InfoHub Logo

Meniń shyǵarǵan óleńim bar, ol:

Ózim batyr, jazýshy ataǵym bar

Kóp qatyn aldy degen shataǵym bar...

Birinshi áıelim — Bıbijamal Muqanqyzy Momysh kelini, menen 2-aq jas kishi edi. Ózi aq-sary sulý kisi edi. Baıyn kúte biletin, úıin ustaı biletin, dastarqandy kisi edi...

Sol kisiden tuńǵysh balam Baqytjan Momyshuly Baýyrjanovıch týdy...

Uly Otan soǵysy bastalǵanda, ol kisiniń aıaǵy aýyr edi. Soǵysqa qashan júrer-júrmesimizdi bilmeı júrgende, ol Talǵarǵa keldi.

— Jaqynda attana qoımaspyz, sen aýylǵa barǵyn, — dedim men. Sol tilimdi alyp, ol 2-3 kúnnen keıin aýylǵa attandy. Ózi sulý, qarny qampıǵan, soǵys bastalǵan, aýyldaǵy aǵaıyn-týystarym: «Qaraǵym, jaqsy kepsiń» — dep, jaqsy qarsy alypty. Kútpegen jerden eshelonǵa tıelip maıdanǵa attandyq. Ózim eshelondamyn, qatynym aýylda. Qoshtasqan joqpyz...

Býrnyıdan ótip bara jatqanda qaradym. Sol kúni bazar kúni eken (voskresene). Meni ótip barady dep oılamaǵan qatynymnyń syrtynan ǵana kórdim. Eı, pálen-túgen deýge ýaqyt joq, poezd zyr etip óte shyqty. Qaıta kóremin be, kórmeımin be seni? — dep barmaǵymdy tictep, ótip kettim. Sol maǵan úlken áser etti. Sodan bara soǵysqa kiristik. 5 ret qorshaýdy buzyp shyqtym. Nachalnık shtabym tatar jigiti Habı Rahımov edi. Ol týraly kitabymda jazǵanmyn. Soǵan bir kúni keshke otyryp syrymdy aıttym.

— Habı, men ákeden jalǵyz edim. Men soǵysqa attanǵanda, áıelim júkti qalyp edi. Qyz bola ma, ul bola ma, áıteýir tuqym ǵoı. Óziń kórip júrsiń, menen artyqtary da, kemderi de ólip jatyr. Soǵysta meniń bir armanym: osy oktábrdiń basynda jeńgeń bosanýy kerek, sonyń kim ekenin bilip ketsem, armanym bolmas edi.

— Aqsaqal, — dep shoshyna sóıledi. — Meniń de áıelim bar kisimin, biraq kelinińiz ekiqabat emes edi. Sizdi qudaı saqtasyn, tilegim sol. Jaqynda ul ma, qyz ba habar alarmyz, sony kúteıik...

— Nıetińe raqmet, qaraǵym, — dedim men.

* * *

Tórt aı ótti. Habar joq. Hat almaımyz. 5-shi aıda Rahımov (starshıı leıtenant):

— Súıinshi, súıinshi, aqsaqal! — dep júgirip keldi aldyma.

— Jeńgem ul týypty, mine, hat aldym, — dep maǵan hatyn kórsetti.

— Raqmet, aınalaıyn, — dep hatty oqydym.

«Baýketaı, kópten beri habar alyspadyq qoı. Sen nege hat jazbaısyń? Aman-esensiń ba, bizde túnde uıqy, kúndiz kúlki joq. Úshinshi oktábrde ul taptym, atyn kim qoıamyz dep qatty qınaldyq, tátem Baqytjan qoıyńdar atyn, bir jaǵy ákesiniń aty Baýyrjanǵa uqsas, ekinshi jaǵy baqytty bolsyn dedi. Sóıtip, balańnyń aty — Baqytjan boldy. 40 jyl qyrǵynda ajaldy óledi deıtin qazaqtyń sózi bar ǵoı, sen aman qaıtsań, eń úlken baqytymyz — sol. Balańnyń kótin ıiskep, jalap jatyrmyn...»

J.Bozjanovty shaqyryp aldym. Má, oqy mynany dep hatty usyndym oǵan. Ol oqyp shyqty-daǵy, qatty qýanyp ketti.

