InfoHub Logo

1941 jylǵy 22 ıýnde fashısik Germanıa Sovet Odaǵyna soǵys jarıalamaı, tutqıyldan shabýyl jasady. Fashısik Germanıa 1939 jyly sovet — german memleketteri arasynda jasalǵan ózara soǵyspaý týraly kelisimdi opasyzdyqpen buzdy. «Imperıalızmniń eń negizgi sıpatynyń biri — ımperıalızm ár kezde-aq ulttyq soǵystardy týdyryp otyrýǵa tıis» — dep atap kórsetken edi, Vladımır Ilıch Lenın óz eńbeginde. Evropanyń kóp elderin basyp alǵannan keıin fashıs jendetteriniń áskerı-ekonomıkalyq qýaty barynsha nyǵaıdy. Fransıanyń, Avstrıanyń, Chehoslovakıanyń soǵys zavodtary, Rýmynıa men Vengrıanyń munaı kásipshilikteri, Norvegıanyń rýdnıkteri gıtlershilerge qyzmet etti. Bul — asa kúshti ári zulym jaý edi. Nemis-fashıst armıasynyń jeke adam sanynyń quramy Qyzyl Armıadan 1,8 ese, tankisi 1,5 ese, soǵys samoletteri 3,2 ese, zeńbirekteri men mınometteri —1,2 ese artyq bolatyn. Fashısik Germanıanyń 217 devızıasy jáne 5 áýe floty bolsa, 1941 jylǵy ıýnde jaýdyń 153 dıvızıasy men 4 áýe floty SSSR-ge qarsy qoıyldy. Germanıa satıllıt (odaqtas elder) áskerlerin qosqanda Sovet Odaǵyna qarsy barlyǵy 190 dıvızıasyn, 5,5 mıllıon soldat jáne ofıserlerin, 3712 tankisin, 4950 áskerı samoletin, 47260 zeńbiregi men mınometin, 193 soǵys korablin jáne t. b. soǵys tehnıkasyn soǵysqa qosty. SSSR-diń áýe keńistigine myńdaǵan fashısik samoletter ushyp kelip qalalarǵa, aerodromdar men temir jol toraptaryna bombalar tastady, myńdaǵan zeńbirekter shekaradaǵy zastavalar men Qyzyl Armıa bólimderin atqylady.

Bul soǵysta fashısik basqynshylar sovet halqynyń keń baıtaq jerin, onyń zor baılyǵyn basyp alýdy, Sovet Odaǵyndaǵy halyqtardyń ulttyq memleketi men mádenıetin qıratýdy, kóp ultty halqymyzdy qyryp-joıyp, qul etýdi maqsat etti. Sondyqtan da bul soǵys fashısik Germanıa tarapynan basqynshylyq, ádiletsiz soǵys boldy.

Sovet Odaǵyna qarsy soǵysta fashısik Germanıanyń strategıalyq josparlarynda bizdiń kóp ultty memleketimizdiń dostyǵyn buzý maqsatyn da qarastyrdy. Sovet eline soǵys asha otyryp fashısik Germanıa basshylary SSSR «kóptegen ulttardyń turaqsyz jasandy birliginen quralǵan el, sondyqtan soǵystaǵy alǵashqy sátsizdikterden soń-aq kóp ultty memlekettiń dostyǵy ydyraıdy, — dedi. Sovet jaýyngerleri qolǵa túsirgen «jasyl papka» materıaldarynyń ishinde, basyp alynǵan jerler men aımaqtar týraly dırektıva boldy. Onda: «Prıbaltıka lıtva, eston, latysh jáne orystar arasyndaǵy qaıshylyqty shıelenistirip, ony nemister maqsatyna paıdalaný kerek. Ońtústikten ýkraındar, orystar arasyndaǵy qaıshylyqty, Qavkazda taǵy — grýzınder, armándar men tatarlar, orystar qaıshylyqtaryn óz paıdamyzǵa paıdalanýymyz kerek», — dep jazylǵan.

Fashıserdiń soǵys júrgizý josparymen qatar tonaýshylyq josparlarynda da orys halqyn bólip ydyratý, mańyzdy oryn alady. «OST» dep atalatyn basty josparǵa qosymshada Rozenberg «Sóz tek memleketti talqandaý týraly ǵana emes, orystardyń tuqymyn álsiretý jáne eldik birligin qurtý týraly»,— dedi. Gıtler «Bizdiń saıasatymyz Rossıanyń úlken keńistigin mekendegen halyqtar arasynda alaýyzdyqty jáne bytyrańqylyqty týǵyzý bolyp tabylady», — dedi.

