InfoHub Logo

Ol kezde Baǵdan aty shyǵa qoımaǵan jas sýretshilerdiń biri ǵana bolatyn. Kórkem ýchılısheni bitirgen soń birer jyl osy Almaty qalasynda qyzmet istedi. Bir úlken sýretshiniń kóleńkesinde júrip salynyp jatqan saraılardy, jańadan ashylyp jatqan restorandardy órnektedi. Bir ǵajaby - kóp ıdeıalar munyki bolsa da, sol ıdeıalardy bul ózi óz qolymen júzege asyryp júrse de, ataq-abyroı jańaǵy úlken sýretshiniki bolyp shyǵatyn. «Órnekterińde tapqyrlyq bar eken. Jaqsy. Unattyq», — degen jyly sózder de, gazettegi resmı pikirler de jańaǵy úlken sýretshige arnalatyn. Nege ekenin kim bilsin, o da: «Joq, bul jumys meniki emes, Baǵdandiki edi», — dep jatpaıdy. Bárin de ózine qabyldaıdy. Tipti ońasha bir sátterde de buǵan kelip keshirim surap kórgen emes. Sodan ba, Baǵdan da basynda: «Bul qalaı?» — degenimen, keıin kele kóndige bastaǵan-dy. Óıtkeni ana sýretshiniń bedel - ataǵy bolmasa, ondaı maqtaýlardyń bolmaıtynyn bul da biletin.

Óstip júrip jatqan edi. Bir rette Jambyl qalasyna jol tústi. Sol sapardan áserlenip qaıtqany sondaılyq, kele salyp úsh-tórt aıdyń ishinde «Aısha Bıbi» degen úlken polotno jazdy. Ózi de oılaǵan joq. Jurt dúrildetip áketti. Biz Baǵdannyń talantyn biletin edik. Onyń saraı, restorandardaǵy qoltańbasynan qabilet - qýatyn tanyp, baǵalaýshy edik. Mine, sol uǵymnyń aıǵaǵyndaı bolyp jas daryn jańa bir qyrynan tanylyp, jarq etti.

«Aısha Bıbi» — Baǵdannyń tusaý keseri boldy. Osydan keıin onyń aty jıi ataldy. Dańqy jaıyla bastady.

Baǵdan bir ádemi qyzǵa úılendi. Bala súıdi. Bir sózben aıtqanda oǵan kádýilgi qala turǵynyna laıyqty tirlik qurýǵa jol ashyldy.

Baǵdan kóldeneń júristi bilmeıdi. Ermegi de, qyzmeti de ózi qýǵan osy óner. Sol sebepti kóp jazady. Jazǵandary aıqaı-shýsyz ótedi. Artyq maqtap jatqan eshkim joq. Sonymen qatar shuqshıa jamandap, synaıtyndar da kezdese bermeıdi. Kúndelikti kúıki tirlik sekildi durys eken, qabyldaıyq. Usynys osy. Jazǵan dúnıeleri bálendeı kedergi -kilteńge soqpaı ótip jatqan soń, Baǵdannyń turmys kúıi de jóndelip qaldy. Az jyldyń ishinde qatardaǵy úı - dúnıe qurap, endi dáýletti semálar tobyna kirdi. Basynda úlken sýretshilermen kezdeskende ımenińkirep júretin jubaıy Sálıma da endi qarakólden ton, norkadan bas kıim kıip, «men káne, qaısysynan kemmin» degendeı tórge qaraı umtylyńqyraıtyn boldy, áńgime jasta emes, sińirgen eńbekte, talantta. Talanty zor adamdar qashanda jurt kóńilinde ekenin ol jaqsy biledi.

Bir rette Baǵdanǵa taǵy bir jol tústi. Ol tuńǵysh ret sýretshilerdiń Búkil odaqtyq sezine delegat bolyp saılandy. Qaıtar jolda jurt samoletpen attanyp jatsa, Baǵdan asyǵa qoımady: Sıez áserlerin saralap júıege keltireıin dedi me, áıteýir bıletti poezǵa aldy. Shynynda da osynysy aqyl bolǵan eken, jol ústinde bolashaq shyǵarmalarynyń jaıyn oılap, ár túrli eskızder jasap, birshama is tyndyryp tastady.

Poezd Jambylǵa keldi. Baǵdan boı jazaıyn dep syrtqa shyǵyp edi, osy vagon aldynda bir top jastar tur eken. Kimder ekenin bul tanymasa da bireýleri bas ızep amandasqandaı boldy. Ári ótip bara jatqanda: «Mynaý Baǵdan ǵoı. Qazirgi sýretshilerdiń ishinde aýyzǵa jıi ilinip júrgeni», — degen sybyrdy qulaǵy shalyp ta qaldy. Baǵdan artyna burylyp qaraǵan joq. Jaı ezý tartty da ári ótip ketti talaı jerde talaı-talaı estigen, qulaǵynyń eti úırene bastaǵan sózder. Sóıtse de qudaı taǵala buǵan talant berip, bylaıǵy jurtty ózine azdap bolsa da tabyndyryp qoıǵanyn shúkirshilik etkendeı, kóńil shirkin marqaıyp, mereıi ústem bolyp, júre berdi. Ózine degen osy bir óz yrzalyǵymen birshama perronda júrip kýpege kelse, qarsy orynda jaıǵasyp jatqan bir qyzǵa kózi tústi. Shamasy álgi top osy qyzdy shyǵaryp salǵan bolý kerek, Baǵdan kirgende bul da sypaıylyqpen beri burylyp sál jymıyp sálem etti.

— Qysylmańyz, jaıǵasa berińiz, — boldy Baǵdannyń alǵashqy sózi.

— Rahmet, — dedi qyz estirter — estirtpes etip. Sodan keıin jonyn bermeı, bir qyryndaý turyp, tósek-ornyn rettedi. Baǵdan: «Ibaly qyz eken, ádeptisin qarashy. Tanymaıtyn adamy bolsa da jonyn berýdiń jón emes ekenin jaqsy biledi», — dep oılady.

Qyz sypaıylyǵy eshteńe kórmegen aýyl qyzynyń uıańdyǵy emes eken. Oǵan kóp keshikpeı-aq Baǵdannyń kózi jetti. Saparlas kórshi jaılasyp bolǵan soń, Baǵdanǵa týra qarap:

— Jolym bolady eken. Siz meniń túsimde de kórmeıtin adamymsyz ǵoı. Mine, kórmeısiz be, bir kýpede baratyn boldyq, — dedi oqystan.

Qyz sózi ekiushty dańqty adammen kezdesip tanysqanyna ǵana qýana ma? Álde sol dańqty adammen tanysqandyǵynyń ústine bir kýpede bir kún Almatyǵa deıin ońasha baratynyna qýana ma? Túsinip kór. Biraq Baǵdan bolam dep áli bola almaı kele jatqandyqtan ba, alǵashqy ushqa kóbirek den qoıdy. Aına aldynda ózin-ózi tamashalaıtyn sulýlarǵa uqsańqyrap:

— Siz meni qaıdan bilesiz? — dep surady.

Qyz jymıyp kúldi.

— O, sizdi bilmeıtin jan bar ma! Sizdi ne nadan, ne bolmasa, kózi shyn kórmeıtin soqyr ǵana bilmeýi múmkin. Al meniń kózimniń barlyǵyna sizdiń kózińiz jetip otyrǵan shyǵar dep oılaımyn.

Jubaıy Sálıma sekildi dańq degen dertke azdap bolsa da, ózi de shaldyǵa bastaǵan Baǵdanǵa «meniń kózim», «sizdiń kózińiz» — ázil bolsa da unaı qoıǵan joq. «Qalaı deseń de aýyl-úı arasynan shyqqan qyz balalar qansha ádepti bolǵanymen óstip ázilderin «tuzdyqtańqyrap» jiberetin ádeti emes pe?» — degen jubatý taýyp, onyń óz qarýyn ózine qoldanbaq boldy.

— Al meniń kózimniń barlyǵyna sizdiń kózińiz anyq jete me?

Qyz taıynbady:

— Anyq jetedi.

— Dálel?

— Kózińiz bolmasa sýretti qalaı sala alasyz. Kereń kompozıtor mýzyka shyǵarady degendi estigem. Sebebi «vnýtrennıı golos» degen bar. Qazaqsha qalaı desem eken? «Jady» degen durys. Óıtkeni keıbireýlerdiń «ishki daýys» dep aýdarýynda túk maǵyna joq. Al soqyrdan da sýretshi shyǵady, kózi joq adam da sýret salady eken degendi estisem qulaǵym kereń bolsyn.

Saparlas kórshi sózi ázil bolsa da túıeden túskendeı tym iri sekildi aıtalyq, tanyspaı jatyp «qulaǵym kereń bolsyn» dep qarǵanýdyń ne keregi bar? Sodan ba, Baǵdan irkilip qaldy.

— Endi talaspaısyz ǵoı? — dep qyz tiktep qarady. Janarynda ushqyndap turǵan ot bar sekildi. Syılaýy bolǵanymen «jasy úlken, dańqy zor» eken dep qaımyǵýy joq.

Joq, Baǵdannyń talasqysy keldi eń aldymen «jady», «jadynda» sózi durys emes. «Kókiregi», «kóńili» — degen jón. «Kóńili oıaý», «kókiregi ashyq» degen bar emes pe. - Atam zamanda estigen dybystyń keıde kóńilińe oralyp, qulaǵyńa yzyńdap turatyny bolady ǵoı. Sol sekildi ertede bir kórgenińdi de kózińdi jumyp, kóz aldyńa keltire alasyń. Olaı bolsa, soqyrdyń da sýret salýyna bolady. Soqyrlar qoǵamyndaǵy basyrlardyń istemeıtini joq. Sonyń bári kókirektiń oıaýlyǵy. Baǵdan qyzben osylaı talasqysy keldi. Biraq talaspady. Óıtkeni bir ýly kompozıtordyń en ýly shyǵarmasyn kereń kezinde jazǵanyn bilgenimen, soqyr sýretshi bolǵan degendi estigen emes-ti. Onyń ústine dańqqa bólene bastaǵan jolynda týǵan shamshyldyǵy, kidiligi bolmasa, qansha dóreki aıtyldy deseń de qyz ázili munyń óz paıdasyna sheshilip jatyr ǵoı. İrkilip qalǵan Baǵdan jańaǵy ot shashyp turǵan ójet kózge qaıta qarap edi, dostyq, tatýlyqqa shaqyryp turǵandaı kórindi. Qaımyqpaı tik qadalǵan kózde jylylyq, ádemilik, ózine tartar sıqyrly kúsh bar eken. Qudiretti kúsh. Osyny sezinýi-aq muń eken, jigittiń arqasy muzdady álgi bir kesirli oıdyń jeteginde ketip birdeme dep tastasa sýretshi dep maqtan tutyp, bir kýpede kele jatqanyn dáreje sanaǵan qyz aldynda aqymaq bolyp qalatyn edi ǵoı.

— Árıne talaspaımyn. Óıtkeni siz meni qandaı bilseńiz men de sizdi sondaı bilemin, — dedi Baǵdan. Biraq munysy balalardyń oıyny sekildi ekenin ózi de anyq túsinedi. Túsine týra aıtty. Sóıtse de ásersiz de shyqpaǵan sekildi. Qyz «qaıdan bilesiz?» — degendeı tańyrqaı qarady.

— Siz Áspetsiz.

Qyz keıpinde álgi suraq: Iá, al sosyn?

Baǵdan múdirip qaldy. Óıtkeni jańaǵy bir top jastar arasynda: «Áspet, renjime, ómirde ne bolmaıdy. Áspet, barǵan soń hat jaz», — degen sekildi sózderdi estigen soń. «Sol Áspet degeni osy shyǵar», — dep tótelep jibergeni bolmasa basqa ne biledi?

Qyz keıpindegi tańyrqaýmen suraq óte berdi:

— Atymdy álgi shyǵaryp salǵandardan estidińiz ǵoı. Áıtpese meni qaıdan bileıin dep edińiz, — Qyz óńine janaǵy bir jylylyq qaıta oraldy. — Al men bolsam sizdi kóbirek bilem. Siz salǵan «Aısha Bıbi» kópke deıin bizdiń úıdiń tórinde ilýli de turǵan.

