InfoHub Logo

Bar eken de joq eken, ash eken de toq eken. Erte, erte, ertede, ertegi etken zamanda, halyqty han bılepti, halyq hannan zar ılepti. Han búlik bopty, han erikse halyq oıynshyq bolypty... Naq osy aıtqannyń ózindeı zań, ustaranyń júzindeı han, qany tasyp erikken han, sharap iship jelikken han — halqyna jar shaqyrypty.

— Kim de kim aldyma kelip kidirmeı, múdirmeı, qyryq ótirik áńgime qurastyryp aıtyp ótse jáne artynan qyryq aýyz ótirik óleń aıtsa, sol adamnyń tóbesinen tómen qaraı altyn quıamyn, búkil ómirine jetetin baılyqty mal-múlkimnen bólip beremin. Jańylmasa, qyzymdy berip, kúıeý qyp, qasyma ýázir etip otyrǵyzamyn. Biraq sondaı sertim bar: eger áńgimesiniń ıa óleńiniń ishine bir aýyz da bolsa ras sóz qosylsa, toqtaýsyz darǵa tartqyzamyn! — depti.

Hannyń bul habary el arasyna tarap, jurttyń qulaǵyna tegis tıgen soń, "úmitsiz shaıtan" árkimniń-aq arqasy qozyp, ıegi qyshıdy. Ne aýzy aýzyna juqpaǵan sáıgúlik sheshender, ne aqyndar hannyń altynynan úmittenip: "oı, aıtpaı nesi bar?" dep, hannyń aldyna baryp, qıystyryp aıta almaı, kelistirip sóıleı almaı, talaılar kúnásiz darǵa tartylypty.

Keıbireýler daladan "aıtamyn-aq" dep qulshynyp kelse de, qaharly handy, qanǵa boıalyp turǵandardy kórgende aqylynan adasyp, esinen tanyp, úreıi ushyp, túk aıta almaı, syrttan qaıtyp ketipti.

Sertin oryndaı almaı kúnásyzdan-kúnásiz hannyń oıynshyǵy bolyp darǵa tartylyp ólgenderden hannyń saraıy qan sasypty.

Jurttyń eń sońynan, kedeılikten ábden sińiri shyqqan, moıny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı, ómirinde qarny toıyp as iship, qabaǵy ashylyp kıim kımegen, erni kezergen bir jas jetim bala kelipti. Esik aldynda otyrǵan jurt:

— Janym-aı! Jaýqazyndaı jas bala kórinesiń, senen estıar ne sheshender, ne dilmarlar aıtamyn dep kelip, aıta almaı, bosqa ólgenderdiń esebi joq. Jarqynym, týmaı jatyp ómirden oryn tappaı, ólýge asyǵyp júrgen ne qylǵan balasyń? İzinshe elińe qaıt! Tilimizdi ala ǵoı, — desedi. Biraq, bala kónbeıdi. Han saraıyna kirip, hannyń aldyna kelip, aldıarlap bas ıip, tize búgedi. Sonda han:

— E, ne aryzyń bar? - dep suraıdy.

— Taqsyr! Jarlyǵyńyzdy estip, ótirik áńgime aıtqaly kelip turmyn, — deıdi. Han mıyǵynan kúlip, mysqyldap, balany kózine ilmeı:

— Úlkenderdiń qolynan kelmegen, seniń qolyńnan qalaı kelsin, — deıdi.

— Taqsyr! Sol kópten meniń janym ardaqty ma? Aıta almasam, óz obalym ózime, ruqsat etińiz, — deıdi.

— Al, endeshe, sóıleı ǵoı, — deıdi han. Jetim bala sóılep ala jóneledi.

— Taqsyr! Ákemniń belinde, sheshemniń qursaǵynda júrgen kezimde, ákemniń ákesiniń jylqylaryn on bes jyl baǵyppyn. Alǵan aqyma ózime qalyń berip, qatyn alyppyn, besti-altyly bala súıýlimin, sol qatynymnan týǵan balalarymnyń qolyndaǵy kenjesi, osy ýaqytta jıyrmanyń beseýinde; ózimnen on jas úlken.

Jazdyń sarsha tamyzynda, bir qaınap turǵan ystyq kúni jylqymdy sýaraıyn dep, quryq ústine quryq salyp jaý tıgendeı qýalap jóneldim. Aıdyn shalqar bir qudyqqa kelsem, taqsyr-aı, kúnniń ystyǵyn sonan bilersiz, qudyqtyń sýy qalyńdyǵy kisi boıy, qol usynym muz bolyp qatyp qalypty. Jalma-jan sýat oıa qoıaıyn dep at ústinde turyp baltamen olaı shapqyladym — oıylmady, bulaı shapqyladym — oıylmady, baltamnyń júzi japyrylyp qaldy; baltamdy qoınyma salyp qoıyp, súımenimdi qolyma alyp, olaı túıgishtedim, bulaı túıgishtedim, bolmady — súımenim maıysyp qaldy.

