InfoHub Logo

                                  
1980 j. Nú-Iorkti qalasyn bári “tozaq qalasy” dep ataıtyn. Onda kúnine keminde 1500 qylmys jasalynatyn,onyń ishinde 6-7 adam óltirý qylmysy tirkeletin. Túnde qala aralaý, metroda tipti, kúndiz jalǵyz júrý bolatyn.Jáne de  las, aıaq asty qoqys, shańǵa toly vagondar ishinde  álsirep janǵan sary shamdar bar edi. Metro ishi nemese qabyrǵalardyń  barlyǵynda derlik bylapyt sózder jazylǵan graffıtıler óte kóp boldy.. Bir sózben aıtqanda qala qaharly qylmysqa toly, týra epıdemıa uqsap turatyn. Biraqta, 1990 jyldan  keıin qylmys kúrt azaıdy. Aýyr qylmys sany 50%, usaq qylmys sany 3/2 tómendedi. Qandaı sebep ekenin qaıdam, áıteýir, myńdaǵan qylmyskerler men adýyndy adamdar qylmys jasaýdy lezde doǵardy. 
Oǵan ne sebep boldy?  Qandaı ǵalamat jaǵdaı boldy? Osy oraıda synyq tereze teorıasy jaıly sóz qozǵasaq.. Kanadalyq sosıolog M.Gladýelldiń kitabyna úńilsek:
- Synyq tereze teorıasy - krımınalıster Ýılson men Kellıngtiń jemisi bolyp tabylady. Olardyń oıynsha qylmys - tártiptiń joqtyǵynan bolatyn dep esepteıdi.. Eger  tereze synyq bolsa, ony kórgen turǵyndar aınaladaǵylarǵa da, memlekettiń  tártipke túkirgeni bar dep oılaıdy jáne kóp uzamaı qalǵan saý terezelerdiń bárin syndyrady. Iaǵnı, terezeni syndyrý, jazasyz qalǵan adamdy  odan da iri qylmys jasaýǵa ıtermeleıdi. 
 
M.Gladýell áleýmettik epıdemıameni baqylaýmen aınalysqan. Onyń oıynsha adam qylmysty ata-anasynyń osal tárbıesinen nemese tuqym qýalaıtyntyǵynan jasamaıdy eken.Ol  qoǵamda qandaı kórinis kórse sony jasaýǵa tyrysady -deıdi.. Nıderlandıalyq sosıologtar muny qoldaıdy. Olar mynadaı eksperıment jasap kóripti. 
Qoqys jáshiginiń joqtyǵyn kórip qansha adam qaǵazdy jerge tastaı salaryn baqylaý maqsatynda, dúken janyndaǵy velosıped turaǵynan qoqys jáshigin alyp tastap ,oǵan qosa velosıped róline jarnama qaǵazdaryn qystyryp qoıypty. Sonda adamdardyń 20-25% qaǵazdy jerge tastaı salypty, qalǵany ózimen birge alyp ketken.. Keleside dál osy turaq janyndaǵy qabyrǵany bylapyt sózder jazylǵan graffıtımen boıap jáne qoqys jáshigin qaıtadan alyp tastaıdy da baqylaıdy. Qaǵazdy jerge laqtyrýshylar kórsetkishi 70% jetti.
Jalpy qylmys dáýirindegi Nú-Iorkke oralsaq.1980 j. Nú-Iork metrosynda basshylyq almasyp, jańa dırektor D.Gann óx  jumysyn metro qabyrǵalaryndaǵy graffıtımen kúresýden bastaıdy. Basynda qala turǵyndary Gannyń bul yntasyn qosh kórmedi. Oǵan metroda graffıtıden ózge qylmystardyń kóptigin, tehnıkalyq problemalardyń baryn aıtyp shaǵymdanýshylar kóp edi. D.Gann metro vagondaryna salynǵan sýretterdi dereý joıyp, jýyp otyrýǵa pármen beredi. Eger, jýylyp úlgermese, ol vagondardy quramnan múldem alyp tastady. Iaǵnı, graffıtı salynǵan, taza emes vagondy halyq kórmeýi tıis bolǵan… Qabyrǵadaǵy graffıtılerdi bandalardyń salyp bitýi úshin  3 kún kerek bolatyn,sebebi ol sýrettiń keýip úlgerýi kerek. Al, metro basshylyǵy salyp bolǵan boıda dereý óshirýge kirisip, tańerteń bári tap-taza etip qoıatyn edi.
 
1990 j. Nú-Iork transport polısıasyna sý jańa basshy Ý.Bratton keldi. Ol da graffıtı syndy teorıany qoıyp,, metrodaǵy bıletsiz minetindermen kúresýdi bastaıdy. Ol ýaqyttary jasóspirimder metroǵa kiretin týrnıketterden sekirip  nemese  kúshpen jyǵa kirip ketetin bolǵan.. Buny kórgen  basqa balalarda solaı jasaıdy, nátıjesinde qylmys kóbeıedi. Al, Bratton bolsa olardyń barlyǵyn ustap, polısıa bólimshesine aparyp tirkep, saýsaq tańbalaryn alyp, tipti, aıyppul tóletti.
 1994 j. Nú-Iork qalasynyń jańa meri bop saılanǵan Rýdolf Djýlıanı Ý.Brattondy Nú-Iork qalasy polısıa departamentiniń basshysy etip taǵaıyndaıdy. Árıne, Ýıkıpedıada Rýdolf Djýlıanı alǵash ret “Synyq tereze teorıasyn” qoldandy delingen, biraq, bul qate. Degenmen, Nú-Iork qalasyn álemdegi eń qaýipsiz qalalardyń biri etken dál oly Rýdolf ekendigi kúmánsiz. 
Ý Brattan basshylyqqa barǵannan keıin Nú-Iork polısıasy kishi qylmyspen kúresti kúsheıtedi. Eshqaısysy keshirilmedi, eshkim jazasyz qalmady: qoǵamdyq jerde qoqys tastaǵandardy, metroǵa tegin kirgenderdi, urlyqpen aınalysqandardy, tipti, júrgizýshilerden qaıyr suraǵandardy jazalaıtyn bolǵan. Nátıjesinde qylmys kúrt tómendegen.. 1990 j. aıaǵyna qaraı Nú-Iork tek AQSH-taǵy ǵana  emes, kúlli álemdegi eń qaýipsiz qalalardyń birine aınalyp shyǵa keldi. 
 
Meniń pikirimshe “Synyq tereze teorıasy” kóp qyrly. Ony tek memlekettik, qoǵamdyq deńgeıde ǵana emes, otbasynda bala tárbıesine, mektepte, ýnıversıtetterde, jumysta da qoldanýǵa ábden bolady.

Qoshaeva Gúlmıra

---