Baǵdan boıyndaǵy dańq qumarlyq ári qýantyp, ári shoshytyp tastady.

— Nege kópke deıin? Qazir she?

Áspettiń júzinde renish kóleńkesi júgirip ótkendeı boldy.

— Ol bir uzaq hıkaıa.

Nege suradym dep ókindi me, álde qyz renishi áser etti me, Baǵdan kúrsinip qoıdy. Áspet biraq tez jadyrady.

— Nege kúrsindińiz?

— Ózim de bilmeımin, — dep Baǵdan kúldi.

Qyz irkilip qaldy. Sol sátti paıdalandy ma, Baǵdan oǵan qabaq astynan urlana qarady. Bir ǵajaby - basynda júre kóz salǵanda on jeti - on segiz jasar qyz sekildi bolyp kóringen Áspet, baıqasa, endi jıyrmalardan asqan áıel eken. Sýretshige tán qyraǵy kóz birden tanydy óńinde ájim bolmasa da, balalyq páktik, naýshalyq emes, qursaq kótergen, ómir kórgen áıelge tán izder jatyr. Sóıtse de tartymdy keskin. Osy tóńirektiń qazaqtaryna tán dóńgelek bet, qysyq kóz tory emes, at jaqty, qyr muryn, aq sur. Taǵy bir baıqaǵany - óńinde bir min, daq joq. Túp-túgel áldebir asyl zattan quıa salǵandaı. Tik jarlaýyt ta emes, já bolmasa kemersiz ózen jaǵasyndaı jaıpaq ta emes, ádemi bitken qabaq astyndaǵy kózderde ystyq qumarlyq ta, tentek ashý da bar. Ot pen muz ebin taýyp qatar qonǵandaı.

Al ana parasatqa bitken ári keń, ári bıik mańdaıdan ıegine qaraı jińishkere túsken eki jaq mysqaldap ólshep teń soqqan zerger qolynan shyqqan sekildi. Sondaı minsiz. Osy ádemi kelbetke oraı dene bitimi de jarasty. Shyǵyńqy keýde, bıik myqyn, ash qaryn. Kúnáli bir oı tyr jalańashtap kartına jazar ma edi! Qansha maqtasa da qaıta dáýirleý kezindegi jalańash madonnalar Baǵdanǵa unaı bermeıdi. Ol áıelderdiń bar syzyq - lınıalary, qımyl-qozǵalystary qansha jumsaq bolǵanymen qaryn bitimderi saryqaryn áıelderdikindeı shyǵyńqy keledi. Bir dosynyń bir ádemi taldyrmash kelinshek kórse: «Ash belinen qysar ma edi!» — dep tamsanatyny Baǵdannyń esine tústi. Ash bel! Qypsha bel! Qumyrsqa bel! Shirkin, qazaǵyń da sulýlyqty tanı bilgen-aý!

Kenet qyz daýsy shyqty:

— Al qalaı, Baǵdan aǵa, zerttep boldyńyz ba meni!?

Qansha bildirmeımin dese de Baǵdan sezimin suńǵyla qyz sezip qalypty.

Tabıǵatynda sypaıy Baǵdan:

— Keshirim suraımyn, — dep qysylyńqyrap qaldy.

— Kisi músinin zertteý sizderdiń mashyqtaryńyz emes, kásipterińiz ǵoı. Ersiligi joq. Mashyǵy bar da, kásibi joq bireý bolsa, sazaıyn bergen bolar edim.

Qyz jaýaby taǵy oqys. Tapqyrlyq pen bilgirlik te, tentektik te bar. Qaraǵan úshin de sazaıyn bermek! Biraq qaraýdyń da qaraýy bar ǵoı jaı at ústi qaraý... kóz ala almaı qyzyǵa qaraý... iship-jep tesile qaraý... ólip-óship qumarta qaraý... taǵy, taǵy qaraýlar. Áspet jaýabyna qaraǵanda Baǵdan qaraýy da jaı ánsheıin qaraý emes, sondaı bir ersi synaı qaraý bolsa kerek. Jigit soǵan qysyldy. Qyzyq - jańa ǵana jasynyń birshama úlkendigimen, atynyń zorlyǵymen mysy basyp turǵan Baǵdan endi qyz yrqyna túsip, pushaıman bolyp qalǵanyn ózi de baıqaǵan joq. Sol qolaısyzdyqtan shyqqysy keldi me.

— Men alys sapardan kele jatqan adammyn ǵoı. Restoranǵa baryp tamaq ishsek qaıtedi? -dedi.

— Aǵa shaqyrsa nege barmaıyn, baram.

«Neden bolsyn taıynbaıtyn pále ǵoı mynaý», — degen oımen Baǵdan ornynan kóterildi.

Bir jaqsysy, vagon-restoranda kisi az eken. Qolaıly degen bir stolǵa kelip, áýeli Áspetti otyrǵyzdy da, Baǵdan ózi qarsy betke jaıǵasty. Ol endi saqtanyńqyrap kóz salyp edi, tań-tamasha álginde ala kóleńkeleý kýpe ishinde eski óńdileý sıaqtanyp kóringen Áspet myna jaryq restoranǵa kelgesin be, áıteýir qulpyryp ketken. Manaǵy qyraǵy kóz baıqaǵan sulýlyq nyshandary myna jerde sýretshi túgil jaı adamnyń ózi de baıqaı alatyndaı kózge uryp tur. Kózi qońyr emes, qap-qara, móp-móldir. Qany tereńde jatqan appaq balǵyn óń. Appaq. Qap-qara. Osy aq pen qara keremet úılestik taýyp, birin-biri asha túsken, aıqyndap qulpyrta túsken. «Apyraý, qursaq kótergen áıel» degen uǵym qaıdan keldi osy maǵan», — dep oılady Baǵdan.

— Al ne ishesiz?

— Siz ne qalasańyz, sony... — dedi Áspet.

— Men araqty qalaǵan bolar edim...

— Joq men araq ishpeımin. Jıirkenem.

— Jıirkenem?

— Iá, jıirkenem. İshken adamdardyń aqymaqtyǵyn kórip toıǵanmyn.

— Endi ne? Shampan?..

Áspet oılanyńqyrap baryp:

— Jaraıdy. Kóńilińiz úshin... bir fýjer. — Bokal da, nemese orys tilin shala biletin, biraq «bilem» degen kókirekpen sırek qıyn sózderdi qısaıtyp aıtatyn keıbireýlerdiń fýjory da emes, fýjer. Ári ekpindi «e» árpine» salyp ádemi aıtty. Baǵdannyń budan túıgeni — Áspet orys tilin jaqsy biledi. Onyń ústine qalanyń bilimdar qaýymynyń jaqsy dástúrinen de habary bar. Sypaıylap shampan ashqan jigit jańaǵy bilimdar qala qaýymynyń ǵurpy boıynsha áýeli óz bokalyna birer tamyzyp, sodan keıin shampandy qyz bokalyna asa móımildetpeı, toltyra quıdy. Áspet bul kiltıpandy da biledi eken. Yrzalyqpen basyn ıip jymıa kúldi.

— Rahmet, aǵa...

— Al, tanystyq úshin, Áspet. Sizdiń keleshegińiz, baqytyńyz úshin...

Qyz óńi ózgerip ketti.

— Ne keleshek, ne baqyt bar deısiń endi...

— Jap-jas basyńyzben munyńyz qalaı? — dep tańdandy Baǵdan.

Áspet «ózim de bilmeımin» degendeı ıyǵyn qaqty. Baǵdannyń oıyna manaǵy «Aısha Bıbi» týraly áńgime taǵy oraldy. Kópke deıin ilýli turǵan kartına nelikten alynyp qalǵan? Nelikten ol bir uzaq hıkaıa? Qyzdy myna bir aýyr halden shyǵarǵysy keldi me, jigit endi áńgime taqyrybyn soǵan aýdardy.

— «Aısha Bıbi» ne, unamady ma? Nege alyp tastadyńyzdar?

Qyz taǵy da suraqqa oqys suraqpen jaýap berdi:

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, «Aısha Bıbi» ózińizge unaı ma?

Jigit qyz qarýyn taǵy da ózine jumsady.

— Sizge she?

— Shynymdy aıtaıyn ba?

— Shynyńyzdy aıtyńyz.

— Shynymdy aıtsam, bul kartına maǵan múlde unamaıdy.

Baǵdannyń tóbesinen jaı túskendeı dúıim jurttyń aýzynda júrgen, «talantty sýretshi» degen ataq áperip, muny dańqqa bólep kele jatqan kartına myna bir shóp jelkege unamaıdy. Kim ózi bul sonshama?! Baǵdan qystyǵyp ashýlanyńqyrap qaldy. Biraq qudaı bergen tózimdilik artyq sózge jibergen joq. Birdeme dese Áspet turady da júre beredi. Sonda ne utady? Keıingi sátte aqylǵa salyp sabasyna túsken jigit:

— E, sol unamaǵandyqtan eken ǵoı alyp tastaǵandaryńyz. Biraq unamaıtyn kartınany kópke deıin ilip qoıǵandaryńyzǵa qaıranmyn.

— Alyp tastaýdyń sebebi múlde basqa.

— Sony aıtpaısyz ba endeshe?

— Bul jerde aıta almaımyn.

Baǵdan qaıtse de Áspet júregine kilt tapqysy keldi.

— Olaı bolsa nege unamaıtynyn aıtyńyz.

— Aıtý úshin qoıar shartym bar.

— Qoıyńyz.

— Nege unamaıtynyn dáleldeýim úshin jurt bolyp maqtap júrgen, sizge dańq ákelgen kartınany men synaımyn ǵoı. Al syn ataýlynyń sizderge jaǵa bermeıtinim men jaqsy bilem. Shartym — bul jerde sýretshi Baǵdannan azamat Baǵdan bıigirek tursa eken deımin.

Baǵdan Áspetke qarap edi, sýretshiniń qyraǵy kózi taǵy da dóp basty qyz keıpinde jyryndy qulyq bar, shydasań, shyda, shydamasań, óziń bil. Baǵdanǵa manaǵy kúdik taǵy oraldy: «Joq, mynaý qursaq kótergen áıeldiń óńi». Kenet jigit kúldi. Bar sharýa soǵan ǵana tirelip turǵandaı, óz oıynyń bolymsyzdyǵyna kúledi. Bul kúlkini ózinshe qabyldaǵan Áspet te ezý tartty.

— Jaqsy, kóndim... — dedi Baǵdan.

— Kónseńiz, birinshi suraq. Jurtqa málim Aısha Bıbi kúmbeziniń qazir bir-aq qabyrǵasy ǵana qalǵan ǵoı. Al siz bútin kúmbez etip shyǵarypsyz. Nege?

Manadan beri myna qyz búldirmese jarar edi dep kóńili top bolyp otyrǵan Baǵdan qýanyp ketti. Talaılar qoıǵan, jaýaby daıyn suraq bul.

Aısha Bıbi segiz ǵasyrdan astam ýaqyt boıy halyq júreginde. Oǵan degen el mahabbatyn tot baspaqshy emes. Meniń kúmbezim bútin bolyp shyqsa, ony halyq mahabbatynyń oıyp alǵan úlgisi dep bilińiz. Qaı sýretkerdiń bolsa da qıaldaýǵa erki bar. Bul — sımvol.

Áspet, tegi, avtordyń bul túsindirmesin estigen bolsa kerek, syqylyqtaı kúldi.

— Al sonda siz nege súıendińiz? Joq úsh qabyrǵa men tóbeni qaıdan taptyńyz?

Baǵdan sál qabaq shytty:

— Oý, siz menen emtıhan almaqsyz ba? Odan da aıtam degen synyńyzdy aıtyńyz.

Áspet jaýaby bul jerde de ornyqty:

— Bul emtıhan emes, avtordyń túpki oıyn túsiný. Al avtor oıyn túsinbeı aıtylǵan synnyń bári jańsaq. Synshy men shyǵarma til tabysa almaıdy ondaıda.

