń «Shoqan Ýálıhanov- shyǵystanýshy» atty zertteýlerinde bylaı deıdi: «Olardyń bir-birine degen iltıpaty qımas dostyqqa ulasty, bul dostyqqa, olardyń jas aıyrmashylyǵyna qaramastan, ekeýi de ómiriniń sońǵy kúnderine adal boldy. Tarıh F.M.Dostoevskııdiń sanaly ómirin jańa bastaǵan áli jas jigit Sh.Sh.Ýálıhanovqa jazǵan súıispenshilik pen týysqandyq, dostyq sezimge toly jan tebirenterlik hattaryn bizge jetkizdi». Ia, rasynda bul dostyqtyń aıqyn beınesi – ekeýiniń jer-jerde júrip bir-birine jazǵan hattary edi. Menińshe bul iri tulǵalardyń hattary – qazaq epıstolárlyq pýblısısıkasynyń tamasha  úlgileri desem artyq aıtpaǵan bolar edim. Endeshe tilge tıek etken hattarǵa kezek bereıik:

Shoqan 1856 jyldyń 5-shi jeltoqsanynda jazǵan hatynda: «Ombynyń tolyp jatqan ósek-aıańy, ómiri bitpeıtin alakózdigi, meni ábden jırentip boldy, men shynymen-aq osy jerden birjolata ketkim keledi. Bul týraly qalaı oılaısyń, keńes bershi Fedor Mıhaılovıch, qaıtsem táýir bolar eken» – dep jazady. Baıqaǵandaryńyzdaı Shoqan Fedor Mıhaılovıchke jazǵan hattarynda tartynbaı óziniń jan-syryn aqtara bilgen. Al endi Dostoevskııdiń jaýabyna mán berińizshi.

«Qurmetti dosym, sizdiń hatyńyzdy maǵan Aleksandr Nıkolaevıch ákelip tapsyrdy. Siz sondaı súıkimdi, jyly sózben jazypsyz, hatyńyzdy oqyǵanda ózińizdi kórgendeı boldym. Siz meni jaqsy kóremin dep jazypsyz. Endeshe men týralap aıtaıyn, men sizdi janymdaı jaqsy kóremin. Men Sizdi jaqsy kórgendeı eshýaqytta da eshkimdi de, kerek dese týǵan aǵa-inimdi de jaqsy kórgen emespin, munyń sebebin qudaı bilsin…Siz menen ózińizdiń qyzmetińiz jóninde aqyl surapsyz. Meniń oıymsha: istep júrgen jumystaryńyzdy tastaı kórmeńiz. Sizdiń materıaldaryńyz kóp. Qazaq dalasy jaıly maqala jazyńyz…Sizge Ombyda da, Peterbýrgte de jurt nazar aýdarar edi. Osy kúni qolyńyzda bar materıaldarmen Siz Geografıa qoǵamyn ózińizge kóńil aýdartqan bolar edińiz de, sóıtip óz Otanyńyzǵa erekshe paıdaly bolar edińiz. Máselen, qazaq dalasynyń ne ekenin, onyń mańyzyn jáne óz halqyńyzdyń Rossıaǵa qandaı qatysy bar ekenin Rossıa halqyna túsindirip berýshi eń birinshi qazaq bolý degenniń ózi naǵyz uly maqsat emes pe, eń ardaqty is emes pe, onyń ber jaǵynda orystar arasynda óz Otanyńyzdyń aǵartý jolyndaǵy izdeýshisi bolýyńyzdyń ózi qandaı ıgilikti is. Evropasha tolyq bilim alǵan eń birinshi qazaq ekenińiz esińizde bolsyn. Onyń ústine taǵdyr Sizge adamgershilik qasıetter berip, Sizdi asqan tamasha adam etip shyǵardy. Sońdyqtan Sizge artta qalýǵa bolmaıdy. Alǵan betińizden qaıtpańyz, alǵa umtyla berińiz, kerek jerinde tipti qýlyq ta jasap jiberińiz. Al osynyń bári de múmkin nárseler, oǵan kámil senińiz» – dep jazady Semeı qalasynan, 1856 jyldyń 14-shi jeltoqsanynda. Dostoevskııdiń bul hatynda naǵyz adal dostyń keńesi jazylǵan-dy . Onda eshqandaı jalǵandyq joq. Jáne joǵaryda aıtqanymdaı hatqa mán berseńizder, bir erekshelik, on tórt jastaı kishi bolsa da Dostoevskıı  ylǵı Shoqanǵa «siz» dep sóılegendigi. Alaıda, Shoqan bolsa ózinen úlken dostaryna kileń «sen» dep sóılegen. Teginde, onda da mán bar bolar.

Shoqan men Dostoevskııdiń jazysqan hattarynan ekeýiniń de orasan zor bilim ıeleri ekenin, ekeýin de ylǵı saıasat, ǵylym, barsha álemdik deńgeıdegi jalpyazamattyq problemalardyń tolǵantqanyn kóremiz. Kóńildi qulazytar bir dúnıe Shoqan Ýalıhanovtyń mańdaıyna otyz jyl ǵana ómirdiń buıyrǵany. Egerde uly tulǵamyz tym bolmaǵanda jarty ǵasyr ómir súrgende, osyndaı janashyr, bilimdi dostarymen birge talaı qundy eńbekter qaldyrary sózsiz edi. Biraqta Shoqan az ǵana ǵumyrynda týǵan halqyn bilim men ǵylymǵa súırep, aǵartýshylyqpen aınalysty. Syrqaty meńdese de  moıymaı, qomaqty zertteýler jazyp, iri shyǵystanýshy bolyp qalyptasty. Al siz bilesiz be, Shoqannyń eń basty armany óz halqynyń, ıaǵnı qazaq eliniń máńgilik erkin,azat bolýy edi?!                

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq UÝ «Jýrnalısıka» fakýlteti, 1-kýrs stýdenti Baınazarova Arýjan

---