InfoHub Logo

Qaıda bolsyn ádebıetimizdiń tarıhynan habardar qaýymnyń ortasyna túse qalsam, amanda aınymaı qoıylar bir suraq bolady:

— Muhtar Áýezov dúnıe salarynyń aldynda Moskvadan árkimderge hat jazyp, ózińniń de esimińdi ataǵan edi. Ádebıetimizdiń úmitkeri, keleshegi dep tanyp ataǵan. Soǵan qaraǵanda, jek kórmegen sekildi ǵoı. Osy kúnge deıin ustazyń týraly qalam tartpaǵanyń qalaı?

Men bul suraqqa:

— Joq, jazdym ǵoı. «Bizdiń Muhtar» deıtin estelik kitapta «Muhańnyń úıi», «Muhtarǵa» degen eki áńgimem bar, - dep jaltaramyn. Árıne, munym ebin tappaǵan tuz jalaıdynyń keri ǵana. Búgingi qazaq ádebıetinde birdemeni tyndyrdyq dep esepteıtin bolsaq, sol jolda soǵystan keıin kelip ádebıet sapyna qosylǵan býynǵa tıgizgen Áýezov áseri jyldar boıy úzile, úzdige zertteıtin qubylys ekenin aıtpasqa, moıyndamasqa bolmaıdy.

Muhtar jóninde estelik jazbaǵanyma, týrasyn aıtqanda, jaza almaǵanyma bir-eki sebep bar. Osy rette marqum Ǵabdol Slanov aıtatyn bir áńgime esime túsedi: soǵys aldynda, soǵystan keıin be, sol Ǵabdol, Qasym Amanjolov, taǵy bireýler jazdyń bir ádemi kúni qala syrtyna, Talǵar betke serýenge shyqqan. Bir kezde Ǵabdol Qasymǵa qarap:

— Shyn aqyn ekenińdi bileıin, myna Talǵar shyńy týraly taban aýzynda bir shýmaq óleń shyǵarshy, — depti.

Sonda taban aýzynda Qasym sýyryp salǵan óleń mynaý eken:

Taýlar ne etken tamasha!

Alystan turyp qarasań.

Átteń, taýlar baýyrynda

Adamdar bar alasa

Jópeldemede shyqsa da bas-aıaǵy jup-jumyr oıly shýmaqtyń men bul jerde ekinshi jolyna aıryqsha mán bergim keledi. Nelikten alystan turyp qarasa? Baıqaǵysh Qasymnyń tapqyrlyǵy da, taý bitkenniń ulylyǵy da, mine, dál osy jerde. Men qyrda týyp, dalalyq jerde ósken qazaqpyn. Eń alǵash Alataýdy kórgenimde qaıran qalǵanym: taý bitken jaqyndaǵan saıyn alasaryp, alystaǵan saıyn shoqtyǵy bıiktep sala beredi eken ǵoı. Sol sebepti taý sulýlyǵyn tamashalaǵyń kelse, eteginde turma, birshama uzańqyrap shyq. Meniń oıymsha, uly adamdar da taýǵa uqsaıdy. Araǵa jyldar túsip, bizden uzaı salyp, alystaǵan saıyn Muhtar Áýezov beınesi de jańaǵy taýlarǵa uqsap jarqyrap, kóterile bıiktep bara jatqan sekildi. Shynyn aıtý durys, Muhtar aramyzda júrgende, talantyna jurttyń kóbi bas ıgenimen, uly dep eshkim tanyǵan joq-ty. Ol kisińiz de bylaıǵy jaı adamdarǵa uqsap, joq nársege balasha máz bolyp, bolmashyǵa renjip qalyp jatatyn. Aıtysqan - talasqan kezderi de esimizde. Sol aıtys-talas soıyly, keı shaqta, qaraptan qarap júrgen bizderge de tıip ketken. Áýezov beınesi basqa da uly adamdardyń beıneleri sıaqty óte kúrdeli, qıyn beıne. Osy oraıda mynadaı qyzyq bir oqıǵa esime túsedi: Budan buryn «Bizdiń músinshi dosymyz» degen esteligimde aıtqanymdaı, 1957 jyly Moskva qalasyndaǵy Evgenıı Výchetıchtiń úıinde bolǵan edim. Sýretshi sheberhanasy quddy qazaq mýzeıi sekildi. Jasanyp turǵan músinder: Qanysh Sátpaev, Baýyrjan Momyshuly, Ahmet Jubanov, Qalybek Qýanyshbaev, Ábdildá Tájibaev, taǵy bir mys baıytýshy Balqash qazaǵy... Osy týyndylaryn Výchetıch yqylastana júrip kórsetti de, aq keneppen jabýly turǵan bir tastyń qasyna kelgende múdirip qaldy.

— Bul — Muhtar Áýezovtiń músini, shyǵara almaı jatyrmyn, — dedi ol. Jabýdy alǵysy kelmedi. Biz qumarta tústik. Qatty qıylyp ótine berdik qoı deımin, sýretshi músinniń jabýyn sypyrdy da: - İzdenýdeı - aq izdenip júrmin, sóıtse de kiltin taba almaı dalmyn. Óıtkeni Áýezov óte qıyn, kúrdeli tulǵa. Búkil qazaqqa tán qasıettiń bárin de men bir Áýezovtiń basynan kórgendeı bolamyn da týramyn. Qınalyp júrgenim sodan. Biraq qaıtken kúnde de men bul músindi oılaǵan jerimnen shyǵarmaı tynbaqshy emespin, - dedi.

Výchetıchtiń bul sózin eske alyp otyrǵan sebebim — Muhtar tulǵasynyń biz úshin de sonshalyq kúrdeli de kıyn ekendigi. Alystaǵan saıyn taý bıiktep qana qoımaıdy, betkeıiniń kedir-budyry jazylyp, oı-shuńqyry tegistele de bermek. Muhtar da sondaı. Araǵa jıyrma úsh jyl túsip, bizden áldeqaıda alystap, bıiktep ketken uly jazýshynyń pendeshiligi bolsa, áldeqashan umyt boldy. Jaýapkershiliktiń ne ekenin túsinetin adam Áýezov týraly ádil pikirin, meniń uǵymymsha, endi ǵana aıta alady.

Men Muhtardy alǵash ret 1945 jyly qazan aıynda kórdim. Áýezov qazaq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetiniń joǵary kýrsyndaǵylarǵa «Abaıtaný» dep atalatyn, negizin ózi qalaǵan jańa pánnen, al birinshi kýrstaǵylarǵa aýyz ádebıetinen sabaq beredi. Aıyryqsha toqtalyp aıtar bir jaı: Muhtar leksıasy osy qaladaǵy ádebıet súıer qaýymnyń bárine áıgili eken, júz qaraly adam sıatyn aýdıtorıaǵa kelip kirgen adamda qısap joq. Kópshiligi basqa oqý oryndarynyń stýdentteri. Bir orynǵa eki-úsh adamnan syǵylysa otyryp muǵalimdi kúttik. Qońyraý da soǵyldy, Muhtar da aýdıtorıanyń esigin ashty. Deneli kelgen, tórt baq, seldir shashty qara kisi sóıleı kirdi. Sózi biraq múdirińki, yńyranyńqyrap, kidirińkirep shyǵady. Áýelgi túıtkil — Muhtardy jurt aǵyp turǵan sheshen deýshi edi, munysy qalaı boldy.