Baǵdan otyryp qaldy, myna qyzben oınaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni Áspet sózi qaı óner ıesiniń bolsa da synshyǵa qoıar birinshi talaby.

— Á, onda aıtaıyn. Ańyzǵa súıendim.

— Qandaı ańyz?

— Tekturmas degen batyr... Aısha Bıbi sulý qalyndyq. Tekturmasqa jetýge bir kúnshilik jer qalǵanda sol kúmbez kóterilgen jerde, qaza bolǵan...

— Ekeýi de armanda ketti deseńizshi?...

— Iá, armanda ketken, — dep Baǵdan kúrsindi. — Sonda el súıgen batyr halqyn jınap ǵasyrlarǵa ańyz bolarlyq kúmbez soqqan. Soǵan oraı razy bolǵan halqy da Tekturmas qonystaǵan taýdy Tekturmas taýy dep atapty.

Áspet aldyndaǵy shampan quıylǵan bokaldy ernine aparyp bolar-bolmas tańdaıyn jibitti de:

— Mine, oıyńyzdyń mesheýligi osynda, — dep qoıyp qaldy.

Baǵdan qyzaryp júre berdi. Júregi lúpildedi. Tura berip shapalaqpen tartyp jiberse qaıter edi?! Joq joldas sýretshim, sabyr, sabyr et. Sen el adamysyń. Kim biledi, osy restoranda otyrǵandardyń ishinen de ózińdi tanıtyndar tabylyp qalar. Jol-jónekeı kezdesken áıelmen shatasyp, aqymaq bolma. Múmkin esi aýysqan bireý shyǵar. Jurt kúlki etedi. Ashýyn osylaı aqylǵa jeńdirgen Baǵdan sál kidirińkirep baryp:

— Qulaǵym sizde. Aıta berińiz — dedi sabyrly qalypta.

— Oıyńyzdyń mesheýligi, — dep, Áspet basa qaıtalady. — Munyń nesi Aısha Bıbi? Bul Qozy Kórpesh — Baıan sulý emes pe?!

Baǵdan shalqaıa otyrdy. Taǵy da qan tepti me, shekesi shyńyldap, kóz aldy býaldyrlanyp ketti. Qarsy bette eńkeıińkirep otyrǵan Áspet múlde buldyrap alystap bara jatqandaı. Uıyqtasa túsine enbegen oı. Qyz daýsy taǵy estildi.

— Bar aıyrmashylyǵy. Anda Qozy, Baıan bolsa, munda Tekturmas, Aısha, anda kúmbez taǵylyq stılde shoshaq bolyp kelse, munda Orta Azıa stılinde jumyrlaý. Bary osy. Ne jańalyq aıtqyńyz keldi osymen? Kartınańyzdy kórgen adam qandaı oı túımek?

Baǵdan esin jıdy. Bireý-mireý óz shyǵarmalary jóninde birdeme deı bastasa, ishinde jatqan, jaı jatqan emes, barǵan saıyn daýsy nyǵyzdalyp kele jatqan ala kúshik - dybys berip aqyryn bolsa da sháýildeı bastaıtyn ala kúshik bul joly úndemeı qaldy. Ne de bolsa shyda, Baǵdan. Aıtsyn.

— Kartınańyzda oı joq qoı. Mahabbat joq. Kúmbezdiń ózin kórmeı, kartınańyzdy kórgen adam jaqynyraq úńiledi de: «E, álgi, Aısha Bıbisi osy eken ǵoı» deıdi de jónine ketedi. Qozy men Baıannyń ulylyǵy - ol ekeýiniń arasyndaǵy asyl mahabbatqa tiken bolyp kóldeneń túsken zulym kúsh - Qarabaı, Qodarlar bar. Al Aısha bolsa, ǵashyǵyna kele jatyp kúnshilik jer qalǵanda dertke shaldyqqan. Sóıtip qosyla almaǵan, armanda ketken! Osy da sóz bolyp pa? Ólimnen qashqan Qorqyt qaıda olaı bolsa? O da ólgen edi ǵoı. Ólimdi azalaı beretin bolsaq, kúnimiz ne bolmaq? Bir nársege men qudaıdaı senem eger osy kúmbezdiń endi qaıtyp ashylmas jumbaq syrynda áleýmettik bir mán, ne halyqtyq bir tragedıa jatpasa, qur ólim úshin qaldyǵynyń ózin jurt tamashalaıtyn sulý kúmbez soǵylmaǵan da bolar edi. Kerek deseńiz men álgi Qozy men Baıan kúmbezin de jaı ǵashyqtarǵa arnalǵan kúmbez deı almaımyn. Halyq arman qýalaǵan ámanda. Sol arman jolynda uly-uly hıkaıa-dastandar dúnıege kelgen. Sol dastandardy eńirep tyńdaǵan ata óz qyzyn laqsha baqyrtyp, unatpaǵanynyń qanjyǵasyna baılap jibergende qoly qaltyramaǵan. Ony siz de bilesiz. Óıtkeni arman arman da, kúndelikti tirlik kúresi bir basqa. Fólklor halyqtyń sábı kezinde týǵan. Al búgingi kúnniń adamdary sol fólklorǵa tabynyp, Aıshadan Baıandy jasamaq bolsa, onymyz sábılik emes, nadandyq.

Bir ǵajaby — basynda bas asaýsha týlaǵan Baǵdan kóńili mynadaı utymdy oı-pikirlerden keıin bir tynysh halge tústi aıta berse eken. Tyńdaı bersem eken. Ras, Baǵdanǵa aýyr-aýyr sózder de aıtyldy. Múmkin ondaı sózder basqa bireýdiń aıtalyq, ózi tustas er adamdardyń birinen shyqsa, kóner me edi, kónbes pe edi. Al myna sózder qyz aýzynan shyqqandyqtan ba, ashshy bolsa da pák, taza oılar sekildendi.

Áspet múdirip qaldy. Álgi bir ashýlanǵan kezinde shalqaıa otyrǵan Baǵdan sol qalpynan qozǵalmaǵan eken. «Iá, jalǵaı bermeısiz be», — degendeı joǵary qarap edi, kózi qyz kózimen túıise ketti. Keremet, manaǵy qap-qara kózderi úlkeıip alǵan. Azdap ishken shampannyń áseri me, tereńde jatqan qan tamyrlary beri teýip appaq óńi sondaı nurly, jarqyn. Jańaǵy «aıta berse eken, tyńdaı bersem eken» degen jigit uǵymyn rastaǵandaı tatýlyqqa, dostyqqa shaqyrǵan kelbet. Oılamaǵan jerden oqys kezdesken qyz týraly sezim - pikirleriniń toqtaspaǵanynan ba, dál osy sátte ornyǵa bastaǵan jigit kóńili sýretshiniń qyraǵy kózinen: «Neńdi kórip otyrsyń, bul áli turmys kórmegen pák adam ǵoı, al sen qursaq kótergen áıel»,deısiń dep renish bildirgendeı boldy. Bar qıyn sátterden aman ótip, ne aıtylsa da paıymmen tyńdaýǵa bel baılaǵan Baǵdan júzine taǵy da kúlki júgirdi.

— Iá, aıta berińiz.

Bir keremeti - manadan beri Baǵdan baqylaǵan bir jaı: qanshama talap qoıyp, minip ashyp, syn aıtsa da, qyz qabaǵyna kirbeń ilinbegeni. Qyz sózinen páktik baryn ańǵarǵany da sodan bolsa kerek. Qyz da jymıdy.

— Siz nege kúlesiz? Álde tili jańa shyǵyp kele jatqan sábı sózin qyzyqtaıtyn úlken kisi sekildi mazaqtap otyrsyz ba meni? — dep erkeleı surady.

— Qudaı saqtasyn. Sózińizde ashshy shyndyq bar, — Baǵdan stolǵa qaıta úńildi. — Al alyp qoıaıyq.

Qyz endi hrýstal bolmasa da, shyny bokaldyń sıraǵynan ustap Baǵdan bokalyna nuqyńqyrap, nazben soǵystyrdy.

— Muny hrýstaldiń syńǵyry dep uǵyńyz, aǵa.

Baǵdan kúldi. Túsiner me eken, túsinbes pe eken deı me, ázili áıteýir astarly.

— Siz kýpege kelip jaılasqannan bastap men shynydan hrýstal syńǵyryn izdegenmin. Al taza hrýstaldiń ózinen shyny dybysyn da estı almaı otyrǵan myna siz ǵoı.

Áspet alǵashqy ret sylqyldaı kúldi de:

— Aǵa, baıqaımyn, qý ekensiz, — dep suq saýsaǵymen erkeleı nusqady, — shyny dep otyrǵanyńyz sonda men ǵoı.

— Kim biledi, hrýstal da shyǵarsyz. Qaıtse de siz sekildi balaqandardy aldaýǵa jetetin qýlyǵymnyń bary ras.

— Al qaqpanyńyzǵa túspesem she? Túspeýge jetetin qýlyq mende de bar bolsa she?

— Qaıda baram deısiń, túsesiń ǵoı, — dep «senge» qalaı kóshkenin Baǵdannyń ózi de baıqamaı qaldy. Qyz qabaǵyna kirbeń ilindi.

— Kimdi bolsyn qurtatyn nárse, óstip ózin-ózi aldarqatý ǵoı. Al óner adamy úshin ózin-ózi aldarqatý ólimnen de jaman.

Baǵdan Áspetti sózden jeńgisi keldi.

— Ólimnen de jaman? Ólimnen jaman da birdeme bar ma eken?

— Oıbaı, aǵasy, siz tipti meni shynymen bala sanaısyz ǵoı deımin. Sózińizdiń syńaıy solaı. Basqany bylaı qoıǵanda keıde jer basyp tiri júrýdiń óziniń de ólimnen jaman bolatyny bar. Talantty degen, qolynan is keletin óner adamy bolmaı jatyp boldym dese, tolmaı jatyp toldym dese, sonyń saldarynan artyna túk qaldyrmasa, jaı as iship aıaq bosatardyń ózi bolsa ol tirliktiń ólimnen nesi artyq?!

Baǵdan jeńilgenin ishteı moıyndady da «ázil ǵoı» degendi tanytyp:

— Al, Áspet, alyp qoıaıyq, — dedi.

Áspet qoly bokalǵa barmady.

— Rahmet.

Baǵdan shylbyrdyń ushyn berse túbine jarmasar keıbir mezilerge uqsap, sózdi qor ótip, ótinishin qaıtalamady. Ózi shampanǵa ernin tıgizip, bokalyn stolǵa qoıdy. Qaıtse de osy qyzdy sóıletý qyzyq. «Oı, joq...», «mahabbat joq...» Baǵdannyń Áspetpen talasqysy keldi. Mahabbat joq?.. Mahabbat bolmasa, onda, ana qıramaı bútin qalǵan mańdaıshada uzaq óleń ushyǵy: Aspan... Bult... Arýana dúnıe... - degen sózder qalaı jazylǵan. Arýana dúnıe? Qandaı qudiretti sóz tirkesi! Búgingi zamanda osyndaı qudiretti sózdi qaı qudaıyń aıta alyp edi?! - Biraq sózýar qyzdan ımengeni sondaı, taǵy birdemeni búldirip alarmyn dep jal tara til qatty.

— Jaqsy. Pikirińiz durys deıik. Sizdińshe, Aısha kim sonda?

— Aısha ma? Aısha qaıtse de aqyldy, sulý áıel. Aısha — ataqty hannyń hanshasy. Aısha -ataqty hannyń anasy. Aısha — kúıeýi ólgennen keıin handyqty óz qolyna alǵan taq, táj ıesi. Myna kúmbezdi kim saldyrsa da bir-aq maqsaty bolǵan. Qaıtse de el ishinde Aısha bedeli arqyly óz ámirin júrgizý, óz ústemdigin nyǵaıtý. Saǵym qýalamańyz siz odan.

«Shynynda da sózinde jan bar-aý», — dep oılady Baǵdan.