Gıtlershilder bizdiń elimizge kirgen kezinen bastap aq fashısik nasıhat antısovettik jáne antıkomýnıstik úgitti keń taratty. Olar ınternasıonalızm qurylysyna, komýnıstik partıaǵa qarsy «ulttyq» alaýyzdyq jasaýǵa umtyldy. Osy maqsatta orys emes halyqtardyń arasynda býrjýazıalyq ultshyl elementterdiń bedelin arttyrý úshin jumys júrgizdi. Biraq buǵan kerisinshe nemis-fashıst áskerleri soǵystyń alǵashqy kúnderinde-aq shyǵysta dúnıe júzi bilmegen halyqtardyń jaýyngerlik birligi baýyrlastyq kúshimen kezdesti. Saıası birlik, sosıalısik otanǵa degen súıispenshilik, sovet adamdarynyń jeńiske degen yntasy soǵystyń alǵashqy óte aýyr kezeńderiniń barysynda aıqyn kórindi. Jekkórinishti jaýmen kúreste orys, ýkraın, belorýssıa derevnálarynan, Orta Azıa men Qazaqstan aýyldarynan, Qavkazdyń taýly aımaqtarynan, elimizdiń qalalary, respýblıkalar, ólkelerinen adamdar shyqty. Mysaly jumysshy Galýst Karagezov ásker qataryna alynarda mıtıńte sóz sóılep bylaı dedi: «Meniń eki aǵaıym qazir qanipezer jaýmen aıqasýda. Búgin maıdanǵa men qalǵan tórt aǵalarymmen birge attanyp baramyn. Biz otanymyzdy qorǵaýshylardyń qataryna maqtanysh sezimmen qosylýdamyz». Aǵaıyndy jeti Karagezovter «urysta sheginbeýge», bizdiń otanymyzdyń jaýlaryn tolyq talqandaǵansha shaıqasýǵa qasıetti ant berdi».

1942 jyldyń jazynda sovet qarýly kúshiniń quramynda Kavkaz jáne Orta Azıa ulttarynyń qatary óse tústi. 1941 jyly 21 ıýnnen 1942 jyldyń apreline deıin Qyzyl Armıa qataryna 1 mıllıonnan astam grýzın, azerbaıjan, armán, ózbek, qazaq, qyrǵyz, tájik alyndy. 1942 jyldyń maı aıynyń ortasyna deıin taǵy 100 myń ózbek pen 50 myń qazaq shaqyrylý josparlandy. Tek Qazaqstannyń ózinde 1941 jyldyń ıýninen 1942 jyldyń dekabrine deıin maıdanǵa 12 dıvızıa men jeke brıgadalar jasaqtalyp, attandyryldy.

Nemis-fashıst armıasy Otanymyzdyń astanasy — Moskvaǵa tikeleı qater tóndirgen qıyn qystaý kúnderde Memlekettik Qorǵanys Komıteti 1941 jyly 31 oktábrde «ulttyq áskerı quramalar jasaqtaý» jóninde sheshim qabyldady. Odaqtas respýblıkalardyń, Kompartıasynyń Ortalyq Komıteti men Halyq Komısarlar Soveti «ulttyq áskerı quramalar jasaqtaý jónindegi sharalar týraly» qaýly qabyldap, bul sheshimdi respýblıkalar eńbekshileri biraýyzdan maquldap, soldattardy qarý-jaraqpen, azyq-túlikpen, kıim-keshek, at-arba, er-toqym, ydys-aıaq, taǵy basqalarmen jabdyqtaý isine túgeldeı jumyla kiristi.

1942 jyldyń jazynda Zakavkaze maıdanynyń áskerleriniń Soltústik tobynyń quramynda jeti ulttyq dıvızıa úsh azerbaıjandyq, eki grýzındik, eki armán dıvızıasy shaıqasty. Bular 77, 223-shi, 416-shy azerbaıjan, 276-shy, 414-shi grýzın jáne 89-shy armán atqyshtar dıvızıasy edi. Soǵystyń alǵashqy kezinde Zakavkaze respýblıkasynda barlyǵy 211 atqyshtar batalóny jáne 19 ulttyq dıvızıa quryldy. Sovet jaýyngerleri qanypezer jaýǵa qarsy teńdesi joq batyrlyqpen, eren erlikpen urys júrgizip, asqan tabandylyq, qaharmandyq kórsetip otyrdy. Urys Smolenskiniń irgesinde júrgizilip jatqan kezde jaýdyń tylynda Brest qamalynyń shaǵyn garnızony komýnıser I. N. Zýbachevtyń, E. M. Fomınniń jáne P. M. Gavrılovtyń basshylyǵymen jaýdyń úzdiksiz jasalǵan tike shabýyldaryn erlikpen toıtarýda edi. Qamaldyń bir qabyrǵasyna jazylǵan: «Men, ólim aýzyndamyn, biraq berilmeımin. Qosh bol, Otanym»,— degen jan tebirenterlik qysqa sózderden sol qamaldy qorǵaǵandardyń asqan patrıottyq kúshi kórinedi. Brest qamalyn qorǵaýshylar kóp ultty ulttan quraldy. Naqtylaı aıtqanda, Brest áskerı garnızonynda qazaqstandyq soldattar men komandırler eki myńnan astam bolatyn. Bulardyń kóbi erlikpen qaza tapty.

Fashısik Germanıanyń strategteri Sovet Odaǵyna qarsy soǵysta bizdiń kópultty memleketimiz halyqtarynyń dostyǵy berik emes degen esebinen qatty jańylysty. Soǵystyń alǵashqy kúnderinde-aq nemis-fashıst tobyrlary shyǵysta dúnıe júzi buryn-sońdy bilmegen halyqtardyń týysqandyǵynyń, jaýyngerlik quryshtaı beriktiginiń qaıratty kúshimen betpe-bet kezdesti.