Sóıtsek, alǵashqy sátte baýyryn jaza almaıtyn, júre bara, ter shyǵa kele kósilip ketetin qas júırik sekildi eken, bes mınýttan keıin tógilip sala berdi. Biz aýzymyzdy ashtyq ta qaldyq. Aýdıtorıada shybynnyń ushqany estiletindeı. Sol kezde maǵan Muhań shaıqalǵan teńiz sekildi bolyp ketti. Toqtaý joq, múdiris joq. Jer sharynyń barlyq túpkir-túpkirlerine súńgip, ótken-ketken tarıhtyń bárin qoparady. Sóıtse de óziniń oı jibinen áste jańylmaıdy. Avstralıanyń negizgi turǵyndary oılap tapqan býmerań sekildi, Abaı týraly aldyńǵy pikirine qaıtyp oralady da, ári qaraı damyta jalǵap kete beredi. Aýylda týyp, aýylda ósip, armıa qatarynda bolyp, bilimdi shyn ańsap kelgen bizderdiń kóńilimizde talaı-talaı suraqtar bar, biraq retin taýyp qoıarlyq múmkindik joq. Óıtkeni, Áýezov aýdıtorıaǵa qalaı sóıleı kirse, qońyraý soǵylǵanda sol sóılegen qalpynda aýdıtorıadan shyǵyp bara jatty. Osy kúnnen bastyǵy men uly ustazdyń erekshe qasıetin ańǵardym: birinshi qasıeti — leksıa ústinde bir mınýt bos ýaqytynyń bolmaıtyndyǵy. Sózin bólip, bir aýyz suraq qoıa almaıtyndyǵyń. Áýezov leksıasy tógilip jatqan bir dúnıe. Ekinshi qasıeti — keshikpeıtindigi. Sol 1945 jyldan dúnıe salǵan 1961 jylǵa deıin ol qatysqan talaı jıynnyń kýágeri boldym. Biraq sonyń birinde Áýezovtiń keshigip kelgenin kórgenim joq.

Áýezov asqan bilimdi adam edi. Muhtardyń sonshama kóp biletindigi jóninde tolyp jatqan anekdot - áńgimelerdiń barlyǵy sonyń aıǵaǵy. Sóıtse de osy anyqtamanyń ózi de oǵan olqy soǵatyn sekildi. Ár nárseniń shegi bar ǵoı. Al meniń uǵymymsha, Áýezov biliminde shek joq. Shala bilimdi adamdar ózin kóp biletinderdiń qataryna qosa berýi múmkin. Bilmeı qalǵan jerinde ol álsizdigin bildirmeı, ıa dep solaı, degen sekildi bas shulǵýmen shyǵyp ketýi de ǵajap emes. Al shyn bilimdi adam ózi týraly kóp bilemin dep oılamaıdy ǵoı. Birdemeni bilmeı qalsa, bilýge tyrysary qaq.

«Ia znaıý, chto ıa nıchego ne znaıý» dep, Sokrat beker aıtpasa kerek. Mynadaı mysal keltireıin: óz basym Muhtarmen leksıa ústinde sóılesýdiń, suraq qoıýdyń múmkindigi bolmaıtynyna kózim jetken soń, onyń jolyn ańdıtyndy shyǵardym. Shynymdy aıtsam, osy áreketim jemissiz qalǵan joq. Biz eki-úsh stýdent jınalyp, Muhtardyń ýnıversıtetten shyǵar kezin kútetinbiz de, úıine deıin shyǵaryp salatynbyz. Suraq ár qıly. Áýezov bolsa, bálsinbeıdi. Yqylasymen jaýap beredi. Biz bolsaq, emeshemiz úzile tyńdap, Kalının kóshesi men Fýrmanov kóshesiniń qıylysatyn jerine qalaı kelgenimizdi ańǵarmaı qalatynbyz. Jasyrýdyń keregi qansha, Muhań áńgimesin tyńdaı júre ózińniń de «bilimdi» ekenińdi qybyn taýyp tanytyp tastaýǵa ilik izdep, qulshynyp turatynbyz. Sonyń sáti aýyz ádebıeti páninen emtıhan tapsyrǵanda tústi. Elý shaqty kýrstas balalardyń kóbi bul sabaqty beske tapsyrdy. Óstip-óstip biz onyń kóńilin aýdara bastadyq. Bir rette taǵy da men kóshede kezdestim. Kitap magazıninen óziniń jańa ǵana jaryq kórgen «Abaı joly» romanyn satyp alyp kele jatyr eken. Sol kezde «Abaı joly» epopeıasynyń ekinshi kitaby osylaı atalatyn. Kóńildi Muhań jol boıy jazylyp jatqan úshinshi kitap týraly aıtty.

— Men qazir jańa bir ádiske kóshtim. Onym – uzaq-uzaq dıalogtar. Mundaı ádispen kóp nárseni utasyń. Sebebi, uzaq dıalogtar — kóp rette qaharmannyń ishki jan dúnıesin ashatyn utymdy qural - ishki monologtarǵa op-ońaı aınalyp ketip otyrady, - dedi Muhtar.

Men qostaı kettim. Ózimdi tanyta túskim keldi me, bilmeımin, osynyń aldynda ǵana oqyp shyqqan Tomas Hardı shyǵarmalarynda ishki monolog sekildi uzaq dıalogtardyń jıi kezdesetinin aıttym. Muhtar eleń ete qaldy.

— Kim? Kim dediń?

— Tomas Hardı. «Djýt nezametnyı», «Vdalı ot shýmnoı tolpy» degen romandary bar.

— Qaı eldiń jazýshysy? — dep tańdana surady ol.

— Jıyrmasynshy ǵasyrdyń bas kezinde ómir súrgen aǵylshyn jazýshysy.

Osy áńgimeden birshama ýaqyt ótken soń, orys tiliniń mamany. ári dekanymyz Halabı Saıqıev aýdıtorıaǵa kire berip, maǵan buryldy da: «Seni dekanatta Áýezov kútip otyr. Baryp kele ǵoı», — dedi. «Nege kerek bolyp qaldym eken» degen tańyrqaýmen eki ókpemdi qolyma alyp dekanatqa ushyp baryp em, dıvanda otyrǵan Muhań mol denesin jeńil qozǵap ornynan kóterile berdi.

— Seniń aıtqanyń durys eken. Tomas Gardı (keı kitaptarynda onyń famılıasy osylaı da jazylady), báli, aǵylshynnyń úlken jazýshysy eken ǵoı... — dep bastady da, jarty saǵat aǵylshyn jazýshysy týraly aıtyp berdi. Baıqaımyn, Áýezov Tomas Hardıdyń baqaıshaǵyna deıin shaǵyp oqyǵan. Osy áńgimeden túıgenim: oqýda da, eńbekte de qaı jumysty qolǵa alma, jerine jetkize túbegeıli atqarmaý, — jeńil-jelpi, júrdim-bardym istelgen sharýa ústirttikke, dıletanttyqqa jetelemek. Al onyń arǵy jaǵy abyroısyzdyq ekenin aıtpasa da túsinikti.