Áspet sózin jalǵaı berdi:

— Sodan keıin kartınańyzdyń fony unamaıdy maǵan. Áldebir adamdar, mashınalar. Bul ne? Búgingi zaman men ótken zamannyń til tabysqany demeksiz ǵoı. Qandaı arzan, — dep toqtady da, sodan ári daýys yrǵaǵyn ózgertip kekeı, sheneı sóıledi. — Ana tumsyǵy kóringen jeńil mashınańyzdy da túsinem. Aısha Bıbige taýap etýshilerdiń ishinde ákimder de bar. Al alys qyrqadan kóringen elektr lınıasy mine, bizdiń ómir osyndaı! Sony pash etip tur. Eger Aısha sorly: «Myń jyldan keıingi urpaqtarym qandaı bolar eken?» — dep ketse, mine, kórsin qandaı ekenin!

Myna syqaq Baǵdannyń shymbaıyna qatty batty. Turyp júre bersem be eken dep bir oılap edi, ana zakazyn ózi bergen shampan esine tústi. Tóleý kerek qoı, sol ustap qaldy. Ashý ústinde:

— Baıqa, shyraq, men bedeldi sýretshimin. Til tıgize bastadyń, — dep salǵanyn ózi de bilmedi.

Áspet sál múdirdi de:

— Til tıgizdi deseńiz, ǵafý ótinemin. Biraq myna pikirime aıtar daýyńyz bar ma? — dep surady.

Baǵdan daýlasa almady. Qansha shamdansa da qyz sózinde jan bar.

— Bedel! Bedeldi sýretshi ekenińizdi jaqsy bilem, — dep qyz sózin ári jalǵady. — Biraq bedel ápergen, dańqyńyzdy shyǵarǵan shyǵarmańyzdyń sıqy mynandaı bolyp tur ǵoı. Bul ne sonda? Bul sonda bedelińizdiń jalǵandyǵy bolyp shyǵady ǵoı. Shyn talanttylar kóbine dalada qalyp, keıde bedelge jaı pysyqtar ıe bolyp ketetini de bolady. Óıtkeni bedeldiń jarym-jartysy laqaptan turady, pálen eken, túgen eken. Óıtipti búıtipti... Mine, bedel osy, Baǵdan aǵa. Pikir talasynda bedel sizge qarý bola almaıdy.

Mynaý bir pále. Qaıda salsa da tilip shyǵady. Bedel týraly aıtqanyna qalaı qol qoımassyń. Áý basta bul ózi qol astynda istegen aǵa sýretshi she? Oı men qyl qalam munyki, ataq onyki. Osy rette bir qyzyq oqıǵa esine tústi. Birer kisimen birge qala ortasyndaǵy jańa ǵana jóndeýden shyqqan bir restoranǵa barǵan. Jasyratyny joq, qabyrǵalaryndaǵy burynǵy bul salǵan órnekter tamasha edi. Al myna órnekterde jan joq, sábı balanyń qolynan shyqqan sýretter sekildi. Munyń osy oıyn rastaǵandaı jańaǵy ózimen birge erip kelgen úlken kisi murnyn tyrjıtty:

— Ana pálenshekeń salǵan burynǵy órnekter jaqsy edi ǵoı. Mynasy nemene?...

— Ol órnekter pálenshekeńdiki emes, myna meniki bolatyn. Men salǵanmyn, — dep anyqtady Baǵdan. Sonda ana kisi:

— Áı, shyraǵym, ne byljyrap tursyń? Meni bilmeıdi deımisiń! Bul ertegińdi basqa jerde aıt! — dep kesip tastaǵan.

Áne bedel. Já, bolmasa, jasy da, talanty da senen áldeqaıda tómen bir pysyqtardy al. Baǵdan oılap otyryp sondaılardyń on shaqtysyn sanady. Bedel alýdyń ádisin tapqandar. Jazǵandary orta qoldy jaı plakattan aspasa da, kóbine solar buryn atalyp júredi.

Baǵdan ashýy taǵy tarqap ketti. Sony baıqaǵan Áspet te jymıyp kúldi. Daýysynda muńdy erkelik bar.

— Baǵdan aǵa, siz maǵan uryspasańyzshy. Kelispeseńiz, pikir talastyryńyz. Áıtpese maǵan ursatyn adamdar sizsiz de tabylady.

Sońǵy sózdi Áspet nege ekeni belgisiz kúrsinip aıtty. Sodan ba, Baǵdan júreginde oǵan degen áldebir aıaýshylyq paıda boldy. «Osynym ne, judyryqtaı balaǵa renish bildirip... Qaıta aıta bersin. Biri bolmasa biri sabaq bolar. Múmkin, munyń aıtyp otyrǵandarynda jurttan estigeni de bar shyǵar». Óz oıyn osylaı túıgen Baǵdan qyzǵa taǵy da shampan usyndy.

— Alyńyz. Bas-aıaǵy bir-aq bokal. Áli ortalaǵan da joqsyz.

— Sonyń ózin de sizben birge otyrǵan soń ǵana ishtim, — dedi Áspet. Sýretshini renjitip aldym ba degen qýlyǵy, álde shyny sol ma, áıteýir qaıta ıilgeni haq.

Baǵdan oqys bir shyndyqty ashty. Baıqap qarasa kezdeskennen beri úsh-tórt saǵat ýaqyt ótipti. Sodan beri sóılep jatqan myna qarshadaı qyz. Al Baǵdan bolsa anda-sanda ashý bildirgeni bolmasa, aýzyn da ashpaǵan. Jasynyń úlkendigi qaıda? Kóp kórgeni, kóp biletini qaıda? Baǵdannyń oıyna óziniń Iýgoslavıa saparyndaǵy bir oqıǵa tústi, sony aıtqysy keldi. İshki esebi - kóp jerlerdi aralaǵanyn tanytyp, ústemdik almaq. Ári jol-jónekeı Áspet pikirine daý aıtyp min de taqpaqshy. Baǵdan eńkeıe otyrdy.

— Bilesiz be, Belgrad qalasynda qazirgi zamanǵy óner mýzeıi bar eken...

Qyz eleń ete qaldy.

— Qazirgi zamanǵy óner mýzeıi deısiz be? Al, ıá?

— Eń aldymen, mýzeı úıiniń ózi qyzyq. Qabyrǵa, tóbelerdiń bári kileń sharshydan turady.

— Á, Kýbızm deńiz... Pıkasso ǵoı. Baǵdan: «Myna pile qaıda salsań da aldyńdy oraıdy ǵoı», — dep oılady.

— Iá... sol Kýbızm... Pıkasso. Mýzeı - uzaqty kún aıtsań da taýsylmaıtyn hıkaıa. Áńgime — baqqa aınalyp ketken mýzeı terıtorıasyndaǵy eki-aq týyndy týraly. Biri — «Haos», ekinshisi — «Garmonıa». Kisi boıyndaı granıt tuǵyrda turǵan ne deısiz ǵoı? Bir retpen bir-birine pisirip qosqan nıkel sheńberler...

— Sheńberler?.. — dep tańdandy Áspet.

— Iá, sheńberler. Nıkeldi pisirý tym qıyn ǵoı. Qosqan jerleri badyraıyp tur. Bul «shedevrdyń» aty «Garmonıa». Al mýzeıdiń ekinshi betinde dál sondaı tuǵyr. Dál sondaı sheńberler. Jalǵyz-aq aıyrmasy qalaı bolsa, solaı pisirilip qosylǵan. Onyń aty «Haos». Basqany bylaı qoıǵanda, óner qasıetin tanı biletin meniń ózim kúldim de óte berdim. Kenet daýys shyqty.

— Biraz aıaldap qaramadyńyz ba?

Jalt burylsam kók shópte jambastap saqaldy bireý jatyr.

— Qaraıtyndaı ne bar munda?

— Oı salady. Men ertemen turyp osy jerge kelgenimde basymda túk oı joq edi. Mine, qarap jatyrmyn. Qıly-qıly oılar shyrmaýda.

Men sál bas ızep ári ótip kettim. Biraq jańaǵy sóz esimnen keter emes. Bir aınalyp qaıta kelip uzaǵyraq úńilip edim, ómirdiń ashshy-tushshysy jaıly oılar mazalaı bastady. Osy kúni sol sapardy eske alsam, kóńilime buryn oralatyny — ónerge túk qatysy joq jańaǵy qospa sheńberler...

— Al sosyn?..

— Ne, sosyny bar?! Keıde biz óner týyndylaryn kózben oqysaq ta, kóńilmen oqı almaımyz...

Bar bolmysymen uıyp tyńdaǵan Áspet oıanyp ketkendeı boldy.

— Sizder oılaýǵa múmkindik qaldyrmaısyzdar ǵoı.

— Nege qaldyrmaımyz? Tek oqı bilińizder.

— Siz eger Aısha Bıbiniń qulamaı qalǵan qabyrǵasyn salsańyz, men «Qalǵan qabyrǵalary men tóbesi qandaı boldy eken?» — dep oılanar edim. Al siz ǵasyrlar boıy sheshilmeı kele jatqan jumbaqtyń bárin sheship, syrdyń bárin aqtaryp qoıyp tursyz ǵoı... Neni oqımyn? Ne jaıynda oılanam?

Baǵdan jaýap taba almaı qaldy. Áspet óz oıyn jalǵaı berdi.

— Shıshkınniń kádýilgi «Qara bıdaıyn» alyńyzshy. Osy kartınanyń qudirettiligi ana teńsele tógilip, pisip turǵan qara bıdaıda ǵana dep oılaısyz ba? Tipti olaı emes. Ondaı kartınany sizder de jaza alasyz da. Onyń taǵy bir sıqyry arǵy fonynda.

Bola bastaǵan qaı sýretkerdi alma, óz dúnıesinen basqanyń bárine salǵyrt qaraıtyndyǵynan ba, Baǵdan ol fondy aıqyn qalpynda kóz aldyna keltire almady.

— Bergi betke qara bıdaıdyń sybdyryn estigendeı bolyp tamsana qarasańyz, arǵy fonǵa qolyńyzben kózińizdi qalqalap, óksheńizdi kóterip, moınyńyzdy soza qaraısyz. Nege? Sebebi eleýsiz bir dóń asqaly tursyz ǵoı. Sol don astynda ne bar eken dep qaraı-qaraı kózińizdiń talatyny sodan. Bergi erneýden tipti aıqyn bastalǵan qara jol da bara berip burylyp ketedi. Soǵan qarap bul jol qaıda aparady eken, dep suraý qoıyp bilmekke qumartpaımyn deńizshi. Al sizder bolsańyzdar egini jaıqalǵan tep-tegis egistiktiń dál ortasyna shashty, shashsyz bireýlerdi ákep salyp qoıasyzdar. Ol jóninde ne oılaý kerek?

Bıdaıyńyz da jaqsy. Adamdaryńyz da tamasha. Kileń qaıratkerler. Shabýǵa jaraı ma? Qansha sentnerden alamyz? Áńgime osy. Bas qatyrar ne bar onda?

Baǵdan qabaǵyn túıdi.

— Ne qyl deısiz sonda. Ashylar Amerıka baıaǵyda ashylǵan.

— Shyn izdengenge ashylmaǵan Amerıkalar áli de bar.

— Qalaı da, bul pikirge qosyla almaımyn, — dep Baǵdan daýlasa ketti.

Áspet múdirmedi.

— Búkil jazýshy qaýymy bolyp kórkem ádebıettegi Amerıka baıaǵyda ashylyp bolǵan dep shýlap júr edi. Markes keldi de roman jazýdyń jańa jolyn tapty ǵoı.

Baǵdan nyǵarlańqyrap aıtty:

— Onyńyzdy qoıyńyz, Marks esh ýaqytta da roman jazyp kórgen emes.

Áspet ishegi qatqansha kúldi.

— Marks emes, Markes. Gabrıel Garsıa Markes. Kolýmbıa jazýshysy. «Sto let odınochestva». Oqyǵan joqsyz ba?

Baǵdan aqymaq bolyp qalǵanyn sezindi, onyń bir kemshiligi — qolyna túsken shyǵarmalar bolmasa, izdep, indetip júrip eshteńeni oqymaıtyn edi. Soǵan qyz aldynda uıaldy da:

— A, Mar...kes?! — dep biletin adamsha mán bere aıtty.

