Syr súleıi - Turmaǵambet
Sýyryp salma aqyndyǵymen, erekshe talantymen elge tanylyp, «Syr súleıi» atanǵan Turmaǵambet İztileýov týraly.
Syr súleıi - Turmaǵambet
Syr boıy ejelden - aq oraq aýyz, ot tildi sheshender men kósem qarıalarǵa, jez tańdaı ánshiler men aıdarynan jel esken aqyn - shaıyrlarǵa, jyrshy - jyraýlarǵa, sal - serilerge kemde bolmaǵan. Ózgeden oıy asqaq, boıy bıik osyndaı parasatty perzentterin halyq súısingendikten olardy «Súleı» dep ataıdy. Solardyń biri – qazaq ádebıeti men mádenıetine aıryqsha úles qosqan, sýyryp salma aqyndyǵymen, erekshe talantymen elge tanylyp, «Syr súleıi» atanǵan Turmaǵambet İztileýov.
Syr aqyndarynyń aǵasy, poezıa bulbuly T. İztileýovtiń týǵanyna mine 130 jyl. «Kókeltash» medresesin bitirip, óz eline oralady. Qyzylqum jıeginen pansıondy mektep ashady. Buqarada oqyp júrgende ol arab, parsy, shaǵataı (ózbek) tilin úırenip, Bırýnı fılosofıasyn tereń ıgeredi. Biraq T. İztileýovtyń Syrǵa oralýy bir ǵana medrese ashýda emes, Syr elinde shaǵataızm - túrkızm stılimen ushtasqan qazaqtyń jazba ádebıetiniń týýymen baılanysty boldy.
Turmaǵambet 1901 jyldan bastap úlken aqyn atanǵan bolsa, onyń ádebıetke kelýi Syr úshin ózinshe bir oıaný kezeńi boldy. Sonyń basynda Turmaǵanbet turdy. Syr poezıasy ár qıly janrda ózgeshe damıdy. Nysanbaı, Jańabergen, Balqy Bazar, Rústembek, Sársenbaı, Moldahmet jyraýlyq saltynda kórinse, Nurtýǵan, Erimbet qıssa aqyny bolyp kórinedi. Qandy, Kete Júsipter, Naǵym, Dańmuryndar óziniń tolyp jatqan shákirtterimen aıtys poezıasymen shuǵyldanady. Tolǵaý, terme aqyndary kóbeıedi. Osylardyń bárine ustazdyq jasaǵan, qıssalyq ádebıetke jol salǵan aqyn — Turmaǵambet bolǵan. Áńgime aıtýshylar kóbeıýinde emes, Syr boıynda «týrkızmmen»ushtasqan, qazaqtyń jazba ádebıetiniń keleli túrde týyp, sonyń poezıa darıasyna aınalýynda bolǵan edi. Turmaǵambet mektebindegi aqyndar qandaı janrda kórinbesin, burynǵy fólklor stılin tastap, jazba ádebıettiń shyǵysqa tán jańa úlgisin jasaıdy. Bul stıldiń týyn kótergen aqyn Turmaǵambet bolsa, sonyń jańalyǵyna túsingender Erimbet, Shoraıaqtyń Omary, Dúr Ońǵar sıaqty keleli aqyndar edi.
Turmaǵambet bir ǵana epopeıalyq janr emes, tolǵaý, terme poezıasyn da túgeldeı jańartyp, ózgeshe baıytqan aqyn. Onyń tolǵaýlary qanshama bolsa da, bir uıqaspen bitedi. Osy uıqasty Syr boıynda qoldanbaǵan aqyn kem.
Jyraýlar Turmaǵambettiń árbir tolǵaýyna án - kúı oılap shyǵarǵan. Olaı bolsa Syrdyń poezıasy ǵana emes, ǵajap mýzykasyn da Turmaǵambetsiz túsiný qıyn.