Keıbireýler aqyl aıtqysh keledi. Meniń uǵymymsha, munyń ózi aqyldyń keptigin emes, qaıta azdyǵyn bildiredi. Óıtkeni, aqyldy adamnyń jónsiz jerde aqylsymsynyp, shashylyp jatatyn kezi bolmaıdy. Ómiriniń sońǵy on alty jylynda Muhańmen talaı jerde - jaqsy da, jaman da kúıde kezdesip júrdim, biraq aqylgóı Áýezovti kórgen de, estigen de emespin. Muhtar Áýezov óziniń bar bolmys-bolymymen ónege edi. Maqtanyp ketti demessizder, men Qazaq ýnıversıtetin ozyq dıplommen bitirdim. Al osy tabysyma Áýezov ónegesiniń tikeleı qatysy bolǵanyn aıta ketýdi jón kóremin. Men bastapqy semestrlerde nemis tiline múlde boı salmadym. Baǵalarym nashar boldy. Sondaǵy ústirttik: nemis tiliniń tirshilikte ne qajeti bar, degen teris uǵymda jatqan bolsa kerek-ti. Osyndaı pıǵylda júrgen kezimde men Muhańmen kezdesip qaldym. Qolyndaǵy kitabyna úńilip edim, «Gramatıka arabskogo ıazyka». Tańdanǵanym, mektep qabyrǵasynda oqıtyn kitapty Muhtar Áýezov qolynan kórgenimdi ersi sanaǵanym sonshalyq; «Muha, mundaı kitaptyń keregi qansha», — dep surap qalyppyn.

Muhtar murnyn bir sıpap aldy da:

— Báli, nege keregi bolmasyn! Qazaqtyń arǵy-bergi tarıhynyń kóp materıaldary arhıvta arabsha jazylǵan qoljazbalarda jatqan joq pa. Solardy kezdestire qalsam, qınalmaýym kerek emes pe! — dep jaýap berdi.

Men uıalyp qaldym. Jáne de kópke deıin qınalyp júrdim. Elýge kelgen Áýezov álippeni qaıta bastaýdy kesh sanamaǵanda jıyrma bes jastaǵy seniń nemis tilin mensinbeı júrýińdi ne dep túsinýge kerek? Osy oqıǵadan keıin nemis tiline men shyndap kiristim. Sonyń qorytyndysy — qyzyl dıplomdaǵy osy pán jónindegi tórttik baǵa. Mine, ulylyqtyń ónegesi qaıda jatyr.

Bolmashyǵa balasha qýanyp, bolmashy jerden renjip qalyp júretin minezi bolsa da, Áýezov menmen emes edi. Menmendigi ne, qaıta kishipeıil edi ǵoı. Onyń bar bolmysy sol. Jurtqa jaqsy atty kórineıin deý tabıǵatyna jat qylyq bolatyn. Ulylyqtyń bir belgisi - óziniń uly ekenin bilmeýinde bolsa kerek. Men biletin Muhań da óz tvorchestvosyna paıymmen qaraıtyn osyndaı jan edi. Mynadaı bir oqıǵa esime túsedi: 1957 jyly uzyn-yrǵasy jıyrma bes jylǵa sozylǵan «Abaı joly» epopeıasy aıaqtaldy. Mádenı-rýhanı ómirimizdegi osy bir eleýli oqıǵany qandaı jolmen ataǵan jon? Men onda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda proza seksıasyn basqaratynmyn. Jazýshylar Odaǵynyń bastyǵy Ǵabıt Músrepovke kirip óz oıymdy ortaǵa saldym.

— Bir jerden zavod boı kógerse, atalady. Jyl saıynǵy tol amandyǵyn da búkil aýdan bolyp toılap jatady. Al rýhanı ómirimizdegi tarıhı tabysymyzdy biz de ataýǵa, toılaýǵa tıis emespiz be?

— Usynysyń óte oryndy. Biraq bar jaýapkershilikti óz moınyńa alasyń, — dedi Músrepov.

Sonymen, «Abaı joly» epopeıasyna arnalǵan ǵylymı konferensıany Jazýshylar odaǵynyń proza seksıasy Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń konferensıa zalynda ótkizbek boldy. Tórt baıandamashy taǵaıyndaldy. Ashatyn, alǵy sóz sóıleıtin Ǵabıt Músrepov. Bir qýanarlyǵy Temirǵalı Nurtazın, Zákı Ahmetov, Zeınolla Qabdolov jáne Muhametjan Qarataev ótinishimizdi quptap baıandamalaryna qulshyna kiristi. Biraq konferensıa erteń ashylady degen kúni Ǵabıt meni shaqyryp aldy da: «Jıyndy sen ashasyń, alǵy sózdi de óziń sóıleıtin bolasyń», — dedi. Shynymdy aıtsam, abyrjyńqyrap qaldym. Búkil astana jurtshylyǵy mán berip, oqyrman qaýym kóńil aýdaryp otyrǵan konferensıany qalaısha men ashpaqpyn? Jurt ne dep túsinedi? — Dálelderim sondaı myqty edi, sóıtse de bastyq kóner emes.

— Otyzdan áldeqashan shyǵyp ketseńder de ózderińdi áli kúnge bala sanaısyńdar. Al el bolsa, senderge olaı qaramaıdy. Ádebıetimizdiń qazirgi beldi ókilderi, keleshegi dep qaraıdy. Jaýapkershilik degenniń ne ekenin sezinetin mezgil jetti, — dedi. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń kósh basshysynyń tujyrymy «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» pesasyndaǵy kádimgi Qarabaıdyń: «Aıttym bitti, kestim úzildi», - degeni sekildi. Amal joq, men qazaq ádebıetiniń kelesheginiń tiregi ekenimdi «túsinip», jurt aldynda jaýapkershilik degenniń ne ekenin «sezinip», kónýime týra keldi. Konferensıany qalaı ashamyn? Zal toly jurtqa ne aıtpaqpyn? Shynynda da jaýapkershilikti sezingenim sondaı, túnimen uıyqtaı almadym. Áıteýir, tań ata oıymdy jınaqtaǵan boldym da, ertemen Muhtarǵa telefon soqtym. Aqyldasatyn sharýa baryn aıttym. Ol kisi sondaı kóńildi, jyly shyraımen qarsy aldy. Konferensıany meniń ashatynymdy estigende shoshyp qala ma degen kúdigim de beker bolyp shyqty. E, jóni osy dep elp ete túspese de teris eken, Ǵabıttiń ózi nege ashpaıdy degen sekildi renish tanytpady. Onyń bul pıǵylyn ne konferensıany men ashatynymdy aldyn ala bilgen, ne bolmasa, meni olqysynbaǵany dep túıdim de, aqyldasý retinde sóıler sózimniń osy qalaı - aý deıtin sátterin aıttym. Túnimen uıyqtatpaǵan suraqtardyń biri — uly Abaı týraly uly epopeıany dúnıege keltirgen Muhtar Áýezovtiń ózi kim osy? Al men bolsam, qazir eki saǵattan keıin ózim ashar konferensıada: «Muhtar Áýezov qazirgi zamandaǵy qazaq halqynyń uly jazýshysy», -degim keldi. Men osy pikirimdi aıttym. Biraq Muhtar daǵdyly jıyn-toılarda bokal kótergende ózin ulylardyń qataryna qossań, masaırap júre beretin paryqsyz bóspelerdiń sanatyna qosylmaǵan jan ǵoı. Negizi bar ári shyn kóńilden aıtylar osy pikirimdi sabyrmen tyńdady da:

— Uly dep meni atama, Safýan. Ondaı pikirge oqyrman qaýymnyń daıyndyǵy joq, olarǵa myna - uly — sóziń ersi bolyp estiledi. Qur bosqa uıatqa qalamyz, — dedi. Jurt pıǵylyn tamyrshydaı dóp basqan Áýezovti osydan keıin realıs emes edi dep kórshi!

Sóıtse de túnimen tolǵanyp, tujyrymdaǵan pikirińnen qaıta salý ońaı ma, ǵylymı konferensıany ashqanda men oıymdy jymba joldap jetkizdim. «Ózim de bir qýmyn» dep Taıyr Jarokov marqum aıtpaqshy, qýlyq jasap:

— On toǵyzynshy ǵasyr men jıyrmasynshy ǵasyrdyń qazaq halqyna bergen eki úlken syıy bar, — dedim sózimniń basynda. — On toǵyzynshy ǵasyr uly Abaıdy dúnıege ákelse, jıyrmasynshy ǵasyr uly Abaı týraly jazylǵan uly shyǵarmany dúnıege ákeldi. Bul uly perzenttiń aty — «Abaı joly» epopeıasy.

Jurt dúrlige qol soqty. Al Muhtardyń túregelip jurtqa qoshemet kórsetýine týra keldi.

Sózimdi osylaı sátimen bastasam da, aıaq jaǵyn búldirińkirep te aldym ǵoı deımin. Sol tusta Halyqaralyq Lenındik syılyq alǵan ataqty ındonezıa jazýshysy Takın Hodo Hmeıngýdyń gazet tilshisine bergen jaýabynyń óńin aınaldyryńqyrap:

— Sheberliktiń shyńyna shyqqan Muhańnyń qazir bapty shaǵy. Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıasynan da jaqsy shyǵarmasy bar. Ol shyǵarmasy áli jazyla qoıǵan joq, - dep salmasym bar emes pe!

Apyraı, keser me ekem men tilimdi, Osynsha nege bildim kóp bilimdi, — dep Máshhúr Júsip aıtqandaı, bilgenimdi ornyn tappaı paıdalanǵandyqtan, Muhańdy ókpeletip alǵandaı da boldym. Konferensıa oıdaǵydaı ótti. Sony Áýezov bar jerde keıbir aǵa joldastardyń basa aıtyp, munyń bári Safýannyń eńbegi ǵoı degenderi de esimde. Biraq Muhańnyń olarǵa yryq bermeı: «Baıandamashylar baıandamasyn jasady. Gazettegi habardy oqyǵan jurt túgel jınaldy. Daıyndalyp kelgen azamattar sóıledi. Munda turǵan artyqsha qandaı eńbek», - dep júrýi sol ókpe bolsa kerek-ti.

Shynymdy aıtsam, zor talantyna tabynyp, kól qýsyryp, syılaǵannan basqa Muhańa men záredeı qıanat jasap kórgen jan emespin. Sóıtse de jasyrýdyń keregi joq, uly ustazdyń men jónindegi pikiri ár qıly edi. Ózimniń jaman oıymdy aıtaıyn. Onyń negizgi sebebi meniń Soltústik Qazaqstannyń ataqty Presnov aýdanynda dúnıege kelgenim bolsa kerek. Árıne, onda turǵan eshteńe de joq. Qaıta dańqty Sábıt Muqanovpen, Fabıt Músrepovpen jerlestigimdi maqtan etemin. Muhtar men Sábıttiń ara qatynasyn biletin keıbir aǵaıyndar menen ósh alý úshin nemese meniń saǵymdy syndyrý úshin — alaı dedi, bylaı dedi dep, aramyzǵa shybyq júgirtip jiberetini bolatyn. Osy rette taǵy bir mysal keltirýdi jón kóremin.

1957 jyly qarasha aıynyń aıaq kezinde Áýezovtiń alpys jyldyq toıy Moskva qalasynda da ataldy. Kesh ataqty Chaıkovskıı zalynda ótti. Muhtar alpys degen jasty sýy. shúıgini mol qunarly keń jazyqqa teńep tógile sóıledi. Minbege kóterilgen basqa da sheshender, belgili aqyn-jazýshylar oılaǵan jerden shyqty. Biraq uıymdastyrýdyń shalaǵaılyǵynan zaldyń artqy jaǵy bos qaldy. Oǵan tikeleı aıypty adam sol kezde SSSR Jazýshylar odaǵynda qazaq ádebıeti boıynsha konsýltant bolyp istegen Táken Álimqulov edi. Bılet taratý, joǵary oqý oryndarynda oqıtyn jastarǵa habar berý sekildi isterdi jaıyna qaldyryp, betimen júrgen. Óıtkeni, óz basym sol joly jıynnyń bolatynyn kesh estip sanyn soqqan nemese bılet taba almaı sandalǵan qazaq jastarynyń talaıyn kórdim. Osy jaıdy kelesi kúni Almatymen sóıleskende bir joldasqa baıandaǵan edim, kóp keshikpeı quryqqa syryq jalǵanyp, óńi aınalyp sózim Áýezovtiń ózine jetipti. Almatyǵa qaıtyp oralǵannan keıin birshama ýaqyt ótken soń telefon soqsam, Muhtar dúrse qoıa berdi. Men aqtalǵan joqpyn. Jalǵyz-aq telefonmen túsinistik tappaıtynymdy sezdim de, múmkindigi bolsa barǵym keletinin aıttym. Ol kóne ketti. Aýyzba-aýyz sóıleskende ustaz ashýy on mınýtqa da jetken joq.

— Báse, ózim de osylaı shyǵar dep oılap edim. Táken degen jigit qazaq ádebıetiniń sharýasy túgil, óz shyǵarmalaryn bastyrýǵa kelgende de buraý basyn syndyrmaıdy. Jýyrda «Sovetskıı pısatel» baspasynda bolyp edim, redaktory renjip otyr: usaq-túıek eskertpeler bolǵan soń, kitabyn on shaqty kúnge ózine qaıtaryp bergen eken, jyl ótse de áli kúnge aparmaǵan, — dep jaıyldy da qaldy. Keıingi jyldardyń birinde men osy oqıǵany esime alyp, áńgime retinde Ǵabıt Músrepovke:

— Muhań bala sekildi qyzyq adam edi ǵoı. Bolmashyǵa ókpelep, jónin aıtyp túsindirseń, túse qalatyn edi, — dedim.