— Baıqap otyrmyn, Baǵdan aǵa, báribir, Markesti oqyǵan joqsyz, bilmeısiz.

Baǵdan taǵy da qabaǵyn túıdi:

— Siz ózi kimsiz?

— Ózińiz aıttyńyz ǵoı, Áspetpin, — dep qyz sylqyldaı kúldi.

Baıqasa, Áspet keıpinde sengishtik pen jylylyqtan basqa, jańa ǵana qatty sóz aıtyp, jasy, joly úlken aǵany renjitip aldym-aý, degen kúdikten nyshan da joq eken. Soǵan oraı:

— Baǵdan aǵa, tamaq alsańyzshy, — dep qyz qolyn ilgerirek usynyńqyrap stolǵa saldy. Saýsaqtary túp túzý, tym salaly eken... Kóńildiń tereńinde jatqan áldebir túsiniksiz, ázázil sezim jigit qolyn kótere berdi. Yryq berse, qyz qolynyń ústine salmaq. Alda-jalda Áspetti renjitip alsa, jubatý da ońaı, sýretshige adamnyń qaı múshesin bolsa da zertteýge erik berilgen ǵoı. Ony mynadaı bilimdi qyz sókpeýge tıisti. Biraq tabıǵatynda sypaıy Baǵdan ári asqan joq.

— Qolyńyz netken názik, saýsaqtaryńyz qandaı salaly edi! Pıanıska emessiz be?

Áspet jymıyp kúldi de, qolyn tartyp aldy.

— Joq. Pıanıska bolý bizge qaıdan kelsin. Biraq ónerdi jaqsy kórem. Aktrısa bolǵym keledi.

Qyzdyń bul ózi jónindegi birinshi sózi.

— Al, ıá?

— Konservatorıanyń akterlik fakúltetine bara jatyrmyn...

— Á, onda sátti sapar bolsyn.

— Rahmet.

Kezdeskennen bergi eki kóńildiń úndestik tapqan bir sáti osy ma, ekeýi de kidirip qaldy. Sol únsizidikti áýeli Áspet buzdy.

— Bir mashyǵym da bar edi...

— Qandaı mashyq?

— Jaqsy kartınalardyń reprodýksıalaryn jınaıtynmyn, — dep Áspet ashyla sóıledi.

«E, jaqsy kartınalardy jınasa «Aısha Bıbi» de jaman bolmaǵany ǵoı, — dep, dalbasalady qyz sózi shymbaıyna batqan sýretshi. — Biraq ilýli turǵan jerinen nege alyp tastady eken?».

— E, sodan eken ǵoı, ónerdiń bul salasynda eshkimge des bermeıtinińiz...

Áspet rahattanyp, balasha máz bola kúldi. Pildeı sýretshiniń apshysyn qýyryp tastaǵanyna dán rıza.

— Biraq bul mashyǵyńyzdy ótken shaqta aıtyp otyrsyz. Qazir ne, jınamaısyz ba?

Qyz keıpine kirbiń ilindi.

— Jınamaq túgil, jınaǵandarymnyń qaıda qalǵanyn da bilmeımin...

— Nege?

Áspet kúrsindi.

— Baǵdan aǵa, ony surap qaıtesiz. Esime alsam qur janymdy jegennen basqa paıda joq. Ári myna jaqsy sapardan kele jatqan sizge de kóńilsiz áńgime aıtyp mazańyzdy alý laıyq emes.

«Qara, mazany almaıtyn adamnyń túrin!» — dep oılady Baǵdan.

— Tamaǵyńyzdy alyńyz. Keteıik. Meniń túsetin ýaqytym boldy.

— Qalaısha? Almatyǵa barmaıtyn ba edińiz? — dep surady qyzdy Almatyǵa bara jatyr dep túsingen Baǵdan.

— Myna Shýda bir sharýam bar. Almatyǵa keıin baramyn.

Kóp keshikpeı poezd Shý stansıasyna kelip toqtady. Óz tvorchestvosy týraly qanshama artyq-kemdi sóz aıtylǵanymen bul jigit «al kettimi» joq, qaı qubylysqa bolsa da árirekten tereńirek úńilip qaraýǵa qabilet-parasaty jete bastaǵan, sonyń jaqsy-jamanyn aıyryp ala alatyn haldegi sýretshi edi. Sol sebepti sýretshi Baǵdannyń at ótti renishin azamat Baǵdan sonshalyqty bilimdar, oıǵa júırik, pikirge myǵym ójet qyz aldynda jyǵyp berdi de, Áspetti shyǵaryp saldy. Qoshtasarda tuńǵysh ret qolyn ustady. Jyp-jyly, jup-jumsaq. Qansha salaly deseń de jigit alaqanyna súńgip ketken kishkene qol dúrs-dúrs soqqan júrektiń ózindeı, tamyrlary lúp-lúp etip birshama turyp qaldy. Bosanbaq bolyp bolmashy qarsylyq jasap edi, oǵan jigit alaqany kóngen joq.

— Eń bolmasa, meni osy qyzyqtan aıyrmańyz.

— Poezyńyz júrip ketedi ǵoı, — Áspet muny sybyrlap názik leppen aıtty.

— Almatyda qaıda toqtaısyz? İzdep baraıyn...

Qyz qolyn bosatyp aldy da, basyn shaıqady.

— Keregi qansha?

— Ózim de bilmeımin. Áıteýir kezdeskim keledi.

— Joq, Baǵdan aǵa, qajeti joq. Meni siz izdeýden góri, sizdi men izdep tabý ońaı ǵoı. Reti kelse ózim habarlasarmyn...

Poezd qozǵala bastady. Jumbaq qyz qol bulǵap qala berdi.

Ǵalamat! Kezdesý degen ár qıly eken ǵoı. Bir kezdesý bar sondaı sypaıy. Sondaı sulý. Áńgimelestiń, ázildestiń de. Qabaq shytqan biriń joq. Qoshtasýyń da sondaı ádemi. Tipti aty-jónderińdi aıtystyńdar. Adres, telefondaryńdy beristińder. Poezd júre berdi. Kýpege kirdiń. Kire salysymen gazetke nemese kitapqa úńildiń, ne dalaǵa qaradyń. Jańaǵy adamyńnyń tipti kóleńkesi de joq kóńilińde. Kózden tasa — kóńilden ǵaıyp. Beıne bir kezdespegen, sóılespegen, birge otyryp dám de tatyspaǵan sekildisiń. Zym-zıa. Al, myna kezdesý múlde bólek talasa keldi de, keterinde jónin de aıtpady. Keremeti - sabyrly degen Baǵdannyń ózi qol jumsap ta qala jazdady. Sóıtken jigitiń endi qońyltaqsyp, júdeńkirep qaldy. Álginde ǵana qarsy otyryp, qarsy otyryp alyp, munyń bar bolmys -qasıetiniń borsha - borshasyn shyǵarǵan suńǵaq boıly taldyrmash qyz kóńildiń oıranyn shyǵaryp ketkendeı. Daýsyn saǵyndy. Tostaǵandaı qara kózine, appaq minsiz kelbetine qaraǵysy keldi. Birdemeni estı almaı, birdeńeni kóre almaı qalǵan sekildi. Estigisi, kórgisi keledi. Baýyryn áli jaza almaı kele jatqan poezdan qarǵyp túsip, qýyp jetse... Sóıtip erteń - búrsigúni Almatyǵa birge kelse...

Baǵdan terezege qarady. Poezd áli qaladan shyǵyp bolmaǵan eken. Kileń bir jalań qabat alasa úıler aınalyp artta qalyp jatyr. Áne, ana bir aq úıdiń qaltarysynan suńǵaq boıly bir qyz shyqty. Qolynda qol chemodan. Aq óńin ashatyn aqshyl kók kóılegin qýalap jel soǵady. Qyzdyń qulyn múshesi ap-aıqyn. Ketip barady. Qaıda bara jatyr? Jigit oǵan jaýap taba almady.

Osy bir alaburtqan kóńilmen Baǵdan Almatyǵa keldi.

Sálıma men kishkentaı Aldany qýana qarsy aldy. Aldan «papalap» moınynan qysyp alsa, jıyrma shaqty kún kórispegen Sálıma ol jer, bul jerimen súıkenip, saǵynǵandyǵyn aıqyn tanytady. Úıge keldi. Tap-taza. Jyp-jyly. Óz úıi, óz oshaǵy. Eger osy úı bolmasa, myna Sálımasy, Aldany bolmasa, Baǵdannyń kúni neshik? Jaýap ornyna

Baǵdannyń arqasy muzdady. Qarsy alǵan qoshemetti dostarmen tamaq ishildi. Bir qýanysh — «Ogonek» jýrnalynyń sońǵy sanynda Baǵdannyń «Esil boıynda» degen kartınasynyń reprodýksıasy jarıalanǵan eken. Jurt qoldan-qolǵa júgirtip sony tamashalady. Taǵy bir kartınasy bir jınalysta bir úlken basshynyń aýzyna iligipti. Ol da úlken qýanysh, dáreje. Óıtkeni ondaı adamdardyń aýzyna ekiniń biri ilige bermeıdi. Shirkin, osy bir jaqsy lepes, qoshemet sózderdi Áspet estise... Mynadaı keremet dostary, Aldan sekildi násili bar ekenin óz kózimen kórse... Sálıma sekildi jary bar ekenin... — Baǵdan múdirip qaldy. Kenet kóz aldyna úıirilip qalyp bara jatqan jalań qabat úıler, sol úılerdiń arasynda ketip bara jatqan suńǵaq boıly bir qyz elestedi. Qolynda kishkene chemodan. Ketip barady. Qaıda bara jatyr? Soǵan jaýap izdegendeı buryla qarap edi, moınynan qysyp qushaqtap alǵan Aldanynyń qoly jazylyp, uıqyǵa ketip bara jatyr eken. Endi túsindi, on jaǵynda osy bir sátti tamyrshydaı ańdyp jatqan Sálıma jańa tolysyp pisip, bar lázzattyń qudiretin túgel ıgerip qunyqqan jastyq qyzýymen beri aýnap tústi. Tula boıy tership turǵandaı.

— Samoletpen kelmeı... Saǵyndyrdyń ǵoı, jigitim...

Kóńilinde bir kóleńkesi bolǵanymen ary taza kelgen jigit jar aldynda uıalǵan joq. Az ýaqyt pa, kóp ýaqyt pa, saǵynysh qumarlar tarqaǵan kezde ári, óz tósegine qaraı jaıyla túsken Sálımanyń daýsy shyqty:

— Samoletpen nege kelmediń deımin?

Ne sumdyq? Baǵdannyń kóz aldynda. Jalań qabat úıler. Aqshyl kók kóılegin jel qýalap ketip bara jatqan qyz...

— Qaıda bara jatyr?..

— Kim qaıda bara jatyr? — dep surady Sálıma.

Baǵdan úndemedi.

Búgingi kúnine, Baǵdanǵa, Aldan sekildi balasy barlyǵyna dán rıza, osydan artyq pálendeı eshteńeni tileı bermeıtin Sálıma baıǵus túsingen joq... «Joldan sharshap keldi ǵoı, dem alsyn», — dep kórpesin búrkendi. Al óz áıeliniń qasynda jatqan Baǵdanǵa áldene jetpeıdi. Ne jetpeıdi? Kimdi izdeıdi ol? Óz áıeli, Sálımanyń qasynda jatqan Baǵdanǵa nege ekeni belgisiz Áspet jetpeıdi. Alaburtqan kóńili Áspetti izdeıtin sekildi.

Baýrap alǵan osy oıdy arqalap ol erteńine mashınasyn tutatyp, garajynan shyǵardy da sheberhanasyna bardy. Jıyrma shaqty kún kórmeı saǵynyp kelgen óz sheberhanasy. Tanys ıis. Ár qıly boıaýlar ıisi. Baǵdannyń óz ıisi. Keshe áldebir qıaldyń shalyǵyna boı aldyryp joldan kelgende qojasyn saǵynyp kútingen jyp-jyly, tap-taza úıin kórip. «Bul úı bolmasa kúnim ne bolar edi?» — degende, Baǵdannyń arqasy muzdap edi. Búgin myna sheberhanasynda sol sezim qaıta baýrady. Kim bilsin, ol úıi bolmasa, ólmeıtin de shyǵar. Qıyndyq kórer.

