InfoHub Logo

Qazaqtaǵy el poemasynyń ekinshi bir mysaly – "Qyz Jibek". Jalpy poema atty áńgimeli óleńder, eldiń arnaýly saltyn, ádet zańyn, dúnıege kóz qarasyn, uǵymyn bildiretin áńgimeler desek, "Qyz Jibek" te sondaı el tirshiliginiń kólemdi aınasy bolǵandyqtan, kóńildegideı jaqsy poema dep sanalady.

Biz "Qozy Kórpeshti" qarastyrǵan ýaqytta, ol poema qazaqtaǵy kóshpeli saltty bildiredi, sondaı salt, sondaı ádet zańynyń ortasynda týyp-ósken adamnyń dúnıege kózqarasy qandaı, mahabbat sezimin baǵalaý, baqyt, jaqsylyqty aıyrý qandaı, sondaılaryn kórsetedi degenbiz. "Qozy Kórpesh" kóshpeli salt pen rý jigine bólingen eski ómirdiń sulý tabysy dep baǵa bergenbiz. Qazirgi "Qyz Jibek" te sondaılyq el salty, el eskiliginiń bir tabysy. "Qyz Jibek" áńgimesinde qazaq sıaqty eldiń burynǵy áıelge bergen baǵasy bilinedi. Sondaǵy áıel týrasyndaǵy ádet-zań sol zaman erkegi men urǵashysyna qandaı uǵym bergen? Rý jigine bólingen tirshiliktiń kezinde rý múlki dep sanalatyn áıel mahabbatqa qalaı qaraǵan? Óz ómiriniń maǵynasyn ne dep túsingen? Sonyń ómirden kúterlik qyzyq sáýlesi, úmit tilegi qandaı kúıde bolyp qalyptanǵan? "Qyz Jibek" áńgimesi osy jaılarǵa jaýap bergendeı bolady. Eski zamannyń áıeli eski zańnyń arqasynda dúnıege búgingiden bólek, erekshe kózben qarasa, sol zamannyń erkegi, sol zamannyń barlyq qaýymynyń da kóz qarasy sol bolǵan. "Qyz Jibek" áńgimesi jalǵyz ǵana áıel emes, barlyq eldiń dúnıeni túsinýi men uǵynýyn tutas kórsetedi. "Qyz Jibek" áńgimesinde erte bir zamandaǵy qazaq jastarynyń tirshiligi, qazaq jasynyń jaqsy dep baǵa bererlik bir qyzyqty ómiri baıan etiledi. Sol áńgimeniń orta jerinde turatyn adamdar: jar tańdaýmen ósken, jópsheńdi jigitti mensinbeı, tákáppar bolyp júrgen sulý Qyz Jibek.

Ekinshi adam sol qyzdy alys elden izdep kelip, sulýlyq, estiligimen jeńip alatyn Tólegen.

Áńgimeniń ishindegi sýrettelgen qyz ben jigitti alsaq, bul ekeýi de óz zamanynyń bel balasy. Sol óńirde ósip, sol kóshpeli salt pen rý jigine bólingen eldiń zańyn, zań uǵymyn uǵym qylyp tutynǵan adamdar.

Osy jaǵynan qaraǵanda, Tólegen óz zamanyndaǵy qazaq ortasyndaǵy seri myrza, erke bulan bolyp ósken jigittiń úlgisi. Burynǵy qazaqtyń túsinýinshe qatyn alatyn shaq – árbir jigittiń jigittik erlik ónerin synaıtyn kez bolady. Baıaǵy zamandaǵy eskiniń aıtqan: "Qatyndy ne el shaýyp, eger qylyp jattan alarsyń, ne aǵańdy óltirip, jeńgendi alarsyń" degen sıaqty sózi bergi zamanǵa sheıin qazaq jigitine syn esebinde aıtylǵan bir sóz bolǵan. Baıaǵy eski zamannyń batyr atyn alǵan jigit, qatyndy burynǵynyń batyrlyq ústine qıyn-qystaý saparda tabatyn bolsa, odan bergi zamannyń jas jigiti sol qatyn alatyn shaqqa jetkende bir kedergi, bir beınet sıaqty, qaýip-qater sıaqty qıyn, ótkeli tar, keshýi kóp jerlerden ótip baryp alýǵa kerek bolǵan. Bundaı hal bir óńirdiń serisi, myrzasy, jaqsy jigit bolǵan jastarǵa ásirese mindet sıaqtanǵan.