Turmaǵambette azdaǵan aıtys óleńderi de bar. Syr boıynda Turmaǵambet stılin bastap qoldanǵan aqyn — Qańly Júsip bolǵan edi. «Týrkı»dep atalatyn bul stıl Syr aıtystarynda klasıkalyq dárejede kórinedi.. Turmaǵambet tolǵaýlaryn el ishi osy kúnge deıin dombyramen aıtady. Jastardy jaqsy minezge, halyqty qadirleı bilýge shaqyratyn bul termelerdiń ǵıbraty ǵajap. «Adamdyq is» degen termesi halyq arasynda saqtalyp, aıtyp júr. «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi», dep birlikti nasıhattaıdy, «Keıbireý sál baqytqa mas bolady, shabaqtaı shalpyldaǵan qaırańdaǵy» degen jerde ol bolys - bılerdi (1907) synaıdy. Gýmanıs, ustaz aqyn óziniń alǵashqy poezıasynda eldi oqý, bilimge shaqyrady, mansap qýǵandarǵa aqyl aıtady. Turmaǵambet poezıasynda halyqtyq mazmun tereń bolyp keledi. Onyń qadirin bilem deseńiz halyq ortasyna baryńyz.
Jyr jampozy Turmaǵambet İztileýov artyna tálim - tárbıe, ónege qaldyryp, ósıettik máni bar aqyl - naqyldar jazǵan. Aqynnyń shyǵarmalary da búgingi tańda urpaq tárbıesinde tálimdik mánge ıe bolyp, halyqtyń ıgiligine aınalyp keledi. Ol adamdardyń izgi muratyna úlgi - ónege retinde qyzmet etedi. Aqyn Turmaǵanbettiń «Tálim» degen óleńinde:
Aǵa degen inini -
Janym dese bolady.
Erin kútken áıeldi -
Hanym dese bolady.
Qyzǵaldaqtaı ul - qyzdy,
Sánim dese bolady, - deıdi.
Osy óleńdi oqyǵan árbir jas jaqsy qasıetterdi boıyna sińirýge umtylady. Aqyn óleńde júrekke jeterlik oı tastaıdy, jyr jelisimen ǵıbrattyq oı túıedi. Oqyrman árbir shyǵarmasynan qorytyndy shyǵaryp, ózine ónege alady. Óleń adamdar arasyndaǵy qarym - qatynas normalaryn nasıhattaýǵa qurylǵan.
«Aqyl ton ańdaǵanǵa tozbaıtuǵyn,
Ǵylym ken kúnde ónip, qozdaıtuǵyn.
Ielik ekeýine etkenderdiń
Jany joq jer júzinde ozbaıtuǵyn», – dep aqynnyń ózi jyrlaǵandaı, mádenıet salasyndaǵy shoqtyǵy bıik asyldarymyzdy ardaqtaı bileıik degim keledi.
Syr súleıi - Turmaǵambet
Syr boıy ejelden - aq oraq aýyz, ot tildi sheshender men kósem qarıalarǵa, jez tańdaı ánshiler men aıdarynan jel esken aqyn - shaıyrlarǵa, jyrshy - jyraýlarǵa, sal - serilerge kemde bolmaǵan. Ózgeden oıy asqaq, boıy bıik osyndaı parasatty perzentterin halyq súısingendikten olardy «Súleı» dep ataıdy. Solardyń biri – qazaq ádebıeti men mádenıetine aıryqsha úles qosqan, sýyryp salma aqyndyǵymen, erekshe talantymen elge tanylyp, «Syr súleıi» atanǵan Turmaǵambet İztileýov.
Syr aqyndarynyń aǵasy, poezıa bulbuly T. İztileýovtiń týǵanyna mine 130 jyl. «Kókeltash» medresesin bitirip, óz eline oralady. Qyzylqum jıeginen pansıondy mektep ashady. Buqarada oqyp júrgende ol arab, parsy, shaǵataı (ózbek) tilin úırenip, Bırýnı fılosofıasyn tereń ıgeredi. Biraq T. İztileýovtyń Syrǵa oralýy bir ǵana medrese ashýda emes, Syr elinde shaǵataızm - túrkızm stılimen ushtasqan qazaqtyń jazba ádebıetiniń týýymen baılanysty boldy.