— Toı isteımin, aqsaqal, toı isteımin! — dep aıqaıdy saldy. Men ún qatqan joqpyn. Keshke taman kútpegen jerden qaıdan tapqanyn bilmeımin, bir qoıdy soıyp, qazaqsha besbarmaq istep, 3-4 bótelke araǵy bar kúlli shtabty shaqyrdy keshki asqa. Ol kezde meniń araq ishpeıtin kezim. Yrym retinde dámin taǵamyndaǵy rúmkany qoıa salamyn. Otyrǵan jigitter rúmkalaryn qaǵyp-qaǵyp saldy da, besbarmaqty jaıpap berdi. Baqytjan Momyshuly týraly birinshi esitken habarym osy.

* * *

Arada birneshe jyl ótti. Jubaıymnan kóńilim qaldy...

Zaslýjennyı deıatel ıskýsstva Vera Pavlovna Stroevata úılendim. Ol kisi menen 7 jas úlken edi. Óte reńdi, sulý kisi edi. Men dese, jany qalmaıtuǵyn. Meniń sózimdi paıǵambardyń sózindeı kóretin. Jazǵandarymnyń bir sóılemin qaldyrmaı oqıtyn. Ol kisi maǵan áıel bola bildi. Meniń ádebıetke enýime úlken sebepker — sol kisi. Ol kisi — meniń ustazym. Sol sebepti men «Nasha semá» kitabyma, «Vere Pavlovne Stroevoı chı krıtıcheskıe zamechanıa ı sovety pomoglı mne bolshe, chem ona podozrevaet», dep epıgraf jazdym.

* * *

Bir kúni Máskeýdegi Chaıkovskııdiń zalyna bardym. «Vystýpaet stýdentka ınstıtýta ımenı Gnesınyh — Klavdıa Grıgorevna Korkına», — dep jarıalady jetekshi.

Tal shybyqtaı, on segiz-on toǵyzdardaǵy bota kóz, qara shash, burymy toqpaqtaı bir sulý qyz shyǵa keldi.

Bızeniń Kovalıera «Karmennen» ońdyrtpaı soqty. Men al-dal bolyp, esimnen adasa jazdadym. Konsert bitkennen keıin, izdep baryp taptym... Ekeýimiz kóńilimiz jarasyp qaldy. Bir kún túnep shyqqannan keıin, esimnen shyǵyp ketti...

Moskovskıı Gosýdarstvennyı ýnıversıtettiń aldynda kele jatyr edim, Lomonosovtyń eskertkishiniń aldynda tur eken... Qarsy aldymnan qarny qampaıǵan jas kelinshek shyǵa keldi. Shyramytamyn, biraq qaıda kórgenim esimde joq.

— Neýjelı Vy ne ýznaete mená? Ia ved zaberemenela ot Vas!

Ne qularymdy, ne jylarymdy bilmesten qatty sasyp qaldym.

— Saspańyz polkovnık, ákem áldeqashan ólgen kisi edi. Sheshem jaqynda ǵana óldi. Men jalǵyzbyn ázir. Men sygankamyn. Jalǵyz bolǵym kelmeıdi. Ia blagodarú Vas, polkovnık. Ia ot Vas zaberemenela, znachıt ıa ne odınokaıa,— dedi.

— Ia Vas pozdravláú, Klavdıa Grıgorevna, — dedim men.

— Blagodarú Vas, polkovnık, ıa ne dýmala, chto Vy takoı dobryı chelovek.

— Chto Vy, Klavdıa Grıgorevna, býdet lı malchık ılı, devochka — Ia otes, a Vy mat,— dedim men.

— Eshe raz blagodarú Vas, polkovnık,— dedi ol.

— Poıdemte v kafe, vypem po chashke chernogo kofe, — dedim men.

— S ýdovolstvıem, polkovnık. Ia tak chývstvýıý sebá odınokoı, blagodarú Vas, polkovnık...

16 sentábrá 1947 goda rodılas devochka. Ia poehal v rodılnyı dom. Vynes mladensa s rodılnogo doma kak otes. Prıvez ıh domoı. Do sıh por ıa ıh podderjıvaıý v materıalnom ı moralnom otnoshenıı.