Elimizdiń túrli ulttary men halyqtarynyń myzǵymas dostyǵy jeńistiń qýatty qaınar kózi boldy, bul dostyq soǵys kezinde shynyǵyp nyǵaıa tústi.

Dúnıe júzindegi birinshi sosıalısik memleket soǵystyń alǵashqy kezinde ot jalynynda synnan oıdaǵydaı ótip, óziniń ómirsheńdigin dáleldedi. Ol jańa qoǵamdyq jáne memlekettik qurylystyń sosıalısik ekonomıkanyń, marksızm-lenınızm ıdeologıasynyń halyqtar dostyǵynyń saltanaty boldy.

V. I. Lenın aıtqandaı «áskerge alynǵan árbir jumysshy men sharýa óziniń ne úshin bara jatqanyn biledi. Sondyqtan ádilettik pen sosıalızmniń saltanat qurýy úshin sanaly túrde óziniń qanyn tógedi. Soǵystyń maqsattary men sebepterine buqaranyń osy sanasy jetýiniń zor mańyzy bar jáne munyń ózi jeńisti qamtamasyz etedi» degen edi.

Soǵystyń basynan-aq Komýnıstik partıa sosıalısik Otandy qorǵaý týraly lenındik ıdeıany basshylyqqa alyp, sovet halqynyń fashısik basqynshylarmen kúresiniń dem berýshisi jáne uıymdastyrýshysy boldy. Alǵashqy kúnderde-aq ol sovet halqynyń búkil kúshin jaýmen kúreske jumyldyrý programmasyn taldap jasady. Partıanyń alyp qyzmeti arqyly asa qysqa merzim ishinde elimiz qýatty soǵys lagerine aınaldyryldy. Komýnıser eń aýyr aýyrtpalyqty kóterdi. Partıa quramynyń 80 prosentten astamy qatardaǵy armıaǵa attanyp, maıdandy qamtamasyz etýmen tikeleı baılanysty ekonomıka salalarynda qajyrly eńbek etti. Sovet adamdarynyń maıdan men tyldaǵy qaharmandyǵy halyqtyń birtutas erligine ulasty.

Uly orys halqy bizdiń elimizdiń eńbekshileriniń fashızmge qarsy kúresiniń, quryshtan berik kúshi boldy. Onyń revolúsıalyq qýaty, eńbek súıgishtigi, ınternasıonalızmge bizdiń, sosıalısik otanymyzdyń barlyq halyqtaryn olarǵa qurmetpen qaraýǵa jetkizdi.

Orys halqy soǵystyń negizgi aýyrtpalyqtaryn ózi kóterdi jáne aǵa degen roldi adal oryndap shyqty. Mine sondyqtan da jaý orystar men basqa halyqtar arasynda iritki salmaq boldy. Biraq ol júzege aspady. Aýyr synaq barysynda sovet halqy arasyndaǵy dostyq pen baýyrlastyq odan ári shyn júrekten kúsheıe tústi, al orys halqy búkil SSSR halyqtarynyń senimi men jalpy súıispenshiligine ıe boldy.

Sovet halqynyń moraldy saıası birligin, Kompartıa tóńiregine toptasqandyǵy, onyń joǵary sanalylyǵy elimizdiń taǵdyryna degen jaýapkershiligi, óz Otanyna degen súıispenshiligi soǵystyń alǵashqy kezinde aıqyn kórindi.

Sovet jaýyngerleriniń asqan patrıotızmi Uly Otan soǵysy jyldarynda barynsha aıqyn kórindi. Sol jyldardyń shejiresi, sovet jaýyngerleriniń súıikti Komýnıstik partıaǵa súıispenshiligi men komýnızm murattaryna adaldyǵy jarqyn mysaldarǵa toly. Otan úshin shaıqasta sovet jaýyngerleri bizdiń uly isimizge, ınternasıonaldyq paryzǵa adaldyqtyń ónegesin kórsete bildi.

Shynynda da sovet halqy Otanymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigin fashıs jendetterden qorǵap qalǵan, qasıetti jerimizdi ozbyr qaraqshylardan tazartqan óziniń qaharman uldary men qyzdaryn ardaq tutady, olardyń erlik dástúrlerin keleshek urpaqqa úlgi etedi. Stalıngrad irgesinde arystansha arpalysqan, Dnepr úshin joıqyn urystar júrgizgen, Berlınge ekpindete tegeýrindi shabýyl jasaǵan myńdaǵan jaýyngerlerdiń beınesi bizdiń júregimizde.

Búgingi sáýletti ómirimizdi, onyń keler jarqyn bolashaǵyn quryp, molshylyq qazynasyn jasap jatqan sovet adamdarynyń jasampaz erligi — sovet halyqtarynyń moraldyq myzǵymas saıası birligi bolyp tabylady. Halyqtar dostyǵynyń, yntymaǵynyń qaınar bulaǵy da, mine osynda.

---