Azap sheger, júder de. Biraq ólmes. Al myna sheberhanasy bolmasa, ólip qalatyny aıdan anyq. Bul qasıetti meken. Bul onyń bar bolyq, mazmuny. Bul — onyń naq ózi.

Baǵdan kirgen bette eń aldymen qyl qalamdy ustady. Nege ekeni belgisiz, murnyna aparyp ıiskep qoıdy. Kebińkirep, boıaý ıisi ketińkirep qalǵan eken. Bir-eki túbıkten boıaýdy syǵyp shyǵardy da, aralastyryńqyrap jiberip, molbertte turǵan polotnonyń jabýyn kóterdi. Ar jaǵynda áldebir syzyqtar, adam keıipteriniń nobaıy. Solardyń ár jerinen qyl qalam ustaǵan qoly jorǵalap ketti. Endi bir sátte toqtap qaldy. Sap etken oı. Bul sýretke Áspet qalaı qarar edi? Baǵdan oılanyp qaldy.

Áspet?! Bul kim ózi? Jyn ba? Peri me álde? Oılanbastan jańaǵy nobaıdy molbertten aǵytyp alyp edi, astynda munyń erterek kezde jazǵan «Egin dalasy» degen kartınasy shyǵa keldi. Baǵdan áýeli shoshyp qaldy. Jańaǵy jaıqalǵan egin ishinde jaltyr bas bireý tur. Endi esine tústi salýyn salsa da kartınanyń birdemeleri unamaıtyn ózine. Sony jóndesem be dep, qaıta jazsam ba dep ilip ketken. Kenet Áspettiń «Qara bıdaı» týraly aıtqany esine tústi de kúldi. Ras eken-aý. Oılaýǵa pursat bermeıdi ekenbiz. Baǵdan sezge keter aldyndaǵy oıynan tez aınydy da, kartınany molbertten julyp alyp esikke qaraı laqtyrdy. Áspetti nege izdeıtinin endi tapqandaı. Sálıma ómir serik bolsa, Áspet oı serik. Ómir serikke Baǵdan zárý eken. Sodan bolsa kerek, Sálımany sheberhanaǵa bul shaqyrmaıtyn. Sálıma da kelem deı qoımaıtyn. «Anany jazyp jatyrmyn», «Mynany jazyp jatyrmyn» dese, «e, jaqsy» deıtin de qoıatyn. Neni jazyp jatyr, qalaı jazyp jatyr? Sálımanyń onda sharýasy joq. Áıteýir jazsa jaqsy. Áıteýir jazǵany ótse jaqsy.

Osyndaı bir syrdy ashqan Baǵdan úıge kelse de, sheberhanasyna barsa da, telefon shyldyrlasa, júgirip baryp, trýbkany ózi alatyn boldy. Habarlasamyn dep edi. Telefon soǵyp qalar dep kútedi. Apta ótti. Aı ótti. Keler jyldyń kóktemi keldi. Alaburtqan kóńili basylyp, kóńildegi Áspet sýreti kómeskilene bergen... Sol kóktemniń bir ádemi kúni tús áletinde taǵy bir telefon shyldyry shyqty. Daǵdyly shyldyrlardyń biri shyǵar dep oılaǵan Baǵdan:

— Áı, Sálıma, trýbkany kóterseıshi, — dep daýystady.

Trýbka kótergen Sálıma áýeli: «Bul kim?» — dep tiksinip surady da: «Bilmeımin, bir áıel, seni suraıdy», — dep telefon trýbkasyn Baǵdanǵa ustatty.

— Baǵdan aǵa, bul menmin ǵoı, - degen daýys shyqty. Sondaı jyly, sondaı tanys, biraq sondaı alys daýys. Qapelimde «bul kim edi» degendeı Baǵdan toqtap qaldy.

— Men Áspetpin ǵoı...

Kúte - kúte sarǵaıǵany ma, álde oılamaǵan jerden qýanǵandyǵy ma, Baǵdan daýsy ersi:

— Oıbaı-aý, qaıda júrsiń, shyraǵym-aý?

— Baǵdan aǵa, kezdese alasyz ba menimen?

— Nege kezdespeıin. Kezdese alam.

— Endeshe dalaǵa shyǵyńyzshy, — dep Áspet kezdeser kóshelerdiń túıilisin aıtty. — Kútem.

Baǵdan tez kıindi. Moınyna asylǵan Aldanǵa da qaraǵan joq. «Qaıda barasyń?» — degen Sálımaǵa, «Radıodan daýysyńdy jazam dep edi, kóp kúttirdi ǵoı», — dep qosyńqyrap jiberdi de dalaǵa júgirdi.

Byltyrǵy Áspettiń ózi. Túk ózgermegen. Kóılegi de baıaǵy aqshyl kók. Chemodany da sol. Baǵdannyń saǵynǵandyǵy sondaı, jaqyndap qushaqtaǵysy kelip edi. Áspet salqyn keıippen qolyn alǵa tosty.

— Baǵdan aǵa, meni Jambyl qalasyna alyp bara alasyz ba?

Suraqtyń oqystyǵy sondaı, Baǵdan aldy-artyn baǵdarlaı almaı qaldy.

— Apara almasańyz qınalmańyz. Biraq týrasyn aıtyńyz.

— Nege apara almaımyn. Apara alam...

— Meniń búgin keshke sol qalada bolýym kerek edi. Erteńgi kúni kesh bolady.

Baǵdan basqa sóz qatpady. Garajǵa kelip mashınasyn tutatty. Úıge kelse, Sálıma jumysyna ketip qalǵan eken. «Aıtpaı ketkenim jón bolmas», — dep telefon soqty. «Men tyǵyz bir sharýamen Jambyl qalasyna ketip baramyn. Eki-úsh kúnde oralam. Alań bolma».

Sálıma baıǵus: «Onda ne bar edi? Nege bara jatyrsyń?» — dep jatpady. Jalǵyz-aq aıtqany: «Jolǵa saq bol. Baıqap júrgeısiń». Bary sol. Sálımanyń bir keremettigi usaq emes. Kúıeýiniń izin baǵyp, jolyn ańdyǵan kúni joq. Erte kel, kesh kel, aman kelseń boldy. Keıde túnniń bir ýaǵyna deıin jumys istegen Baǵdan: «Sharshap otyrmyn, sheberhanada qona salaıyn», — dep telefon soqsa: «Sháınegiń bar edi ǵoı, bolmasa shaı qaınatyp ishseıshi», — dep qamyn oılap, qamqorlyq jasaǵannan basqa túk aıtpaıtyn. Keı joldastarynyń áıeline uqsap, qaıta tekserip, nemese kezekshimen habarlasyp, sheberhanasynda ma, qasynda kim bar — dep qazbalap jatpaıdy. Osy keńdiktiń arqasynda olar tatý, urys-qaǵyssyz tirlik etip kele jatqan jandar edi. Baǵdan áıeliniń osy keńdigin tuńǵysh ret paıdalandy da, sýyt júrip otyryp túnniń bir ýaǵynda Jambyl qalasyna kirdi. Nege kele jatqanyn áldebir oıǵa batyńqyrap, kóńilsiz otyrǵan Áspet aıtqan joq. Ózi aıtpaǵan soń Baǵdan suramady, áıteýir qyz ótinishin oryndaǵan soń, nege kele jatqanyn bilýden keler-keter ne bar.

Áspettiń aıtýymen kishkene «Jıgýlı» mashınasy qalanyń shet jaǵyndaǵy jupynylaý bir tam úıdiń aldyna toqtady.

— Baǵdan aǵa, men bir nárseden qysylyp kele jatyrmyn, — dedi Áspet mashınanyń esigin asha berip.

— Qysylma. Aıt, — dep Baǵdan endi «senge» kóshti.

— Bul qalada mashına qoıa alatyn, túnep shyǵa alatyn múmkindigińiz bar ma?

Bul máseleni Baǵdan aldaqashan sheship qoıǵan edi, osynda ózimen birge oqyǵan Maýsymbek degen dosy bolatyn. — Teatr sýretshisi. Almatydan soǵan telefon soqqan-dy, kútip otyr.

— Bar bolǵanda qandaı!

Áspet qýanyp ketti.

— Erteń onda sizdi men osy arada kútem... Saǵat ekiler shamasy... — dep qalyp qoıdy.

— Jaqsy, Áspet. — Kishkene mashına zymyraı jóneldi.

Maýsymbek rasynda da úı ishi bolyp kútip otyr eken. Birge oqyǵanymen mádenıet pen óner ortalyǵynan alystaý oblystyq qalada turyp jatqan Maýsymbek bul kúnde aty shyǵyp, ózinen kósh ilgeri ozyp ketken dosyn tamaq ústinde áńgimege tartyp, anany-mynany suraǵan edi, joldan sharshańqyrap kelgendikten be, álde jumbaq Áspettiń myna jumbaq jaıyn oılap mazalandy ma, áıteýir Baǵdan sheshile qoıǵan joq. «Ne sharýamen keldiń?» — degen suraqqa da: «Tvorchestvolyq jolymnyń bir ushy myna, Aısha Bıbige baılanysty ǵoı. Sonyń bir detaldaryn kórip qaıtsam ba dep edim», — deı saldy. Áńgime osymen bitti.

Erteńine basqa eshkimmen kezdesýdi qalaı qoımaǵan, bóten ermegi joq Baǵdan ýádeli jerge aıtylǵan ýaqyttan erterek jetken edi. Mashınadan shyǵa berip, arǵy betten úıine qaraı kele jatqan Áspetti kórdi. Ústinde kıim, qolynda kúrek. Baǵdan qarsy júrdi. Bir qadam qalǵanda Áspet aınala berdi de, basyn tómen salyp turyp qaldy. Kúregi qolynan túsip ketti.

— Ne boldy, janym? — dedi shoshyp qalǵan Baǵdan. Áspet til qatpady. Kóz jasyna býlyǵyp turǵany dirildegen tula boıynan anyq seziledi. Tebirenip ketken Baǵdan taǵy til qatty:

— Aıtsańshy, Áspetjan, ne boldy? Kim jábirledi? — Osy sáttegi rıasyz jigit sezimi jábirlegen bireý bolsa, qolynda ólý.

Áspet tez túzeldi.

— Baǵdan aǵa, ǵafý etińiz, men qazir... — dep kúregin aldy da, úıge qaraı júgire jóneldi.

Birshama ýaqyt ótti. Mashına tóńireginde árli-berli júrgen Baǵdan Áspet jaıyn oılady kúregi nesi? Kıgen kıimi nege anadaı? Baqsha salmaıtyn shyǵar? Jer qazbaıtyn shyǵar? Oılap-oılap taba almady. Aıdan-anyǵy qaıtse de janyn jegideı jegen bir qaıǵysy bar. Áıtpese ór minez áli tanysyp bolmaǵan, jaqyndaspaǵan adamynyń aldynda álsizdik kórsetpese kerek edi ǵoı.

Jigit kózi myna bir jónsý úıde. Shyrpymen qorshalǵan aýla. Sol aýlanyń kóne darbazasy qısaıyp, kishkene qaqpasynyn shabaqtary túsip qalǵanyna qaraǵanda kútimi joq úı. Jalǵyz-aq kóńilge toǵy — aýla ishinde kóktemniń myna der shaǵynda gúldep japyraq jaıǵan alma aǵashtary. Árirekte qoıý kóleńkeli bir báıterek. Túbinen syldyrlap aryq aǵyp jatyr. «Áspetpen birge demalyp otyrar ma edi?!» — dep armandady Baǵdan. Sol kezde Áspet úıden shyqty. Álsizdik kórsetip alǵan álgi bir sáttiń áserin basqysy keldi me, kúlip keldi. «Kúlgenińmen qaıǵyńnyń baryn kórip turmyn ǵoı, jasyrmaı aıtsańshy odan da», — degendeı Baǵdan qyz kózine týra qarady. Qyz da qaımyqqan joq:

— Baǵdan aǵa, Aısha Bıbige baryp qaıtsaq qaıtedi?! — dep ótindi jymıa kúlip.