— Joq, Muhtar dostaryna ǵana túsetin. Jaýyna túsip kórgen emes, — boldy sondaǵy Ǵabeń jaýaby.

Osy pikirdi ras deıtin bolsaq, Áýezov meni jek kórmegen, syrtqa teppegen sekildi. Oǵan maqalalary men hattarynda meniń tvorchestvom jóninde aıtqan jaqsy pikirleri ǵana emes, kúndelikti tirshilik qaraketińde jasaǵan iltıpat - qaıyrymy, qol ushyn berip, kórsetken kómegi de dálel bola alady.

Muhtardyń keıbir siber zamandastary ony sarań edi degisi kelip turady. Tipti bul pikirin kezdesý - estelikterde aıtyp ta qalyp júrgenderi bar. Al men biletin Muhtar Áýezov sarań bolmaǵan. Ras, myrzalyqtyń jóni osy eken dep aqshasyn dalaǵa shashyp jatpaıtyn. Biraq ózimen aralas-quralas júrgen, kóńili jaqyn adamdardan eshteńesin aıap kórgen emes. Muhtar Moskvaǵa jıi barýshy edi. Sonda árdaıym «Moskva» qonaq úıiniń eń qymbat lúks nomerine túsetin. Qasynda kem degende tórt-bes adam bolady. Solardyń báriniń de iship-jemi óz moınynda. Osyndaı adam sarań bola ma! Muhtardyń «sarańdyǵy», bala minezdiligi jóninde kóziniń tiri kezinde ańyzǵa aınalyp ketken áńgime — anekdottar tolyp jatyr. Sonyń birin mysalǵa keltirýdi jón kóremin: bir joly Áýezov Ǵabıden Mustafınmen saparlas bolyp Moskvaǵa barypty. Árıne, Muhtar daǵdyly «Moskva» qonaq úıiniń lúksine, al Ǵabıden bolsa jaı nomerine túsken. Ekeýi restoranǵa baryp tamaq ishedi. Eseptesýge kelgende Muhtar:

— Dardaı basymyzben ekeýmiz de qaltamyzdan aqsha sýyryp jatamyz ba, odan da kezektesip tóleıik. Bir kúni sen, bir kúni men... — depti.

Fabıden myrs etip kúlipti de, kóne ketipti. Kúletin sebebi ishki esebi bar. Sodan kezek Ǵabıdenge kelgen kúni ekeýden ekeýi baryp tamaq ishedi. Al kezek Muhtarǵa kelgen kúni oıdaǵy-qyrdaǵysy bar tamyr-tanys, joldas-joralardyń bári jınalyp qala beretin bolady. Osy rette kóńiline kúdik kirgen Muhtar: «Munyń mánisi qalaı, sen bydyq, birdemeni búldirip júrgen joqsyń ba?» — dep suraıdy Muhtar ázili jarasqan dos inisin osylaı ataıtyn.

— Joq, Muha, eshteńeni de búldirip júrgen joqpyn. Jasyńyz da jolyńyz da úlken siz turǵanda jurt sizge kelmeı, maǵan kele me. Al siz bolmasańyz áńgime basqa, — deıdi Ǵabıden aqsaqal. Óstip Muhtardyń qybyn taýyp, kúdigin seıiltip jibergen kezde Moskvaǵa Sháken Aımanov keledi de, Ǵabıdenge telefon soǵady. Sol kúni munyń kezegi bolsa kerek.

— Búgin Muhańnyń da, meniń de qolymyz tımeıdi. Baratyn jerimiz bar. Sen erteń kel. Jáne kózińe túsken qazaqtar bolsa, erte kel, — demeı me!

Erteńine Muhańnyń kezegi kelgen kúni bas-aıaǵy jıyrma bes - otyz adam bolyp ketipti. Aýyrlaǵanmen amal joq, bárin de restoranǵa aparǵan. Kóńildi jurt qarap otyra ma, qonaqtardyń sóz syńaıynan Muhtar munyń uıymdastyrylǵan sharýa ekenin ańǵaryp qystyryńqyrap qalady. Bir tústikke eski aqshamen eki jarym - úsh myń som tóńireginde tólep syrtqa shyqqan soń, Ǵabıdenge burylyp: - Áı, bydyq, myna kıim kıgizetin shveısarmen de, ana «Moskva» qonaq úıine aparatyn taksımen de esepti sen aıyrysasyń, -depti.

— Aıtqanyń bolady, Muha.

Sonymen «Moskva» qonaq úıine kelgenge deıin Ǵabıdenniń ne bary bes som aqshasy shyǵypty. Sonda óshimdi qaıtardym dep oılaǵan Muhtar Ǵabıdendi ońashalap, bylaı shyǵaryp alypty da:

— Á, qalaı, bildiń be!? Bireýdiń qaltasyndaǵyǵa sondaı jomartsyńdar. Óz qaltańnan aqsha shyǵarý degen ońaı ma eken!? — dep raqattana kúlipti.

Osyndaı bala minezdi adamdy qalaısha sarań deı alasyń?!

Muhtar sharapaty maǵan da talaı tıgen.

Men 1960 jyly mamyr aıynda mashına satyp alatyn boldym. Ol kezdegi «Kórkem ádebıet» baspasynyń kasasy taqyl-tuqyl edi ǵoı. Tıeshek qalam aqyńdy aılap júrip ala almaıtynsyń. Sol sebepti, mashınaǵa segiz myń somym jetpeı qaldy. Ne isteý kerek? Qysylǵandyqtan Muhtarǵa telefon soqtym. Áńgimeniń uzyn-yrǵasy mynadaı:

— Muha, qaryzǵa sizden aqsha suraǵym kelip tur...

Telefonda Muhtardyń jumsaq qońyr daýsy:

— Qansha?

— Segiz myń som...

Shoshymasa da daýsy ózgerińkirep shyqty.

— Sonshama kóp aqsha nemenege kerek bolyp qaldy?

— Muha, mashına alatyn edim...

— Báli... jas jigitterge osy bastan mashınanyń keregi qansha?

— Anada Saýda mınıstriniń orynbasary Ǵuzyrǵalımen kezdeskenimde, mashına satyp alǵym keletinin aıta salyp edim, endi aqshańdy tóle dep jatqany...

Muhtar sál kidirińkirep qaldy. Bermese, birden aıtar edi. Kidirisi — jaqsylyqtyń belgisi ekenin men jaqsy bilemin. Sálden soń:

— Qashan qaıtaryp bere alasyń? —- dep surady ol.

— Reti kelse, tórt-bes kúnde de qaıtara alamyn. Reti kelmese, baspanyń ýádesi bar, aı, aı jarymda...

Muhtar taǵy da sál múdirdi de:

— Jaqsy, kele ǵoı. Eger ózim bolmasam, Valá jeńgeńe qaldyryp ketermin, — dedi.