Endi ne qylamyn dep daǵdaryp tur edim, bir amal oıyma túse qaldy: dereý keńirdegimnen ustap, basymdy keýdemnen julyp alyp, shekemmen aqyryn ǵana muzdy bir nuqyp qoıyp edim, taqsyr-aı, biri ótirik bolmasyn, myń jylqym qatar turyp sý ishetin sýat oıyldy da qaldy!

Onan soń, jylqylarymdy kók muzdy jaryp shyqqan sary balaýsa men kók jońyshqaǵa matap salyp, sanamaı, tústemeı túgendegeninde, alty qulash ala bıeden týǵan, jeti qulash jıren qulynym jylqynyń ishinde de, syrtynda da joq bolyp shyqty; ury alǵanyn da bilmedim, peri alǵanyn da bilmedim, ári-beri qarap taýyp ala qoıaıyn dep jalma-jan quryǵymdy muzǵa shansha salyp, basyna shyǵyp, tóńirekke kóz jiberip edim, kórinbedi. Quryǵym alasa bolǵan shyǵar dep, quryqtyń basyna pyshaǵymdy shanshyp, oǵan shyǵyp qarap edim, taǵy kórinbedi. Pyshaǵymnyń basyna qynymdy shanshyp, oǵan shyǵyp qarap edim, onda da kórinbedi, kóńilim áli de bıiktetýde bolyp, qamshymdy shanshyp, taǵy bıiktettim, oǵan da shyǵyp qarap edim, jaý alǵyr taǵy kórinbedi. "Endi ne jalǵaımyn?" dep kózimdi jumyp, oıǵa qalyp turǵanymda qalt esime túse qaldy. Tilimniń astyna salyp júrgen teben ınem bar eken, qýanǵanymnan sony ada salyp, qamshymnyń basyna shanshyp jáne shyǵyp, kózimdi adyraıtyp qarap edim — taǵy kóre almadym. Ábden daǵdarǵan soń quryǵymnan "apyrmaı, endi ne jalǵaıyn, aqylyń bolsa aıtshy" dep aqyl suradym. Ol ant urǵannyń jatyp turyp ózimdi sókkeni ǵoı, sókkende ne deıdi? "It bolmasań, aınalyp jerge qaraı bergenshe, kózińdi shart jumyp, aspan jaqqa qarasań bolmas pa edi?" degen ǵoı. "Oıbaı-aý, aspandy bult basyp turǵanyn kórmeısiń be?" dep edim, onan jaman balaǵattap: "Ant urǵan-aý, qolyń joq pa edi? Bulttyń árisin ári, berisin beri serpip berseń bolmas pa edi?" dedi.

Oılap tursam, onyń sózi de jon eken, dereý qolymdy sozyp jiberip bulttyń bylaıǵysyn bylaı, olaıǵysyn olaı sypyryp jibergenimde, kúnniń kózi jarqyrap shaıdaı ashyldy da qaldy. Ábden muralyq berip, kózimdi shart jumyp, aspanǵa qaraǵanymda: tamasha, munan artyq ne bolsyn? Temirqazyqtyń ar jaǵynda, Sholpan juldyzynyń ber jaǵynda, Qap taýynyń eteginde manadan beri qarap taba almaı júrgen jıren qulynym, bir báıterektiń bulaǵyna shyǵyp qulyndap, qulynyn emizip turǵany kózime jarq ete tústi. Qatynym ul tapqandaı qýanyp, quryǵymnyń basynda turyp sekire berippin. Biraq eki aramyz teńiz eken, jalma-jan quryǵymdy qaıyq qylyp, pyshaǵymdy eskek qylyp sol teńizge túse qalyp edim, shym batyp baramyn, dereý pyshaǵymdy qaıyq qylyp, quryǵymdy eskek qylyp túse qalǵanymda, kirpik qaqqansha syr etip teńizden óte shyqtym.

Jıren qulynǵa mine salyp, jas qulyndy aldyma óńgerip qaıtadan teńizge túse qalǵanymda, shym batyp baramyn; dereý jas qulynǵa minip, enesin aldyma óńgerip, túse qalǵanymda: janýardyń sýshyly-aı, kózdi ashyp jumǵansha teńizdiń betimen de emes, túbimen de emes, ortasymen de emes, syr etip óte shyqtym.