Klavdıa Grıgorvna okonchıla ınstıtýt Gnesına, ıavláetsá glavnym redaktorom estradnyh predstavlenıı vsesoıýznogo radıokomıteta. A Elene Baýrjanovne teper 22 goda, ýchıtsá v dramatıcheskom fakúltete Moskovskogo pedagogıcheskogo ınstıtýta.

* * *

Ia, kogda byl starshım prepodavatelem Voennoı akademıı v Kalınıne, chasto prıezjal v Moskvý ı ostanavlıvalsá v dome profesora Velıkanovoı Izabelly Ivanovny. Odnajdy ıa prıehal pod novyı god v dom Izabelly Ivanovny, týda ıavılıs aspırantkı Inostrannogo ınstıtýta. Sredı nıh okazalas odna kazashka — Bahytjamal Kalybekovna. Ia vpervye poznakomılsá s neı tam.

Proshlo neskolko mesásev. Ona pozvonıla ko mne v Kalının nakanýne 1-go maıa. Ia ne otkazal ee v prosbe vstretıt 1 maı v Kalınıne.

Ia vstretıl ee na vokzale, predvarıtelno zabronırovav eı nomer v gostınıse. My poýjınalı v restorane — vo vremá ýjına ona mne stroıla glazkı.

Posle ýjına ıa ee provodıl do ee nomera. Osmotrev svoı nomer, ona skazala:

— Ia zdes ne hochý nochevat....

— Proshý togda ko mne, — dedim men.

Qysqasy, úıge bardyq...

— Bolar is boldy ǵoı. Men sizdiń áıelińizbin, — dedi ol tańerteń.

— Iá, sen meniń qatynymsyń, — dedim men.

Ol maǵan 13 jyl qatyn boldy. Muhtar Omarhanovıchtiń men pervyı vıse-prezıdenti bolatynmyn. Ol kisiniń qoly tımegen soń, Rabındranat Tagordyń 100 jyldyǵyn maǵan tapsyryp ketti. Meniń Tagordan habarym joq eken. Pýblıchnyı bıblıotekaǵa baryp, Tagordyń kitaptaryn aldym. Taýdaǵy domotdyhqa bardym da, 22 tomyn oqyp shyqtym.

Muqańnyń tapsyrmasy tapsyrma ǵoı. 22 kúnde oqyp shyǵyp, baıandama jazdym. Muqań Indıadan qaıtyp keldi. Ǵylym akademıasynyń kishi zalynda jınalys boldy. Jınalysty Muqańnyń ózi basqardy. Baıandamashy menmin. Maǵan sóz berdi. Men 22 mınýt baıandama jasadym. Mınıstrler Sovetiniń zampredsedateli Asqar Zakarın, akademık Keńesbaev, taǵy basqalar bar.

— Áı, osylaı doklad istep, bizdi anda-sanda kóterip tastasańshy, — dedi.

Mýhtar Omarhanovıch, Esmaǵanbet Ismaılov bylı ochen dovolny moım dokladom. Posle dalı konsert...

Mýhtar Omarhanovıch byl do togo dovolen, chto mená prıglasıl k sebe na ýjın. Ssylaıas na sostoıanıe zdorová, ıa otkazalsá ot ego prıglashenıa. K chemý ochen byl ýdıvlen Esmaganbet Ismaılov.

Ia vzál taksı ı poehal v gory. Perenocheval, prosnýlsá ýtrom, prıezjaıý domoı — ýjas, dver vsá polomana, vhojý domoı — polnaıa konfıskasıa. V dome nıchego net — jena ýshla.

Ia ne stal gnatsá, okazyvaetsá ona ývezla vse, vklúchaıa moıý lıchnýıý bıblıoteký...

— Sizdiń qyzyńyzdyń meniń úıime kelgende, kir qara dambalynan basqa túgi joq edi. Al, 70 myń somnyń dúnıesin alyp ketti. Keshirdim, sizdermen daýlaspaımyn da, jaýlaspaımyn da. Cay bolyńyzdar, — dep trýbkany ilip tastadym.