Araǵa jarty saǵat salyp, men Abaı kóshesindegi (qazirgi Muqan Tólebaev kóshesi) Áýezovtiń úıine bardym. Esikti jeńgemiz Valentına Nıkolaevna ashty da, áldebir keshirim suraǵandaı keıippen:

— Muhtar Omarhanulynyń leksıasy bar ǵoı, ýnıversıtetke ketti, — dep syrtynda «Safýanǵa» degen jazýy bar kók konvertti ustata berdi. Arada úsh-tórt kún ótpeı-aq Moskvadaǵy SSSR Ádebı fondysynan meniń atyma segiz myń somǵa ruqsat telegramma keldi. Men SSSR Ádebı fondynyń Qazaq bólimshesinen sol aqshany aldym da, dereý Áýezovke telefon soqtym. Daýsy tym jumsaq: — Á, úıdemin, kele ǵoı.

Ózimshe, Áýezovke uqsaǵym kelgen bolýy kerek, dál sondaı kók konvertke segiz myń somdy saldym da, syrtyna «Muhańa» dep jazyp, alyp bardym. Esikti daǵdysynsha Muhtardyń ózi ashty. Men kók konvertti sondaı bir pańdyqpen kisimsinip ustata berdim.

— Muha, mynaý eki-úsh kún muńdarynda ózińizden alǵan qaryzym edi... Kóp raqmet sizge.

— Mashınańdy aldyń ba?

— Aldym, Muha...

Áýezov balasha qýanyp dalaǵa shyqty.

— Báli, mashınańnyń túsi jaqsy eken. Qumdy - qula tabıǵattyń kúzgi reńkin tanytady. Ásirese ańǵa shyqqanyńda taptyrmaıtyn tús. Ań ataýlyǵa baıqatpaı aqyryn jyljyp otyryp qasyna barýyńa bolady. Bozbala buryn jorǵa, júırik baptap minbeýshi me edi. Solar bilgen ómirdiń qyzyǵyn. Mashınany da sondaı qyzýyń bar kezde mingeniń jón. Shaý tartqan kárige dúnıe sharýadan basqaǵa onyń qyzyǵy joq, — dep, keshe ǵana jastarǵa mashınanyń keregi joqtyǵyn aıtqan Muhtar endi kósilip ketti. Qaıtadan úıine kirgen soń, bir bloknotty alyp shyqty da:

— Safýan, sen ana Taıyr sekildi, Qapan (Satybaldın) sekildi sózinde turatyn mádenıetti jigit ekensiń. Qaryzyńdy aıtqan ýaqytynda ákep berdiń. Ýáde qaltadan shyǵar esepteýli aqsha sekildi bolsa, jurt oılanyp jumsar edi. Olaı etpeıdi, biraq... Pálen merzimde ákep berem dep surap alyp jyldar boıy sozatyndar tolyp jatyr. Mine, myna bloknotta qanshama adamdardyń tizimi bar. Sen satyp alǵan «Volga» quny jurt moınynda. Solardyń kóbin qaıtara alamyn dep oılamaımyn, — dep on bes-jıyrma adamnyń atyn atady.

Osy oqıǵadan keıin Muhtar bir jyl bir aı degende dúnıe saldy. Jurtta júrgen qyryq myń somnyń qanshasyn qaıtaryp ala aldy, men ol arasyn bilmeımin. Osydan keıin Muhtar Áýezovti sarań deý beri salǵanda ádiletsizdik.

Muhtar Áýezovtiń taǵy bir ulylyǵy ózinen burynǵylar jónindegi pikirinen aıqyn kórinetin edi. Abaı men Shoqandy, Ybyraıdy, Seıfýllın men Maılındi, Jansúgirovti bylaı qoıǵanda, Sanjar Aspandıarov pen Qudaıbergen Jubanov, Turar Rysqulov esimderin men alǵash Áýezov aýzynan estidim. Solar jóninde kórgen-bilgenin ańyz sekildi etip tógilip otyryp aıtatyn. Al ózinen keıingi Temirǵalı Nurtazın, Belgibaı Shalabaev, Tahaýı Ahtanov pen Zeınolla Qabdolov, Ábdijámil Nurpeıisov týraly pikiri qandaı edi deseńizshi! Bir qyzyǵy, Muhtar ózinen buryn ótkender týraly sóılegende ózin sondaı kishireıtip otyratynyn baıqaıtyn edim. Árıne olar sondaı myqty edi, al men bolsam, tómenmin demeıtin. Ózin kishi ustaıtyny onyń sóz syńaıynan tanylatyn. Mysalǵa Shoqan Ýalıhanov týraly aıtqandaryn alsaq ta bolady.

— O, Shoqannyń orys tilin jetik bilgeni sonshalyq, Peterbýrgta, orys zıalylarynyń qaýymynda ol aıtqan anekdot-áńgimelerdi mádenıeti, bilimi joǵary er azamattar men sulý bıkeshterdiń ózi aýzyn ashyp tyńdaǵan, - dep aýzynyń sýy quryp, tańdana, tamsana sóıleıtin. Men sonda óz aýylymdaǵy Tasqulynyń Serǵazysy degen oryssha álipti taıaq dep bilmeıtin momyn sharýa adamyn esime alýshy edim. Serǵazy kórshi ýkraın derevnásyndaǵy bir sharýamen tamyr bolypty. Tamyr bolýdyń basty sharty - alys-beris ekeni kópke málim. Aqsha júrmeıdi bul jerde. Tirshilik qareketi bólek-bólek mal baqqan qazaq pen egin salǵan ýkraın, birinde joǵyn biri alyp, dostasady. Aldynda ýkraın mujyǵy kelip keregin alyp ketken soń, óz kezegimen tamyryna endi Serǵazy baryp kelgen ǵoı. Aýyldaǵylar Serǵazyńnan: «Qalaı baryp keldiń, tamyryń qalaı qarsy aldy?» - dep suramaı ma. Sonda Serǵazy: «Alǵan-bergendi qoıshy, bir ǵalamaty úsh-tórt jastaǵy balalaryna deıin orysshaǵa aǵyp tur-aý, aǵyp tur. Qaıdan úırenip alǵan deseıshi», - dep tańdana beripti. Oryssha bilmeıtin Serǵazy tańdansa jóni bar. Al orys tilin óziniń ana tilindeı meńgergen, oryssha sóılegende ózi de orys tilin men bilemin deıtin nebir maıtalmandardy tabyndyryp, bas shulǵytyp ketetin Áýezov tańdanysyna tań qalmasqa sharań joq. Talant - qabilet óz boıynda tunyp tursa da, basqanyń boıyndaǵy erekshelik qasıetterin kóre bilý, baǵalaı bilý — ulylyq nyshany bolsa kerek, menińshe. Mundaı minez shyn maǵynasyndaǵy danalardyń ǵana qolynan keledi. Kópke málim Gúgo — óz zamanynda fransýz halqynyń pir tutqan, danyshpandardyń ishindegi danyshpany bolyp tanylǵan jazýshysy.