Tólegen elden asqan ataqty Bazarbaıdyń balasy. Erjetkenshe qyz aıttyrmaı, ákesi de óz tańdaýymen alsyn dep kelgen, sondyqtan, ol erjetken soń kúndegi amandyq, tynyshtyqtyń bárin bir kúnde artyna tastap, tipti alys jolda, tipti qıyn qıada turǵan Qyz Jibekteı sulýdy izdegi shyǵady. Albyrttyq, jastyq shaqqa, sezim bılegen qıalshyl shaqqa jasyrynǵa, kómeskige yntyq bolatyn mezgilge Tólegenniń Qyz Jibekti izdep shyǵýy ábden sıady.

Munyń júrisi ózinshe batyrlyq júrisindeı, táýekel júris. Beınet pen qaterge jaqsy jary úshin ádeıi belin býyp shyqqan júris. Mahabbat qandaı sharttyń arasynda shyn mahabbat bolyp, qandaı kúılerdiń ortasynda týyp-ósetinin ábden uǵyna bilgen el qıaly eki jastyń sezim kúıin kúsheıtip, mahabbatyn jarastyryp, qyzýyn ulǵaıtý úshin ádeıi osyndaı jaılardan bastaıdy. Endi Tólegen izdep shyqqan, yntyq bolǵan Qyz Jibekteı sulýy kim? Ol qaı alýan adam? Soǵan keleıik. Qyz Jibek te, Tólegen sıaqty óz zamanynyń barlyq jas áıeliniń sulý úlgisi, tutas sulý jyry sıaqty sezimdi jas Qyz Jibek pishininde, qazaqtyń ertegide jyrlaıtyn sán-saltanaty, qyzyq-raqat ortasynda ósetin erek sulýynyń minezi, salty bir kórinse, budan soń, ásirese, aıqyn kórinetin sol zamandaǵy nyq ornaǵan ámeńgerlik, jesirlik zańy.

Qyz Jibektiń Tólegendi súıýi anyq. Syrtqy áńgimeleý retinde, bunyń taǵdyry Baıannan bólek bolsa da, mundaǵy mahabbat sol Baıan mahabbatynyń dárejesine jeterlik, ózinshe bir zańdarǵa boısunǵan mahabbat.

Bunyń boısunǵan erekshe zańy, qazaq eliniń jesirlik salty dedik. Tólegendi ózge kóp qumar jigittiń ishinen tańdap alǵanda Qyz Jibek jalǵyz júrgendigine qaramaı, ókinishsiz, qaltqysyz súıedi. Sony shyn kóńilimen súıýmen, saǵynýmen júrgen ýaqytta Tólegen óledi. Osy oqıǵadan soń Qyz Jibek júreginde mahabbattyń ekinshi bir túri shyǵady.

Bul túri búgingi mahabbat jaıyn suraıtyn adamdardyń uǵynýynsha, búgingi ónerli Evropa uǵynýynsha jat tur. Mundaı mahabbat bolmaıtyn da sıaqtanady. Biraq qazaqtyń sol zamandaǵy turmys zańyn, saltyn eske alsaq, sol zań men saltqa anyq boısunyp ósken adamdardyń kózimen qarasaq, bu da mahabbat ekeni daýsyz. Bul "Qyz Jibektegi" mahabbattyń ekinshi satysy. Qazaq mahabbatynyń ózgeden erekshe bir alýany, erekshe túri.