Aısha Bıbi! Bul kúmbez áý basta Taraz, júre kele Áýlıeata keıin Jambyl atalǵan osy bir ejelgi qazaq qalasynyń irgesinde kóne zamannyń bizge, bizden keıingi urpaqtaryna syılap ketken gúl shoǵy sekildi-aý, shirkin! Baǵdan bul jerge qansha ret kelmedi! Qansha ret synyp túsip qıraǵan kirpish-órnekterge úńilmedi. Sonyń bárinde de keremet bir sezim bıleıdi ony. Ataqty Samarqand órnekterinen úsh júz jyl buryn, jer dúnıege dańqy ketken Tadj - Maqaldan bes júz jyl buryn turǵyzylǵan, Seljýk jurtynyń aýzymen qus tistegen sultany - Sanjar batyr kúmbezimen turǵylas, bul kúmbez saqtalyp qalǵan bir qabyrǵasynyń ózimen-aq qurylys pen sáýlet óneriniń nebir keremetterin kózimen kórip, qolymen jasap, tań qalýdan qalyp bara jatqan búgingilerdiń ózin de tabyndyryp, bas ıgizbeı qoımaıdy ǵoı. Kónelik jaǵynan beri, kólem jaǵynan kishi bolǵanymen sáýlet ónerindegi sulýlyqtyń bul úlgisin Perıkldiń kóregendigi, Fıdııdiń danalyǵymen turǵyzylǵan Parfenon men Erehteıonnan áste kem deı almaısyń. Jalǵyz-aq ókinishi -«qolda barda altynnyń qadiri joq» — altyndy altyn deıik, jaqsyny jaqsy dep baǵalaı bileıik, - dep bilip aıtqan tili júırik, qoly shaban halyqtyń kesh qımyly óte qymbatqa -úsh qabyrǵaǵa tústi. Kıeli kúmbezdiń qıraǵan kirpishteri tabynyp, táýap etýge kelgenderdiń, áýesqoılyqpen jaı tamashalaýǵa kelgenderdiń qoldarynda ǵana ketken joq, izdeıtin kóz bolsa, ol kirpishter kúmbez tóńiregindegi búgin oty mazdap janǵan, biraq erteńgi oty qalaı janary belgisiz toǵysharlar úıleriniń pesh qabyrǵalarynan da tabylyp qalar edi-aý. Átteń ne kerek!.. Amal bar ma, qaıtse de qalǵan kirpishi jınalyp, qulamaı turǵan qabyrǵanyń shyny qalpaqpen jabylǵanyna da shúkirshilik jasap, dátke qýat sanaısyń ǵoı.

Áspet te, Baǵdan da til qatqan joq. Kúmbezdi únsiz júrip úsh aınalyp shyqty da, mashınaǵa otyrdy. Múmkin osyndaıda úndeýdiń keregi de joq shyǵar. Ún qatyp, sóılep tur ǵoı Aısha Bıbi. Segiz júz jyl boıyna sóılep tur. Adam balasyn sulýlyqqa megzep, tatýlyqqa, dostyqqa shaqyryp tur. Qasıetti osy jerge kelgen kóńili oıaý adamdardyń úndemeı qalatyn sebebi de sol Aısha Bıbi únin tyńdaǵandyqtan bolsa kerek. Ol úndi árkim ózinshe estıdi. Ózinshe uǵyp, ózinshe kókiregine uıalatady. Soǵan ýaqyt kerek bolsa kerek-ti.

Kishkene mashına burylyp asfált jolǵa tústi. Alda: «Mine, men qandaımyn!» — dep, Aısha Bıbige qyr kórsetkendeı kók tútinin býdaqtatyp Jambyl qalasy kórinedi. Odan ári el aýzynda ańyzǵa aınalyp ketken Tekturmas taýy. Jolda sýy tobyqtan kelmese de dúrlige aǵatyn Asa ózeni. Sol ózenge deıin únsiz kelgen Baǵdan mashınany irke júrdi de kópirge jete bere kilt burylyp joǵary saldy. «Qaıda barasyz?» — dep Áspet suramasa da Baǵdan ózenge jaqyndap kelip, shóptesin kógaldy bir jerge toqtady da:

— Azdap tynyǵyp, demalaıyq. Tamaq isheıik, — dep mashınadan shyqty.

Álgindeı bolmaı brezent jaıyldy. Mashına artyndaǵy taǵamdar, ishimdikter alyndy. Azdap shampan ishkendikten be, Áspet kóńildeneıin dedi. Bal-bul janǵan eki beti sondaı nurly. Ekeýi sýǵa tústi. Asty qumdy, tasty kelgen ózen aǵynyna boı bere almaı jyǵyla jazdaǵan bir sátterde Áspettiń Baǵdanǵa súıenip qalǵan da, Baǵdandy qushaqtaı alǵan da kezi boldy. Sonyń bárinde de jigit sabyrlylyq tanytyp, qyzdy súıep qaldy, demep jiberdi. Bas joq, kóz joq jarmasa ketken joq. Soǵan razy boldy ma, kim bilsin Áspet bir sátte sýdan shyǵyp kúnge qyzdyrynyp jatqan Baǵdannyń qasyna keldi de:

— Baǵdan aǵa, jylan jegim kelip ketti, — dedi. Baǵdan jansaq estidim be degen bolsa kerek, qadaǵalap qaıta surady.

— Ne jegim keldi deısiń?

— Jylan... jylan taýyp berińizshi.

— Qaıtip jeısiń?

— Shıkideı de, pisileı de...

Joq, Áspet oınap turmaǵan sekildi.

— Tabylsa izdeıik, — dep Baǵdan ornynan turdy. Ekeýi endi sýdan ótip arǵy jaǵaǵa shyqty da qatarlasa otyryp ózendi órleı saldy. Bet aldy taý. Soǵan deıin burqyraı kóktegen keń jazyq qaıqań kókpeńbek. Bireýi ekeý, ekeýi tórteý bolyp ónip, órbip kóbeıip jatqan tirlik. Kóktemniń jyly lebimen jetken ár qıly shóp ıisi muryndy qytyqtaıdy. Olar qum aralas tasty jaǵamen edáýir júrdi. Alda alasa qabaqta jalǵyz tal tur. Qaraly áıeldiń jaıýly shashy beıneles shashaqty maıysqaq butaqtaryn ıip tómen salyp jibergen...

— Myna taldyń atyn bilesiz be? — dep surady Áspet jaqyndap kelgende.

— Bilem. Plakýchaıa ıva... Áspet kúldi.

— Joq, qazaqsha ne deıdi?

— Estigen emespin. Jylaýyq tal deıtin shyǵar? — dep Baǵdan aǵynan jaryldy.

— Bilmeseńiz, bilip qoıyńyz. Muny qazaqtar Májnún tal deıdi.

— Májnún tal?.. Ǵajap!..

— Tabylǵan at emes pe?

— Tabylǵan at bolǵanda qandaı! - Baǵdan endi baıqady, Májnún tal túbi qoıý kóleńke, ári kóktemniń erte shaǵynda sý júretin ózekshe, jup-jumsaq taza qum. Birshama jer júrip, ústi-basy qurǵap, endi qyzyna bastaǵan ekeýdiń demalýyna sondaı jaıly oryn. Manaǵy jupyny úı aldyndaǵy túbinen aryq aǵyp jatqan báıterek kóleńkesinde Áspetpen otyryp demalar ma edi, degen armandy sezim dúr etip qaıta oıandy.

— Áspetjan, kóleńkede otyryp demalsaq qaıtedi? — dep Baǵdan qyzdyń qolynan ustady.

— Sharshap qaldyńyz ba? — dedi Áspet jymıyp. Baǵdannyń óz baılaýy boıynsha Áspettiń munyń aldynda nazdanyp áıelshe sóılegeni osy.

— Sharshamasaq ta... Eń bolmasa, keıin aıta júrý úshin...

— Meıli... yrqyńyz bilsin....

Ekeýi tal túbine kelip otyrdy. Baǵdan aınalaǵa kóz saldy. Qol sozym jerde dúrlige aǵyp jatqan ózen. Mashına birshama alysta qalǵan. Tóńirekte qybyrlaǵan pende joq. Sóıtse de sekemshil jigit kóńili dál basty. Tal túbi jat kózden tasa, oıda eken. Osy bir jaǵdaı ál berdi me, qasynda tym jaqyn, alǵan demine deıin sezilip, keýdesi men bóksesinen basqa jeriniń bári jalańash otyrǵan Áspettiń arqasyna Baǵdan qolyn saldy da, ózine qaraı tartty. Qyz beıǵam otyrsa kerek, áýeli túk qarsylyqsyz qısaıa ketti de, keler sátte baryp túzeldi.

— Baǵdan aǵa, keregi qansha?

— Keregi qanshasy nesi? Men seni jaqsy kórip qaldym ǵoı, Áspet.

Áspet qumdy shuqylady.

— Men sizdi endeshe burynnan jaqsy kóretinmin...

— Olaı bolsa, bóget bolyp turǵan ne?! — dep jigit erkinirek qımyldap qyzdyń ash belinen aldy. Júregi dúrsildep, aıaq-qoly dirildep ketti. Áspet biraq kóngen joq. Qattyraq kúsh salyp, jigit qushaǵynan bosap shyqty da, jyljyp árirek baryp otyrdy.

— Bir sáttiń álsizdigine boı aldyryp, arzanǵa barmańyz, Baǵdan aǵa. Bıik bolyńyz.

Qyzyq. Qazirgi zamanǵy mashınalardyń aldyńǵy áınegin tazalaıtyn shetkalar keremet jumys istep turyp, mashınań sazǵa batyp qalǵan kezde, motordyń bar qýat-kúshi dońǵalaqqa jumsalatyndyqtan toqtap qalatyny bolady. Myna jerde Baǵdannyń da jańaǵy shetka sekildi bir núkteleri istemeı qaldy.

— Olaı bolsa nege alyp keldiń bul qalaǵa? — dep tózimi taýsylǵan jigit burq etti.

Óz oıynyń tym bıik tuǵyryndaǵy aqyldy, sypaıy, sabyrly degen Baǵdannyń ashýǵa boı aldyrǵan myna bir keıpine Áspet tańdana qaraǵandaı:

— Sonda ne, bir sáttik nápsi úshin ǵana shaqyrǵan eken dep oılaısyz ba?

Túzeler Baǵdan joq.

— Endi ne úshin!?

— Onda tym arzan oılaǵansyz, Baǵdan aǵa. Meni qoıshy, erik bersem, baltyry qotyr, basy taz bolsa da erkekpin dep keýdesin qaǵar nadandardyń kez kelgeni jábirlep kete alady. Al sizge ne bolǵan? Men sizdi erkek emes er dep tanyp edim ǵoı. Siz osy arzan oıyńyzben óz baǵańyzdy tómendetip alyp turǵanyńyzdy baıqamaısyz ba?

Mashına áli sazdap jatyr. Shetka jumysqa qosylǵan joq. Aldyńǵy áınektiń kiri qalyńdaı túsken. Baǵdan túkti kórer emes.

— Sondaǵy oıyn ne? Meni ózińe birjola qaratyp alý ma sondaǵy oıyń? Qatyn-balamdy tastaýym kerek pe men sonda?

Áspet kóterile berip júresinen otyrdy. Endi ol Baǵdannyń ústinen qaraǵan sekildendi.

— Baǵdan aǵa, ne aıtyp kettińiz? — dep qyz tańdana sóıledi. Daýysynda zil de, ashý da joq. Oqystan sýǵa batyp tunshyǵyp bara jatqan kisiniń dármensizdigi ǵana seziledi.

— Eger meniń bar esebim — sizdi ózime birjola qaratyp alý ǵana bolsa, onda meniń oıym jańaǵy sizdiń oıdan da arzan bolyp shyǵar edi ǵoı.