Kún saıyn Gúgo páteriniń tereze tusyna myńdaǵan halyq jınalyp, qudaıǵa balaǵan jazýshysynyń balkonnan bir ret qana kórinip ketýin jalbaryna suraý saltqa aınalyp ketken qubylys edi ǵoı. Al sol tiri qudaıyńyzdyń ózi Balzak ólgende ne degenin bilesiz be? Andre Morýa bylaı deıdi: «Balzakty arýlap jatqan kezde, úkimet tarapynan kelgen Fransıanyń İshki ister mınıstri bir kúrsinip: «Ia, Balzak talant edi ǵoı», — degende qasynda otyrǵan Gúgo asyqpaı, bappen sóıleıtin daǵdyly minezinen aınyp: «Joq, qatelesesiz. Balzak talant emes, genıı (danyshpan)», — dep ile jaýap qatqan. Dańqty Gúgo oıynan shyǵa almaı pushaıman bolyp qalǵan bıshara mınıstr keshirim suraı bergen eken desedi. Fransýz Gúgo. Qazaq Áýezov. Asyly, qaı jerde dúnıege kelmesin, qaı topyraqtan jaralmasyn uly adamdardyń áıteýir bir uqsastyǵy bola beredi eken-aý, tegi!

Muhtar Áýezov ádebıetke soǵystan keıin kelgen jastarǵa shyn maǵynasynda qamqorshy boldy. Jazǵandarymyzdyń túgin qaldyrmaı oqyp, jylt etkenimizdi kez kelgen jerde aıtyp, pikir týǵyzyp júretin. Al súrinip ketken jerimizde óz ákeńdeı qaıǵyryp qalatyn edi. Jasyratyn nesi bar, 1955 jyly Tahaýı Ahtanov ekeýmiz bir jerde otyryp kirjıińkirep qaldyq. Osy oqıǵa, ımandy bolǵyr, bir aǵamyzdyń qulaǵyna shalynyp, aqyry nasyrǵa shaýyp ketti. Bizdi Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń prezıdıýmda talqyǵa saldy. Sóıleýshiler, jaza qoldaný kerek deýshiler atkópir. Jaza qoldansa, qoldansyn. Qyzmetten shyǵaryp-aq tastasyn. Qatemizdi moınymyzben kóteremiz ǵoı. Bizdi qınaltqan jazanyń jeńil, aýyr túri emes. Tahaýıdy bilmeımin, meni qatty qınaltqan bir jaı - keıbireýlerdiń kózińdi shuqyp aqyl aıtqany. Tártip - moral degenniń bes jasar bala biletin normalaryn aldymyzǵa kóldeneńdete bergeni. Ádebıetke jańa ǵana kelip, kimniń kim ekenin áli bilip bolmaǵandyqtan ba, buryn syrtynan ǵana tanys aty dardaı keıbir aǵaıyndardyń ýaǵyzyn tyńdap, júregim órekpip otyrdy. Jáne jańaǵylardyń óresizdigine, kúıkiligine qaıranmyn. Olardyń sóz saptasyna qaraǵanda, biz bir sumdyqty jasap tastaǵandaımyz. Dúnıe qarań. Qırap, talyq bolyp bara jatqan sekildi. Osy oraıda, meniń oıyma taǵy da bir qyzyq oqıǵa kelip túsedi. Sory qaınaǵan bir kempir bireýdiń elý tıyndyq qańyltyr shaınegin urlaǵan. İsi sotqa túsedi. Beıshara kempirdiń advokaty kim boldy deısiz ǵoı? Aıtaıyn. Oılamaǵan jerde kempirge ara túsken advokat... dabysy jalpaq Reseıge ketken ataqty Plevakonyń ózi. Sony bilgen prokýror qýlyq jasapty. Advokattyń aldyn orap, ol aıtar sózdi ózi aıtyp, kempirdi qorǵaı sóılegen: beıshara kempir qaıtsyn, joqtyq qoı mundaı jolǵa ıtermelegen. Urlyq jasady deýge aýzyń barmaıdy. Óıtkeni, urlaǵany elý tıynnyń shaınegi ǵana. Aıaısyń sorlyny. Alaıda jeke menshik - kıeli, qasıetti qubylys. Jeke menshik degeniń bar azamattyq ıgiligimizdiń tiregi. Olaı bolsa, jeke menshikke qol kóterýshilerge nemketti qaraıtyn bolsaq, ádildigimizdiń quryǵany. Jurtymyzdyń jurt bolmaı qalǵandyǵy.

Sonda qorǵaýshy Plevako túregelgen de, bylaı degen: «Óz tirliginiń myń jyldan astam tarıhynda Rossıa neni kórmedi, ne qıyndyqty basynan ótkermedi. Pechenegter azaptady ony. Qypshaqtar men tatarlar, poláktar kelip shapty. Moskvany aldy. Sol qıyndyqtyń bárine tózdi. Bárin jeńdi Rossıa. Al endi, al endi... mine, bir kempir elý tıyndyq shaınek urlap otyr. Árıne, Rossıa bul sumdyqty kótere almaıdy. Birjola qurıdy...

Plevako sózinen keıin kempirdi aqtap jibergen...

Al myna jerde bizdiń qorǵaýshymyz Áýezov bolyp shyqty. Ol túregeldi de, tógile sóıledi.

— Eki jigittiń osynshama silikpesin shyǵaryp senderge ne boldy?! Janjaldassa, janjaldasyp - aq qalǵan shyǵar. Qan tógis, kisi ólimi joq qoı, biraq. Intellıgensıanyń basqa ókilderiniń arasynda mundaı kıkiljińderdiń kókesi bolyp turady. Biraq ondaılarǵa eshkim de mán bermeıdi. Al jazýshy bitken toǵyshar qaýymnyń ósek syryǵynyń ámanda ushynda júredi. Sol ósekti basýdyń ornyna, bolmashy oqıǵany ushyqtyryp, otqa maı quıǵandaı etip, zoraıtyp jatqanymyzǵa jol bolsyn! Ekeýi de qatelikterin moıyndap otyr. Solary túsingendigi. Nesin qazbalaı beremiz. Osy talqylaýymyz da jetedi. Áńgimeni doǵaraıyq, joldastar.

Bul jerde Muhtar sózin bizdi jaqtaı sóılegeni úshin ǵana keltirip otyrǵanym joq. Áńgime tereńirekte. Meniń uǵymymsha, Áýezov jan dúnıesiniń baılyǵyn, kemeńgerligin tanytyp, sholaq kesetin sholtańbaı belsendilerge qarsy shyǵyp otyr. Kóziniń aldyndaǵydan basqany kórmeıtin, aq pen qaradan basqa boıaýdy aıyrmaıtyn jany jutań jazýshydan jaqsy dúnıeniń týmaıtyny aıtpasa da túsinikti.