Qyz Jibek basynda Tólegendi súıgende onyń bir basyn ǵana súıip qoıǵan joq. Ol mahabbattyń keleshek qyzyqty kúnin sol Tólegen shyqqan rýdyń, sol shyqqan aýyldyń, aımaqtyń ishinde bolady dep eseptegen. Qazaqtyń salty boıynsha, ózin Tólegen rýynyń múlki dep eseptegi ósken. Bunyń keleshektegi kúni Tólegenniń aýdanymen, aýylymen baılanysqan mahabbaty aýdandy, kólemdi mahabbat. Búgingi ǵana bir-aq jandy súıip, sonymen toqtap, toıyp qalǵan mahabbat emes, keleshektegi kelin bolǵan, jeńge, báıbishe bolǵan zamannyń barlyǵyn birdeı súıip, sol kúndi ishtegi mahabbattan basqa, sol rýǵa tıisti bolǵan namyspen súıgen, sondyqtan Tólegen ólgen kúnde, ol Sansyzbaıdy Tólegendi joqtaǵandaı joqtaıdy.

Sansyzbaı kelgende burynǵy joqtaǵany tirilip kelgendeı kóredi. Artynda basy bos, jetip otyrǵan qaınysy bolǵan soń, óz jary ólmegendeı bolady. Qaıyny óz kúıeýimen bir ata, bir anadan týǵan soń, Tólegenniń jarty denesi sıaqtanady. Tirilip kelgen arýaǵy, sýreti sıaqty bolady.

Sondyqtan oǵan burynǵydaı qumar kóńilmen qosylyp, jarastyqty tirshilik etpek bolady. Bul baqytsyz bolar edi, Sansyzbaı joq bolsa, Tólegenniń artynda Sansyzbaı bolǵandyqtan, jesir qalǵan qalyńdyq baqytsyz emes. Sansyzbaıdyń basyna qater taıanǵan kúnde moınyna shylbyr salyp, ólmekke daıyn bolyp otyrǵan – Qyz Jibektegi mahabbat shyn mahabbat ekenin jáne sol mahabbat bir atanyń balasyna túgel arnalǵan tolyq mahabbat ekenin bildiredi. Bul áńgime ózgege óte jat bolsa da, qazaq qulaǵyna bul kúnge sheıin jat emes. Qazaq kózine shyn mahabbat sıaqty kórinýinde shúbá joq. Ol adamdardyń minezi men isi, qıaly men sezimi qalyń eldiń kópshiligine uǵynymsyz jat nárse bolsa, sol ýaqytta áńgimeleýshi adasqan bolady. Ondaı el uǵymyna jat keletin áńgime jaıylyp, taramaıdy. Joǵalyp ta ketedi.

"Qyz Jibek" áńgimesi, qazaq eliniń óz rýhy, óz qanynan shyqqanyna osy kúnge sheıin eldiń ózi kýá. Osy kúnge sheıin bir qazaqqa Qyz Jibektiń Sansyzbaıdy súıip, soǵan tıýi óreskel kóringen emes. Olaı bolsa, bul áńgime qazaq eliniń ózgeden bólek tabıǵatymen, ózgeden bólek uǵymynan týǵandyǵyna daý joq. Sondyqtan muny da Baıandaı, qazaq tirshiligi týǵyzǵan mahabbat jyrynyń biri deımiz.

Qyz Jibek áńgimesiniń negizi eski zamandaǵy el ádebıetiniń ertegi sıaqty qara áńgimesinen alynǵan. Beri kelgende, óleń ólsheýine salyp, sýretti áńgimege aınaldyryp, poema qylyp shyǵarǵan – Júsipbek qoja23. Bul kúnde qolymyzda eski "Qyz Jibek" áńgimesi joq. Sondyqtan alǵashqy tulǵasy qandaı edi, oǵan óńdeýshi Júsipbek qansha jańalyq qosty, qansha ózgertti, ol týraly biz esh dolbar jasaı almaımyz. Biraq bul kúngi qolda otyrǵanyn synaǵanda baıqalatyn nárse: "Qyz Jibek" el ádebıetiniń ishinde jazbanyń romany sıaqty kórinedi. Budan buryn biz qarastyrǵan el áńgimesiniń qaı-qaısy bolsa da, burynǵy zamanda bolyp ótken bir adamnyń ómiri men isin alyp, sony ulǵaıtyp, áńgime qylyp, sony qıaldaıtyn, mysalǵa baıaǵynyń batyrlaryn alsaq, solar da oıdan shyǵarǵan, qıal týǵyzǵan adam emes. Dál áńgimede jyr qylǵan erlik sıaqty qasıetteri túgel bolmasa da, soǵan uqsaǵan is pen minezderi bolǵan. Sony el qıaly kóterip, túrlep jyr qylyp áketken.