Jylqyǵa kelgen soń, júris alǵan neme taǵy boshalap ketip áýre qylyp júre me dep enesin qulynyna, qulyndy aıǵyrdyń quıryǵyna baılap, jylqyǵa qospaı dalaǵa aıdap qoıa berdim.

Bir ýaqytta aıdyn muzdyń ústine qarap tursam, bitpegen qý tobylǵynyń túbinde týmaǵan bir tý qoıan jatyr eken; jalma-jan sadaǵymdy alyp, oǵymnyń masaq jaǵymen atyp edim, ótpedi; masaq jaǵyn kiriske qoıyp, ker jaǵymen tartqanymda, juldyzdaı aǵyp ótti de ketti.

Asyǵyp-úsigip atymdy bir qý qazyqqa baılaı salyp, etegime tezek tere berdim. Bir ýaqytta qarasam, atym óz-ózinen er-toqymyn baýyryna alyp, tas-talqan bolyp úrkip, týlap júr eken, etegimdegi tezegimdi tóge salyp, atyma qaraı júreıin desem, sumdyq-aı, manadan beri tezek dep tergenimniń bári bódene eken, pyr-pyr etip, aldy-aldyna ushty da ketti!

Manaǵy qý qazyq dep atymdy baılaǵanym aqqýdyń moıyny eken; sonyń seripken qanatynan úrkip atymnyń týlap júrgeni de sol eken. Atymdy ustap alyp, manaǵy teben ınemdi qazyq qylyp jerge qaǵyp jiberip, atymdy soǵan baılap qoıyp "ýh" dep demimdi aldym. Atyp alǵan qoıanymdy soıaıyn desem, qynymda pyshaǵym joq. "Apyrym-aý, qaıda qaldy?" dep, oıǵa qalyp turǵanymda, úsh kún, úsh túnde baryp esime túse qaldy. Baıaǵy quryǵymnyń basyna shanyshqan boıymen sonda umytylyp qalǵan eken. Soǵan qaıta barýǵa erindim de, kúrek tisimniń bireýin sýyryp alyp, sonymen soıa berdim. Qashannan ózimniń mal soıǵyshtyǵyma salyp jede-qabyldap, qoıandy úsh kúnde soıyp boldym; onyń etin qaqtap, tuzdap, endi maıyn eritip alaıyn dep bir bútin qazanǵa salyp, eritkenimde meniń soryma maı aǵyp turmady. Bútin qazandy tastaı salyp, bir tesik qazanǵa salyp edim, taqsyr-aı, mundaı qyzyqty kórip pe edińiz, bir tamshy tambaı tura qaldy!

Erigen maıdy ydysqa qotarǵanymda bir túıe qarnyna, bir ógiz qarnyna, bir borsyq qarnyna áreń-áreń syıǵyzdym.

"Bul tıtteı maı meniń qaı kúnime jaraıdy? Onan da etigimdi maılap alǵanym olja shyǵar" dep, bas salyp maılaǵanymda, bir etigimniń julyǵyna zorǵa jetti. Qonyshyna jetpedi. Anaý etigim múldem aýyz tımesten qaldy. "Er eńbegine bir toısyn" degen sóz bar edi-aý dep, qoıannyń bir kesek etin qolymmen ári-beri kún kózine ustap pisirip, aýzyma salaıyn dep aparǵanymda, sumdyq-aı, aýzym ornynda joq, júregim muzdaı bolyp, "apyrym-aı, aýzym qaıda?" dep, qaıta-qaıta betimdi sıpalasam: aýzym joq degenim oıynshyq eken, solaıymen basym da joq eken. Taqsyr-aı, sondaǵy qoryqqanym óli kúnge deıin esimnen ketpeıdi.

"Apyrym-aı, bassyz qalaı kún keremin?" dep, alaqanymdy mańdaıyma qoıyp, oıǵa batyp turǵanymda, bireý ıyǵymnan tartyp: "Áke, mynaý basty tanısyń ba?" dedi. Baıqap qarasam, ózimniń basym, taýyp ákelip turǵan ezimniń balam. "Shyraǵym, muny qaıdan taptyń?" dep suraǵanymda: "Sýat oıǵan jerinde jatyr eken, seniń basyń ekenin tanyp ákeldim" dedi. Taqsyr-aı, sondaǵy qýanǵanym áli esimnen ketken joq! "Kep jasa! Baı bol! Úbirli-shúbirli bol!" dep, balama bata berip alǵys aıttym.