Álde mini, álde jaqsy qasıeti, Muhtar ózi unatqan, osydan birdeme shyǵady - aý dep úmit kútken dámelilerdi ólerdeı qorǵashtaıtyn edi. Taǵy bir mysal, soǵystyń zardabynan bizdiń kóbimiz ýnıversıtetke bes jyl keshigip, eresek bolyp kelip tústik. Sodan ba, álde, Muhtar Áýezov sekildi óreli ustazdardyń tereń maǵynaly, aýqymdy leksıalarynyń dámin alyp qalǵandyqtan ba, áıteýir sabaq júrgizetin muǵalimderge talap qoıǵysh keletinbiz. Stýdentter tezine túsken sondaı muǵalimderdiń biri — ózin: «Men — senderge ustazbyn» dep tanystyratyn bir oqytýshy.

Ol asyqpaı basyp, aýdıtorıaǵa kiredi. Asyqpaı qımyldap, jýan portfelin ústelge ákep jatqyzady da, ishinen sary qaǵazben qaptalǵan «XVIII-XIX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti» degen Sábıt Muqanovtyń sol kezde ekiniń biriniń qolyna túse bermeıtin, tym sırek kezdesetin kitabyn alyp, ony portfelimen kólegeıleıdi. Sodan keıin bıpazdap bappen asyqpaı otyryp, oqı bastaıdy. Bizge jazyńdar deıdi. Biraq kóbimiz jazbaımyz. Óıtkeni, Sábıt kitaby bizde de bar. Partanyń astyna ustaımyz da qasymyzdaǵylarǵa jolma-jol kórsetip otyramyz. Olar bolsa kúledi. Sol kúlkimizden seziktendi me, kim bilsin, bir kúni «ustazymyz» maǵan shúılikti:

— Safýan, sen nege leksıany jazbaısyń?

— Jazyp otyrmyn.

— Joq, jazyp otyrǵan joqsyń.

— Nanbasańyz oqyp bereıin, — dedim de ózine eliktep, sary qaǵazben qaptap alǵan Sábıt kitabynyń álginde ózi oqyǵan joldaryn sýsyldattym da berdim. Jurt dý kúldi. «Ustaz» qyzaryp júre berdi.

— Shaımerdenov, aýdıtorıadan shyq!

— Jazyǵym ne?

— Jazyǵyń tártip buzyp, basqalarǵa teris úgit júrgizip otyrsyń.

— Aýzymdy da ashqan joqpyn ǵoı. Sonda qalaı, úgitti úndemeı júrgizgenim be?

Ol ashýǵa basty.

— Menimen tájikelesetin sen óziń kimsiń?

— Stýdentpin.

— Bosat aýdıtorıany!

— Joq, bosata almaımyn.

— Shyq deımin!

— Shyqpaımyn.

Osy oqıǵadan keıin biz kafedraǵa baryp shaǵym jasadyq. Bul kisiden oqymaıtynymyzdy aıttyq. Dekanat komısıa qurdy. Muǵalimderdiń leksıalary stenografıaǵa túsirildi. Qoqys osynda jarıa boldy. Akademıalyq eki saǵatta jańaǵy «ustazdyń» bireýdiń kitabynan oqyp bergeni bes-aq bet bolyp shyqty. Al Áýezov oqyǵan leksıa qyryq eki bet. Munyń ózi de dál emes. Óıtkeni, Muhań leksıasyn stenografıaǵa túsirgen Danash Baıqadamova bul leksıanyń elý bes - alpys bet bolatynyn, jalǵyz jazǵandyqtan kóp rette qoly talyp qaldyryp qoıyp otyrǵanyn, úlgire almaǵanyn moıyndaǵany áli esimde.

Qazaq ádebıetiniń kafedrasynda bul másele talqyǵa tústi. Stýdentter atynan ol májiliske Zeınolla Qabdolov ekeýmiz qatystyq.

— Biz Almatyǵa bilim izdep keldik. Al myna oqytýshynyń leksıasy bizdi qanaǵattandyra almaıdy, — dep sózdiń týrasyn aıttyq. Kafedra meńgerýshisi Beısenbaı Kenjebaev bizdi qostady. Sol-aq eken, keıinirek otyrǵan «ustaz» ushyp túregeldi de:

— Men bulardy jónge salady eken dep kelsem, meni talqylamaqshy ekensińder ǵoı, — dep shyǵyp júre berdi.

Manadan beri únsiz otyrǵan Áýezov tamaǵyn bir kenep aldy da:

— Jigitter, bularyń durys bolmady. Qalaı deseńder de mundaı kadrlar dalada jatqan joq qoı, — dep jańaǵyǵa ish tarta sóıledi. «Kelgende Jıenqulǵa shyqpaıdy únim», — dep Sara aıtqandaı, maǵynasy múlde basqa bolsa da, Muhań sózinen keıin jurttyń bári tym-tyrys otyryp qaldy. Bizdiń de únimiz óshti. Daý osylaı tyndy. Arhıtektýra sáýlet ónerinde antýraj degen termın bar. Záýlim úıdiń qasynan taǵy bir záýlim úı turǵyzsań, bir qyzyǵy, olar birin-biri ashpaıdy, qaıta basa túsedi eken. Záýlim úıdiń sánin tóńiregindegi egilgen aǵash, otyrǵyzylǵan gúl, fontan taǵy sondaı bolmashy bir bólshekter ashady eken. Antýraj degeniń áne sol. Qazaq ádebıeti kafedrasynda soz alǵan kezde, múmkin, Muhtar oıynda da osy bir termın otyrǵan shyǵar? Kim bilsin ony...

Muhtar aǵamen men sońǵy ret 1960 jyldyń shilde aıynda Ystyq - kóldegi óz úıinde kezdestim. Qyzyǵy áli basylmaǵan mashınama úı ishimdi salyp alyp, demalýǵa barǵam ǵoı, uly ustazǵa sálem bere kirdim. Nege ekenin bilmeımin, ol kisi basynda kóńilsizdeý otyrdy da, áńgimelese kele sheshilip ketti. Jazyp jatqan romany týraly uzaq otyryp aıtty. Meniń baıqaǵanym, talaı qystalap asýlardan ótip, buralań, bultarysy kóp joldardy basynan keshirip, aqyry uly muratyna jetken, oıǵa alǵan kóp isin tyndyrǵan, ataq-dańq, abyroı ataýlynyń shyńyna shyqqan osy bir mol deneli, qalyń erin, jalpaq tóbe, seldir shash, keń mańdaıly qońyr kisini jatsa-tursa mazasyn ketirip tolǵandyra berer kókeıkesti endigi másele — óz halqynyń keleshek taǵdyry eken. Kóp tomdy «Ósken órken» romanynyń leıtmotıvi osy. Men uzaqty kún Muhańmen birge bolyp, keshqurym oıy teńizdeı terbelgen osy bir uly adamǵa uzaq ǵumyr tilep, «Ósken órkenniń» alǵashqy kitabyn tezirek kórsek eken degen aq tileýmen attandym. Sodan keıin kezdese almadym. Arada on bir aı ótkende, 1961 jyldyń maýsym aıynyń jıyrma jetisi kúni uly ustaz alpys tórtke qaraǵan shaǵynda ár oqýshysynyń júregine azaly jara qaldyryp, mólteńdegen kózine jas tundyryp, dúnıeden op-ońaı attanyp kete bardy...

---