* * *

«Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» degen sóz bar qazaqta. Myna jeńgeńniń ákesi saýdager bolǵan kisi. Saýdany eki ret istegen kisi. Daladaǵy maldy baǵa bilgen. Semeıde 12 úı salǵan. Ol kezde qonaq úı joq. Kelgen kisilerdiń bári Bekeńniń saldyrǵan úıine toqtaıdy. Olardyń attaryna jem-shóp berý, qonaq etý kerek. Olar qoı satýǵa keledi. Ákesi deldaldyq jasaǵan. Sodan kapıtal jasaı bilgen. Jeńgeń sol ortadan shyǵady. Osy sebepti ol meni de aıamaıdy. «Eshkimge eshnárse berme, olardan alyp qaldyń» tárbıesin alǵan. Osy ýaqytqa deıin úıim bar, baıym bar degen qatyndy kórgenim joq. Men osyǵan úılengende, 127 myń aqsha boldy. Sońyra da birneshe myń somdy aldym, biraq meniń maıda bolǵym kelmeıdi. Bul — meniń úlken qatem. (Aqshaǵa aramdyǵy, ári basqa jaǵynyń da aramdyǵy bar). Ol aramdyqtyń sebebi bar:

Porádochnyı áıelde úsh qasıet bolý kerek.

1 qasıet — baıyn kúte bilý,

2 qasıet — úıin ustaı bilý,

3 qasıet — bala-shaǵasyn tárbıeleı bilý. Osy úsheýi joq áıel — áıel emes. Jeńgeńde osy úsheýiniń bireýi de joq. Chem eto obásnáetsá? Eto obásnáetsá vpolne estestvenno. Ona estradnaıa aktrısa po professıı. Sol shkola bul kisini qatty búldirgen. Estrada deıtinniń ózi glýpaıa vesh. Kıimin kıip shyǵady da: — Otkryvaem konsert narodnoı artıskı Shara, — deıdi.

Sodan keıin bul kisi 3-4 aı komandırovkada júredi ǵoı. Sóıtip, júrgen áıelde úıden habar, baıdan habar, baladan habar bolmaıdy. Sandalýmen júredi. Sodan baryp bul kiside baı kim, bala kim, úı ne degen túsinik joq bolady. Ertede men bul kisige «Estradnaıa dýra» dep anyqtama bergenmin. Balalarynyń ózi anasyn nenavıdát. Analyq meıirden qur qalǵan kisi. Ý nee neveroıatnyı egoızm. Ózinen basqa eshkimniń qamyn oılamaıdy. Bul kisiniń pravılasyn alsam, men ǵana alamyn. Men bolsam, kóp aqsha tabatyn adammyn. Eshkimnen bir tıyndy alýdy qalamaımyn. Meniń bireýge bergenimdi jaqtyrmaıdy. Qazaqta sóz bar: «Alystyń da berisi bar», — deıdi. Bul kisi oǵan túsinbeıdi. Tek ala bersem deıdi.

Ózi ońbaǵan formalıstka. Maǵan bylaı deıdi. «Men Moldekeńniń kelinimin, nekem qıylǵan» dep, regıstrasıany kóldeneń qoıady. Meni qorqytady sony negiz etip. Tastap ket meni dep qoıady. Meniń dokýmentim bar qaltamda deıdi. Obaly ne keregi bar, basqalary búıtip aıtpaýshy edi.

Sodan keıin bul meniń ólýimdi tilep júr. Sondaǵy maqsaty: Momyshulynyń jesiri bolmaqshy. Ózi esep istep alǵan. 36 som óziniń pensıasy bar. Men ólsem, 100 som pensıa qosylady. Sol maǵan tolyǵymen jetedi dep esep qylyp otyr. Sóıtip, munyń nıeti jaman, buzyq qatyn eken. Meni tez óltirý úshin taǵy bir ádis qoldanyp otyr.

— Men seniń ájetińe jaramaı júrmin ǵoı, Zulqıany ne Zahrany, qalaǵan qatyndaryńdy qoınyńa salaıyn deıdi maǵan. Sondaǵy oıy ne deseńshi? Álgi qatyndarmen shatysyp, araq iship tez ólsin dep oılaıdy. Oǵan baratyn men aqymaq emespin. Meniń jasym alpysta, meni alyp bara jatqan esh nárse joq.

* * *

Ia, strashno ogorchen na starostı let tem, chto na svoem 60-letıe ı na starostı let — ıa ne razbıralsá v jenshınah.

