InfoHub Logo

Medeý sport kesheni – jasandy muz aıdyny bar dúnıe júzindegi eń iri sport kesheni. Almaty qalasynan on segiz shaqyrym jerde, teńiz deńgeıinen 1691 m bıiktikte ornalasqan. Kúnge shaǵylysa jarqyldaǵan qarly shyńdar, aspanmen talasqan Tán-SHan shyrshalary, taý aýasynyń qońyr salqyn, jupar ıisti móldiregen tazalyǵyna súısingen Aqushtap Baqtygereeva apamyz:

Bıik shyń, shyrsha-taýlardyń kórki, baılyǵy,
Umytar munda kelgender muń men qaıǵyny.
Delebeń qozyp turasyń eltip bul jerde,
Jarqyryp jatqan shaqyryp muzdyń aıdyny, – dep jyr shýmaqtaryn arnaǵan.

Tarıh qoınaýyna júginsek, 1970 jyly 6 qańtarda KSRO mınısterler keńesiniń arnaıy qaýlysymen Almatyda muz aıdynynyń qurylys jumystary bastaldy. Nebári eki jyldyń ishinde salynyp, 1972 jyly 28 jeltoqsanda paıdalanýǵa berilgen. Medeýdiń bas arhıtektory – Vladımır Kasaev.

Alǵashqyda Keńes eli Medeýdi Qyrǵyzstan eline salýdy josparlaǵan. Biraq Dinmuhammed Qonaevtyń aralasaýymen Almaty qalasyna salýǵa sheshim shyǵarǵan. Mınısterler keńesi alǵashynda kurlys jumysyna 1 mln. rúbl qarastyrǵan. Biraq Qonaev atamyzdyń aralasýymen, 14mln rúbl bólingen eken. Muz aıdynyn salýǵa 3000 qurlysshy jumyldyrylǵan. Qazaqtyń Baıqońyrynnan ǵaryshqa adamzattyń tuńǵysh ushqany sekildi, Medeýde alǵashqy rekordttardyń biri tirkeldi. Sondyqtan san jyldar ótse de, Medeý adamzat tarıhynda máńgi qalady.

Jalpy «Muz aıdynǵa Medeý degen at qalaı qoıyldy?» degen saýal týyndaıtyny anyq. Tarıhshylardyń sózine sensek, muz aıdyny ornalasqan shatqalǵa qazaqqa tanymal Shapyrashty Pusyrman batyrdyń uly Medeý Pusyrmanulynyń esimi berilgen. Medeý Pusyrmanuly. Jetisý tarıhynda, onyń mádenıeti, ǵylym bilimniń damýyna ózindik úles qosqsan, qazaq halqynyń adal uldarynyń biri. Ol 1850 jyly Vernyı ýezi, Kishi Almaty bolysynyń 3-shi aýylynda dúnıege kelgen. Ákesi Pusyrman Qululy general Kolkokovtyń otrádynda ataqty Uzynaǵash shaıqasyna qatysqan batyr bolǵan eken. Medeý jastaıynnan mal baǵyp, egin ekken. Eseıgen soń qala tirligine jaqsy beıimdelip, saýda-sattyqpen aınalysqan, óziniń eren eńbeginiń arqasynda turmysyn jóndep, bedeldi azamat atanǵan, bolys bolǵan.
Bolys Medeý Pusyrmanuly qazaq balalarynyń bilim alý máselesine erekshe nazar aýdarǵan, 1986 jyly er balalarǵa arnalǵan Vernyı gımnazıasynda 226 oqýshy oqıdy, ol balalardyń 22-si qazaq balalary. Osy qazaq balalaryna arnap pensıanat ashady. Sol kezde Medeý Pusyrmanuly orasan zor kómek kórsetken. Óz qarajatyna halyqqa jol, mektepter, baý-baqsha, bógetter, demalys oryndaryn saldyrǵan.
Prıýtskoe (qazirgi Birinshi maı) kólindegi bógetti ornatýǵa óte qomaqty materıaldy kómek kórsetkenderdiń ishinde Medeý Pusyrmanuly bar ekendigi belgili. Vernyı qalasynda bolǵan eń kúshti jer silkinisi kezinde jáne asharshylyq kezine de halyq aýyr kúndi bastan keshirip jatqan kezde kómegin aıamaǵan qurmetti azamat bolǵan.

Medeý Pusyranulynyń nemeresi óz ákesi Núsipbek Medeýulynyń eseligijaıly deıdi: «Medeýde otyrǵyzylǵan Tán-SHan shyrshalaryn aıaýsyz kesip jatqany ákemdi qatty qynjyltyp, qurylys jumystarynyń basshysyna aǵashtardy kespeý týraly usynys jasaıdy. Biraq sheneýnik oǵan mán bermeıdi. Sol ýaqytta aǵash kesýshiniń aǵashqa siltegen baltasy ózine ushyp sol mezette qaıtys bolady, Traktorshylar tarktorlardy júrgizbekshi bolyp iske qosqanda, ol da synyp, júrmeı qalady. ákem kelesi kelgeninde, jańaǵy sheneýnik kútip alyp, keshirim surap, Medeý atanyń rýhy bar ekendinin moıyndap, ákemniń eskertýine raqmet aıtqan eken.

Medeýge súısinbeı qaraý múmkin emes. Taý ózenderiniń sarqyraı aqqan salalary qansha bolsa, shyrqalǵan týrıser áni sonshama, aıaq baspaǵan taý soqpaqtary da az emes  bolar.

Kóterińki kóńil-kúı, jiger berer sergektik pen shymyr densaýlyq Medeýdiń jyl on eki aı boıǵy shıpasy derlik. Jarty ǵasyrdan beri Medeý adam tanymastaı ózgergen, kúrdeli jumystardan ótken. Qazirgi tańda shet el týrıseri kóptep baratyn ornnyń  biri – Medeý muz aıdyny. Kórkine kóz toımas, bıiktigi taýmen talasqan mádeneıet orny. Toǵyz joldyń torabynda ornalasqan. Almatynyń kóz jetpes bıik taýlary, jazdyń aptap ystyǵynda árdaıym salqyn sý bulaqtary, bıik-bıik shyrsha, qaraǵaılary. Kúz mezgilinde jerge tógilgen sary altyndaı aǵash japyraqtary, qysta aq kilem tóselgendeı aq ulpa qarlary bar tabıǵatyn sózben aıtyp jetkizý, kórkem tilmen sıpattaý múmkin emes.

Keıingi kezde kórnekti jerlerge synyppen nemese toppen barý azaıyp ketken. Metepterde balalardy bilimge yntalandyrý úshin jaqsy oqyǵan balarǵa demalys múmkindigin syılaýdy jón sanaımyn. Balalar tek qana jaqsy oqyp qoımaı, ózderin sport jaǵynnan da synaı alady. Medeý muz aıdynynda jastarǵa arnalǵan is-shara kóptep ótkizilse, jastar arasynda jarystar jıi uıymdastyrylsa, jastardyń arasynda bir-birimen qarym-qatynas údeı túsetin edi. Kóptegen jas balalar kompúter oıyndaryna qyzyǵady, tipti aptasyna birneshe ret baratynyn baıqaımyz. Dál osylaı muz aıdynyna barý úshin jaǵdaılar jasaý qajet dep oılaımyn.

Mynbaeva Nazgúl Bekbosynqyzy
Qazaq Ulttyq Qyzdar Pedogogıkalyq Ýnıversıteti
Fılologıa fakúltetiniń 3-kýrs stýdenti

---