Osy retpen "Qyz Jibek" áńgimesin alyp, bolǵan oqıǵadan shyqqan ba, joq qıal týǵyzǵan áńgime me dep qarastyrsaq, bul ózge áńgimelerden basqaraq kórinedi. "Qyz Jibek" burynǵy batyrlar áńgimesi sıaqty jortýylshy, joryqshyl erdiń áńgimesi. Bul tarıhı dáýirge de kelmeıdi. "Qozy Kórpesh – Baıan" sıaqty áńgimeden de bunyń basqaraq jerleri bar. "Qozy Kórpesh" kóp elge jaıynǵanda anyq bolǵan áńgime bolyp jaıylǵan. Búgingi Jetisýdaǵy beıiti ertede Qozy Kórpesh degen adamdardyń bolǵanyna kýálik aıtyp tur. Burynǵy el ortasyna jaıylǵan qara áńgimeniń kóbi ertegi bolsa, Qyz Jibek oǵan da uqsamaıdy. Olaı bolsa, bul áńgime ózge eskiliktiń bárinen bólek.

Eski sózdiń ishinde roman úlgisimen shyqqan, basqa jurt áńgimelerine uqsaǵan bir túr bolady. Túr uqsastyǵyna qaraǵanda qaı eldiń qandaı áńgimelerine keledi? Menińshe, Qyz Jibek arab, parsynyń ǵashyqtar áńgimesine uqsaıdy. Qazaqtyń óleńinde: "Bireýi jeti ǵashyq Seıpúlmálik, kitaptan ǵashyqtyǵyn kórdim anyq" dep aıtatyn Seıpúlmálik áńgimesi Qyz Jibek áńgimesine azyraq juǵyn bergen sıaqty. Shynynda Tólegenniń Qyz Jibek degen sulý qyz bar dep ataǵyn estip, ǵashyq bolyp, belgisiz alys jolǵa qumartyp izdep shyǵýy, Seıpúlmáliktiń Badyǵuljamal degen peri qyzynyń sýretin kórip, ǵashyq bolyp, izdep shyǵýyna az da bolsa uqsaǵandaı bolady. Biraq bul uqsastyq boıynsha bar áńgimesi "Seıpúlmálikshe" keledi demeımiz. Bul sóz azyraq uqsastyq jaıyn ǵana aıtqan mólsher sóz.

Anyǵynda, Qyz Jibektiń basy kúnshyǵys ertegilerinshe bastalsa da, qazaq ómirine óte jýyq, qazaq ishinde osyndaı oqıǵa, osyndaı minez ben isti týǵyzatyn sharttyń bári joǵaryda aıtqandaı anyq bolǵan. Sońǵy zamanǵa sheıin jigittiń qyz qarap, qyz tandap shyǵýy bolyp ta keledi. "Qyz Jibek" ózge jurttyń áńgimesine romansha, ertekshe bastalǵandyǵymen uqsaıdy. Biraq taǵy da aıtamyz, solaı bastalýy qazaqtyń óz turmysynan da týyp ketýi múmkin.

Osymen bóten jurttyń ádebıetinen kelgen áser bolsa, ol – bastalýynda ǵana. Odan keıin áńgimeniń qurylysy, ulǵaıyp ósýi, barlyq adamy, adamdardyń minezi, isi, barlyǵy da túgelimen naǵyz qazaqtyń óziniki. Ózge jurttan kelgen azyraq mádenı júgin bolsa, o da jat tárizdi emes, qazaq saltyna tabıǵı oqıǵa sıaqty kórinedi.

Áńgime ishindegi qyz, Bekejan, Qarshyǵa, Sansyzbaılar, barlyǵy da basta aıtqandaı, qazaq eliniń, qazaq salty men qalpynyń bel balasy.

---