V etom ıa ýbedılsá vchera — ıa, zakonchıv svoıý poves «Jızn ne pogasla», vchera vernýlsá domoı. Ia speshıl k svoım detám. Doma jeny ne okazalos, ona lejala v bolnıse. Qazaqsha aıtqanda, shydamym jetpedi... Aýrýhana,a bardym... Kezekshi dárigerge: «16-palatada meniń kempirim jatyr eken, sony shaqyryńyz», — dep júgindim aldynda. Dáriger júgirip ketti. 5 mınýttan soń kelip: «Báıbisheńiz qazir keledi» — dedi.

Aýrýhananyń halatyn kıgen áıelim keldi. Men aımalap betinen súıdim (saǵynyp kelgenmin ǵoı). Ol meni saǵynbaıdy eken...

Meniń adal nıetimdi aram pıǵylymen aramdady...

— Eı, qalaısyń, densaýlyǵyń qalaı, tez aıyqqyn dep, aq nıetimdi aıttym. «Aman-esen qaıttyń ba? Ne istep qaıttyń?» dep menen suraǵan da joq. Men qatty renjidim. Biraq syrymdy bildirmesten, aýzymdy ashqanym joq. «Túriń jaqsy eken ǵoı, qudaı buıyrsa aıyǵyp ketersiń» — dep kólgirsidim... Men ofıserlik formamen baryp edim... Basqa aýrý qatyndar meni tanyp, bireýi kelip, bireýi basyn ızep sálemdesti, ótip bara jatyp...

Olar bizdi baıqap otyr, men olardy baıqap otyrdym... «Sen statá jazypsyń, sony jiberipsiń; sodan keıin kóńildesterińniń sýretin jiberipsiń... Haıýannan týǵan ıt ekensiń ǵoı!...»

— Áı, sen qanshyq júrsiń ǵoı. Statány da, sýretterdi de men seni túsinedi dep jiberip em ǵoı... Ázil men qaljyńǵa túsinbeıtin ıt ekensiń toı. Men saǵan senip úılenip edim... Saǵan sengen mende aqyl joq eken... Oı, aqymaq qatyn ekensiń ǵoı... — dep óte qapalanyp úıge qaıttym. Túnimen uıyqtamaı shyqtym.

Bir joly zavtrak istep, qýyrdaq jep otyrmyn. Kemelge óz aldyna salyp berdi. Appetıti zverskıı. Sheshesiniń aldyndaǵyny tartyp alyp, soǵyp aldy. Muqań qalaı dep edi, «Ia doljen poest, — dep ańyrdy. Qanaǵatty bilmeısiń, balam, senen adam shyqpas dep ishimnen oıladym....

* * *

Bir kúni sháýle istedi jeńgeń. Sháýle de az bolyp qaldy. Shapıǵa úsheýimiz otyr edik. Shapıǵa sheshesiniń sháýlesin jep qoıyp, «Mama, ıa ne naelas», — dedi. Sheshesi:

— Qaraǵym, bary osy edi, — dedi. — Davaıte ıa poem, — dep tarelkadaǵyny asap-asap jedi. Eto toje, po-moemý, nastoıashee zverstvo. Bizdiń dástúrimizde ólip ketse de, úlkenniń aldyndaǵysyna qol sozýǵa, jeýge bolmaıdy.

Bir kúni jeńgeń taǵy da kóje istep, biraq az bolyp qalypty. Shapıǵa men jeńgeń óz sybaǵalaryn jep aldy. Meniki tola edi. Eki kózi Shápıdiń meniń tárelkemde, ony men baıqap otyrmyn. Menen suraýǵa batpaıdy.

— Mama, ıa ne naelas. Bul úıde adamǵa uqsap tamaq ta jeı almaısyń. — dep qoıady. Men tarelkany aldym da — Na, esh ıabloko, — dep perip kep jiberdim. Oıbaılap tura qashty. — Eı, munyń qalaı? — dep jeńgeń aralasty. Men: — qazaqta maqal bar, «Itten ıt týady boq jeıtuǵyn, maldan mal týady shóp jeıtuǵyn. Sen óziń ıt ekensiń ǵoı. Osy balalardy týǵan, tárbıelegen men emespin, sensiń. Ári-beriden soń, ekeýimizdiń tarelkamyzǵa qol salý degen ne degen sumdyq, taǵy da ózińdi tekti jerdiń balasymyn dep sıpaısyń. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony alarsyń» degen qazaqtyń maqaly bar.