Kópten uıqy kórmeı, sergeldeń bolyp júrgen baıǵus basym, sol mezgilde uıqy qystap qalǵandaımyn ba? Muzdan tósek, qardan jamylǵy qylyp jata qalsam, tósektiń jylylyǵyna buıyǵyp ólgen adamdaı uıyqtappyn da qalyppyn. Tún ortasy bolǵan kezde bir nárseniń sart-surt kelgen dybysynan shoshyp oıandym, qarasam, eki etigim judyryqtasyp, qyzyl ala qan bolyp tóbelesip jatyr. "Batyr-aý, bularyń qalaı?" dep suraǵanymda, maı jaǵylmaǵan etigim jylamsyrap: "Qaıteıin, maı bitkenniń bárin anaý jalmaýyzyń iship qoıdy, maǵan aýyz da tıgizgen joq" dedi. Ekinshi etigim anaý etigime tap berip: "Ózińniń kem nesibeliligińnen kórmeı, maıdyń jetpegenin menen kórgeniń sasqanyń ba?" dedi. Ashýynyń ábden kelgeni emes pe? Mańdaılarynan bir-bir shertip, ekeýin eki jaǵyma qoıyp jata berdim.

Tań atqan soń, qarasam, kózin ashpaǵyr, maı jaǵylmaǵan etigim ókpelep túnde qashypty da ketipti. "Alda júgirmek-aı!" dep, eki aıaǵymdy bir etikke tyǵyp alyp, izine túsip qýa berdim.

Aıdan aılar júrdim; zoryǵyp astymdaǵy atym óldi, jyldan jyldar júrdim; etigimniń kúıiginen ishi janyp, úıimde qatynym óldi. Bir kúnderde ógizdiń jelkesindegi jaýyryna qaýyn egip, pisirip otyrǵan bir eginshige kez keldim. Eginshi bıshara bir pisken qaýyndy aldyma qoıyp: "Jarqynym, pyshaǵyń bar eken, óziń jaryp jeı ǵoı" dedi. Kezdigimdi sýyryp alyp, qaýynǵa salyp qalǵanymda, shirkinniń jetesi bosap júr eken, temirtegi sýyrylyp, qaýynnyń ishine tústi de ketti... "Qap, jolym qyrsyǵyp júrgen beıbaq edim, bu da sonyń saldary ǵoı" dedim de, "bala kúnnen birge ósip, bite qaınaǵan zamandasym edi, qalaı kózim qıyp tastap keteıin" dep, qaýynnyń ishine súńgip kirdim de kettim. Al, izde, taý da qalmady, tas ta qalmady, toǵaı da qalmady, apta boldy-aý degende maǵan usap joq qarap, sandalyp júrgen bir joqshyǵa kez boldym. Joǵymnyń túsin-túgin, en-tańbasyn aıtyp surap edim, qudaı soqqan nemeniń "tpý" dep bylsh etkizip betime túkirip jibergeni ǵoı. "Aý! Jynyń bar ma? Hege túkiresiń? Men joq surap turmyn ǵoı!" dedim. O da bir shytynaǵan neme eken, menen qalyspady; aqyryndap "jyndy demeı ne deıin, men bir aıdan beri áldeneshe atymdy zoryqtyryp, bir aıǵyr úıir qysyraǵymdy taba almaı júrgenimde, sen tórt elige tolmaıtyn temirtekti izdeısiń" degeni. Munyń bul sózine shydaı almaı, sol jerde jattym da tóbelestim, qan bolmaǵan jerimiz, julynbaǵan saqalymyz qalmady, aqyrynda onyń da, meniń de silemiz quryp, sharshaǵan soń ekeýmiz de tóbelesti qoıdyq, bir-birimizden nasybaı atysyp, jón-jónimizge kete berdik.

Bir kúnderde uly jıyn as berip jatqan qalyń eldiń ústinen shyqtym. "Jaqsy boldy ǵoı, osy jıynnan etigime de, kezdigime de suraý salaıynshy" dep, jer oshaqty jaǵalap kele jatqanda, asta tabaq tartyp júrgen bozbalalardyń arasynda tabaq kóterip, baıaǵy qashqan etigim júr. Anadaıdan kózime ottaı basyldy, qatynym bópe tapqandaı qýanyp sekire berippin. Etigimniń de kózi meni shalyp qalyp, uıalǵanynan qyp-qyzyl bolyp, qolyndaǵy kótergen áıdik tabaq qazy-qarta, jal-jaıany ákelip: "Keshegi maǵan jaǵýǵa qımaǵan maıyń osy ma edi?" dep, aldyma sart etkizip qoıa saldy.

Paı, paı! Taqsyr-aı! Sondaǵy uıalǵanym ómirimde esimnen keter emes. Minekeı, taqsyr! Týǵannan bergi jerdegi basymnan ótken ister osy, — dep bala áńgimesin bitirdi.

Balanyń qıystyryp, bir aýyz da ras sóz aralastyrmaı aıtyp, súrinbegenine han tań qalyp, degenin istepti.

---