Turmaǵambet 1901 jyldan bastap úlken aqyn atanǵan bolsa, onyń ádebıetke kelýi Syr úshin ózinshe bir oıaný kezeńi boldy. Sonyń basynda Turmaǵanbet turdy. Syr poezıasy ár qıly janrda ózgeshe damıdy. Nysanbaı, Jańabergen, Balqy Bazar, Rústembek, Sársenbaı, Moldahmet jyraýlyq saltynda kórinse, Nurtýǵan, Erimbet qıssa aqyny bolyp kórinedi. Qandy, Kete Júsipter, Naǵym, Dańmuryndar óziniń tolyp jatqan shákirtterimen aıtys poezıasymen shuǵyldanady. Tolǵaý, terme aqyndary kóbeıedi. Osylardyń bárine ustazdyq jasaǵan, qıssalyq ádebıetke jol salǵan aqyn — Turmaǵambet bolǵan. Áńgime aıtýshylar kóbeıýinde emes, Syr boıynda «týrkızmmen»ushtasqan, qazaqtyń jazba ádebıetiniń keleli túrde týyp, sonyń poezıa darıasyna aınalýynda bolǵan edi. Turmaǵambet mektebindegi aqyndar qandaı janrda kórinbesin, burynǵy fólklor stılin tastap, jazba ádebıettiń shyǵysqa tán jańa úlgisin jasaıdy. Bul stıldiń týyn kótergen aqyn Turmaǵambet bolsa, sonyń jańalyǵyna túsingender Erimbet, Shoraıaqtyń Omary, Dúr Ońǵar sıaqty keleli aqyndar edi.
Turmaǵambet bir ǵana epopeıalyq janr emes, tolǵaý, terme poezıasyn da túgeldeı jańartyp, ózgeshe baıytqan aqyn. Onyń tolǵaýlary qanshama bolsa da, bir uıqaspen bitedi. Osy uıqasty Syr boıynda qoldanbaǵan aqyn kem.
Jyraýlar Turmaǵambettiń árbir tolǵaýyna án - kúı oılap shyǵarǵan. Olaı bolsa Syrdyń poezıasy ǵana emes, ǵajap mýzykasyn da Turmaǵambetsiz túsiný qıyn.
Turmaǵambette azdaǵan aıtys óleńderi de bar. Syr boıynda Turmaǵambet stılin bastap qoldanǵan aqyn — Qańly Júsip bolǵan edi. «Týrkı»dep atalatyn bul stıl Syr aıtystarynda klasıkalyq dárejede kórinedi.. Turmaǵambet tolǵaýlaryn el ishi osy kúnge deıin dombyramen aıtady. Jastardy jaqsy minezge, halyqty qadirleı bilýge shaqyratyn bul termelerdiń ǵıbraty ǵajap. «Adamdyq is» degen termesi halyq arasynda saqtalyp, aıtyp júr. «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi», dep birlikti nasıhattaıdy, «Keıbireý sál baqytqa mas bolady, shabaqtaı shalpyldaǵan qaırańdaǵy» degen jerde ol bolys - bılerdi (1907) synaıdy. Gýmanıs, ustaz aqyn óziniń alǵashqy poezıasynda eldi oqý, bilimge shaqyrady, mansap qýǵandarǵa aqyl aıtady. Turmaǵambet poezıasynda halyqtyq mazmun tereń bolyp keledi. Onyń qadirin bilem deseńiz halyq ortasyna baryńyz.
Jyr jampozy Turmaǵambet İztileýov artyna tálim - tárbıe, ónege qaldyryp, ósıettik máni bar aqyl - naqyldar jazǵan. Aqynnyń shyǵarmalary da búgingi tańda urpaq tárbıesinde tálimdik mánge ıe bolyp, halyqtyń ıgiligine aınalyp keledi. Ol adamdardyń izgi muratyna úlgi - ónege retinde qyzmet etedi. Aqyn Turmaǵanbettiń «Tálim» degen óleńinde:
Aǵa degen inini -
Janym dese bolady.
Erin kútken áıeldi -
Hanym dese bolady.
Qyzǵaldaqtaı ul - qyzdy,
Sánim dese bolady, - deıdi.
Osy óleńdi oqyǵan árbir jas jaqsy qasıetterdi boıyna sińirýge umtylady. Aqyn óleńde júrekke jeterlik oı tastaıdy, jyr jelisimen ǵıbrattyq oı túıedi. Oqyrman árbir shyǵarmasynan qorytyndy shyǵaryp, ózine ónege alady. Óleń adamdar arasyndaǵy qarym - qatynas normalaryn nasıhattaýǵa qurylǵan.
«Aqyl ton ańdaǵanǵa tozbaıtuǵyn,
Ǵylym ken kúnde ónip, qozdaıtuǵyn.
Ielik ekeýine etkenderdiń
Jany joq jer júzinde ozbaıtuǵyn», – dep aqynnyń ózi jyrlaǵandaı, mádenıet salasyndaǵy shoqtyǵy bıik asyldarymyzdy ardaqtaı bileıik degim keledi.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «Salaýatty ómir salty - barys tektes