— Mynalardyń qylyǵy Mýsın men seniń tárbıeń ǵoı, ońǵandy kórse, bulaı etpes edi, ne degen ádepsizdik. Bulardan eshkim esh nárseni qyzǵanyp otyrǵan joq qoı... — dep jeńgeńe qatty urystym.

* * *

Uıqydan tursam, jeńgeń joq, sáskelik, tústik degennen túk joq. Shapı: Mamam qaıda? — dep surady. Men bilmeımin, ózim de ash otyrmyn, qaıdan bileıin dep em ol mindetsine bastady. Sondaǵysy ózin, qyzyn t.b. Moskvaǵa jiberýim kerek eken, kak býdto ıa vsemogýshıı dep oılasa kerek. Sen menimen oınama dedim. Seniń ákeń narodnyı artıs, shesheń zaslýjennyı. Men saǵan 200 som bermek edim, myna sózińnen keıin 2 som da bere almaımyn dedim. Aldymen súıenishi joq qoı dep aıaýshy edim...

— Sen meniń kimim bolasyń? — dedim, — balam, nemerem, shóberem emessiń. Úsh baıǵa tıgen. Men 4-simin. Meniń ómirbaıanymdaǵy eń qatelesken jerim... Sen meniń kózimshe 4 baıǵa tıdiń. Endi qanshaǵa tıerińdi men eseptemeımin. Men seni Moskvaǵa ertip barmaımyn. Rom ólip qaldy, al, endi Gerasımov degen kınonyń kósemi meni jek kóredi. Men de ony jaqsy kórmeımin. Ol Narodnyı artıs SSSR ekeni ras. Romǵa barsam, ol meni syılar edi, al, Gerasımov meni syılamaıdy. Voprosy sımpatıı ı antıpatıı lıchnyı... kajdogo cheloveka. Mysaly, biz Almatyda úsh qulyı barmyz. Sherhan maǵan antıpatıada, men de ony sımpatızırovat ete almaımyn. Ony qoldan ózgertýge bolmaıdy, bul prırodanyń zakony.

Al, sen Túktibaısyń ǵoı, men seni jek kóremin. Sebebi — mysaly, Esimbet qajy Túktibaıdan ataǵy shyqqan kisi. Syrdarıa gýbernıasyn (Almaty, Shymkent, Jambyl, Tashkent, Qyzylorda) Esimbet bıledi. Sol kisiden keıin sender taralyp kettińder. Sart bolyp tam salyp, keıin baıysa qatyn alady degendeı, Saıram, Shymkenttegi sarttar sol túktibaılardyń urpaǵy — qatyndary (qashqandary) kóp bolǵan. Biz bolsaq, baıtana, shanyshqalydan uzaı almadyq...

Bizdiń qulyıdan ataǵy shyqqan Aqmenteı batyr Oreke bolǵan. Bizdiń rýymyzdyń urany — Aqmenteı. Nege olaı, onyń tarıhyn bilmeımin. Shymkenttiń negizin qalaýshy Kıikbaıdan shyqqan Qudaıbergen datqa. Sońyra ataǵy shyqqan menmin. Aqmenteıdiń ataǵy úsh júzge taraǵan. Olardyń dıapazony bir gýbernıadan aspady, al, meniń ataǵym globýsqa shyǵyp ketti. Men voennyı profesor komdıvpin. Menen soń kim shyǵatynyn men bilmeımin. Sherhan shyqpaıdy...

Men eshkimge senbeımin... Maǵan qudaı ataǵyn da, shataǵyn da aıamapty, biraq meni túsinetin qatyn bermepti...

Men erteń ketemin. Sodan soń bul úıge kelmeımin, ózim kelsem de, kóńilim kelmeıdi. Sebebi ne? Sebebi olar meniń jumys isteýime kedergi etedi.

— Myna kitaptar men arhıvti alyp ket. Qadirin bilmeıtinge senýge bolmaıdy.

Densaýlyq aldymen nervke baılanysty eken. Kóńiliń kóterilse, nerviń tulpardaı shabady eken, kóńiliń qalsa, jaman syndyryp tastaıdy eken. Eto ıa na sobstvennom opyte ýbedılsá.

---