Mashına sazdan shyǵyp ketken sekildendi. Shetkalar tyrs-tyrs uryp, kir basqan áınekti tazalaı bastady. Ózine endi kelgen Baǵdan qısaıa ketti, men ne istep qoıdym osy?

— Baǵdan aǵa, siz meni munda alyp kelgenińizdi buldaısyz ba?

Boıy sýynyp sabasyna kelgen Baǵdan endi kózin jumyp, jumsaq qumda sozyla túsip tynysh jatqan qalpy, salmaqty qyzǵa sala sóıledi:

— Ózińiz qalaı dep oılaısyz?

Biraq Áspet oǵan týra jaýap bermedi. Óz oıyn ári jalǵady.

— Mende bir arman bar. Tegi, oryndalmaıtyn arman.

— Aıta berińiz. Qulaǵym sizde... - dep jigit qaıta «sizge» kóshti.

— Dúnıedegi eń kishkentaı adam men bolsam... Menen basqalardyń bári úlken bolsa... Men kishkentaı bolyp erkelesem... Olar meniń qaı erkeligimdi bolsa da kótere bilse... Al shyndap kelgende, men kezdestirgenderdiń bári kishkentaı, qumyrsqa sekildi tabanda jatady... Úlkeni de, aqyldysy men bilimdisi de ózim bolyp shyǵamyn...

Kózin jumyp shalqasynan jatqan Baǵdan myna sózge qarsy daý aıtpaq bolyp qozǵala bereıin dep edi, ózine tónip, jaqyndap qalǵan Áspetti deminen sezdi de qımylsyz qaldy. Ras eken, qyz erni jigittiń betine jabysyp shóp etti de, bul qarmanǵansha bolmady, qaıta alystap ketti.

— Saý bolyńyz, Baǵdan aǵa...

Baǵdan jaýap qatpady. «Qaıda barar deısiń, qaıtyp keledi ǵoı», — degen oımen biraz jatty. Aınala typ-tynysh... «Qaıda eken?» — dep bir kezde basyn kóterip kózin syǵyraıtsa Áspet uzap barady eken.

— Áspet, jylan izdemeımiz be?

— Oınap aıtqam. Jylan jeıtin jerik emespin, Baǵdan aǵa.

Saǵat tórt boldy. Saǵynysyp kórisken eki dos dıvandy jazyp tósekti keń etip saldy da, qushaqtasqan boıy uıqyǵa ketti.

Baǵdan erteńine kesh oıandy. Burynyraq turǵan Maýsymbek shaı jasap kútip otyr eken.

— Uıqyny siltediń, dostym.

Ala kóńil bolyp kelip, osynshama alańsyz uzaq uıyqtaǵanyna ári qýanyp, ári qysylyńqyrap qalǵan Baǵdan taqyrypty basqaǵa aýdardy.

— Bizdiń zamandas qaıda?

— Tań atqaly qashan. Jumysyna ketti. Qoshtaspaq bolyp qaraılaı berip edi, bólmeni otarbasha silkintip jatyp aldyń ǵoı. Sonsoń sálemińdi ózim aıtam dep qoıa berdim.

Baǵdan saǵatyna qarady. Kúndizgi on eki.

— Al meniń de júrýim kerek...

— Keıinirek júrersiń. Tamaq salyp qoıdym. Azdap bas jazaıyq. Múmkin zamandasyń da kelip qalatyn shyǵar...

— Joq, Maýsymbek, bir mınýt toqtaýǵa múmkindigim joq. Sen de jumysyńa bar, — dep Baǵdan beti, qolyn jýyp, bir kese shaı ishti de, jalynǵan dosyna qaramastan qosh aıtysty.

Bul joly: «Qaıda barsam eken?» — dep Baǵdan tipti oılaǵan joq. Salyp otyryp keshegi tanys úıdiń aldyna keldi. Kelýin kelse de úıge kirýge bata almaı uzaq turyp qaldy. Jańa Maýsymbekti ala kelip, sony jiberip almaǵan ekenmin dep te ókindi. Biraq qaıtyp barýdyń orny joq... — İlgeri júrip, qaıta keıin oraldy da, mashınasyn jolǵa qaraı buryp durystap qoıa bergende júgirip bir bala ótip bara jatty.

— Áı, balaqan, qaıyryla ketshi, — dep daýystady Baǵdan mashınadan shyǵyp jatyp.

Qaıyrylǵan bala sondaı tárbıeli eken.

— Sálemetsiz be, aǵataı!

— O, kóp jasa. Atyń kim?

— Kópjasar.

— Kópjasar? Ózim de bilip aıtyp tur ekenmin ǵoı. Al qaı úıdensiń?

Kópjasar kórshi úıdi nusqady.

— Mynaý úıden...

— Al myna bir úıde kim turady? — dep Baǵdan qısyq darbazaly úıdi kórsetti.

— Aq dáýlet turǵan...

— Nege turǵan? Qazir qaıda?

Bala jaýaby kelte.

— Sottalǵan...

«Ne úshin?» — dep suraǵysy kelip Baǵdan múdirińkirep qalyp edi, Kópjasar:

— Araq ishedi. Tóbelesedi, — dep anyqtap qoıdy.

— Al áıeli qaıda?

— Áıeli Almatyda.

Baǵdannyń júregi bir túrli sazyp júre berdi: Áspet bolǵany ǵoı?!

— Atyn bilmeısiń be? — dep surady Baǵdan júregin basyp.

— Nege bilmeımin. Bilem. Aty - Áspet...

Baǵdan aýzyn asha almaı qaldy. Sharýa bitti dep oılaǵan bala jónele berip edi. Baǵdan daýsy qaıta shyqty.

— Al, qazir kim turady?

— Aq dáýlettiń ápkesi — Altyn...

— Jalǵyz tura ma?

Kópjasar jaqyndap keldi de, bireý-mireý estip qalmasyn degendeı sybyrlaı sóıledi.

— Aq dáýlettiń bir jarym jasta balasy bolatyn. Sony asyrap alǵan edi. Endi joq.

— Joǵy qalaı? — dep surady Baǵdan túsinbegendikten.

— Aldyńǵy kúni ólip qaldy.

— Ólip qaldy?..

— Iá ólip qaldy, — dep Kópjasar júgire jóneldi.

Baǵdannyń on boıy muzdap, júregi shymyldap júre berdi. Nege óıtti, ózi de bilgen joq, turǵan jerinde otyra ketti. Jaı soqqandaı. Bala men baıdan aıyrylǵan jaraly áıel eken ǵoı Áspet. Qalaı túsinbedi? Qalaı ańdamady? Bir daýys aqtalǵandaı boldy. Ózi jaıly túk aıtpady ǵoı. Qalaı túsinesiń! Qalaı ańdaısyń! Bir daýys Baǵdanǵa úkim shyǵarǵandaı bolyp estildi. Nadansyń, Baǵdan. Nadan emessiń-aý, topassyń. Jol boıy bir aýyz til qatpaı, kúrsinýmen keldi. Sonysy aıtqany emes pe! Kúrek ustap kele jatyp solqyldap jylady. Sonysy túsindirgeni emes pe! Eger de sen topas bolmasań, ótken jyly kúzde osy Jambyl vokzalynda Áspetti shyǵaryp salǵandardyń:

«Áspet, renjime, ómirde ne bolmaıdy!» — degen sózderinen-aq Áspet basynda bir qaıǵynyń baryn sezgen bolar ediń ǵoı. Eń bolmasa, «Aısha Bıbi» kartınasynyń qabyrǵadan alynyp qalýy: «Uzaq bir hıkaıa», — demep pe edi. Sen ony ózińniń ózimshil de kúdikke toly sekemshil kóńilińe baǵyp: «Unamaǵan soń alyp tastaǵan ǵoı», — dep joryǵansyń. Áne, nadandyq qaıda! «Uzaq bir hıkaıa», — dep kúrsinip aıtsa, unamaǵandyǵy emes, basqa bir sebebi bolǵany da. Soǵan da úńile almadyń ǵoı. Topastyq bolmasa bul ne?

Jer syz eken, sony sezgen Baǵdan túregeldi. Ózin-ózi «nadan», «topas» dep qansha jerlese de óner adamynyń bárine tán bir álsizdik osy jerde Aısha Bıbige baılanysty taǵy bel alyp ketti. Degenmen nege uzaq hıkaıa? Sonyń syryn ashsa, osy úı ǵana asha alady. Taǵy bir daýys onyń bos dalbasa. Qaıtseń de qaraly qalǵan, óziń jábirlegen Áspetti tap. Aıaǵyna jyǵyl. Keshirim sura. «Ápkesi jalǵyz» degen bala sózi qamshy boldy ma, Baǵdan aqyryn júrsem aınyp qalarmyn degendeı, qattyraq basyp kelip shabaqtary túsip qaýsap turǵan qaqpany ashty...

Aldan jýantyq kelgen alasa boıly, qysyq kóz orta jastaǵy áıel shyqty. Altyn degeni osy bolsa kerek.

— Kirińiz, — dedi ol qysylyńqyraǵandyqtan esik kózinde turyp qalǵan Baǵdanǵa.

— Joq, men bir sátke ǵana...

— Bir sát pe, eki sát pe, kelgennen soń esik kózinde turmańyz. Bylaı shyǵyńyz.

Baıqaıdy, Altyn degeni durys adam. Baǵdan tórgi bólmege ótti. Jupyny úı. Jupyny temir kereýet. Qabyrǵaǵa kóneleý kilem ustalǵan. Ústin kir basqan kóne dıvan. Stol, oryndyqtar da sánnen áldeqashan shyǵyp qalǵan eski dúnıeler... Biraq Baǵdan kózi olarǵa emes, aýyz úı, tor úılerdiń qabyrǵalaryndaǵy jıi ilinip, keıin alynyp qalǵan kartına — sýretterdiń aıqyn saqtalǵan tańbalaryna tústi. «Osynyń bir jerinde Aısha Bıbi de turdy-aý bir kezde», — dep oılady Baǵdan.

Kele salyp, otyrmaı jatyp jalańash qabyrǵalarǵa súzile qaraǵan Baǵdan minezin ersi sanady ma, úı ıesi ún qatty:

— Al, shyraǵym, jaı júrsiń be?

Baǵdan aldymen «jaı» dep qaldy da tez túzeldi.

— Maǵan Áspet kerek edi...

— Áspet ketip qaldy ǵoı...

— Ketip qaldy? — dep tańdandy Baǵdan. — Qaıda?

Áıel: «Deniń durys pa ózińniń», — degendeı surana qarady.

— Qaıda bolýshy edi, Almatyǵa. Tańǵy altydaǵy avtobýspen ketti.

— Apyr... raı, á?..

Úı ıesi: «Endi ne der eken?» — dedi me, únsiz qaldy.

Endi ne aıtýdyń jónin taba almaǵan Baǵdan kóp qınalyp baryp:

— Al jaqsy, apasy... — dep ornynan tura berdi.

— Iá, shyraǵym, Áspet tanysyń ba edi?

— Iá, tanysym... Byltyr konservatorıaǵa kelip túsem degende... — dep ar jaǵynda taǵy ne aıtýdyń jónin bile almaı múdirip qaldy.

Úı ıesi ilip áketti:

— E, bir jigit túsirem dep ýáde berip edi, qolynan kelmeı qaldy, — dep edi. Sol sen ekensiń ǵoı, shyraǵym.

Sýǵa ketken tal qarmaıdynyń keri.

— Iá, sol men...

Úı ıesi jibıin dedi.

— Iá, shyraǵym, senen jazyq joq. Baryńdy salypsyń. Kónbegen ana shubar bet kórinedi ǵoı?..

— Iá, sol... jeńgesi. Umytpasam, sizdiń esimińiz osy Altyn ǵoı?..

— Iá, Altyn... — Altyn jadyraı tústi.

Baǵdan ózine-ózi kele bastady.

— Áspet sizdi aýzynan tastamap edi sol kezde. Altyn dese, altyn... Týǵan anam sekildi. Osynda kelgenim sol kisiniń arqasy... Shyntýaıtqa barǵanda inisin emes, meni jaqtaıtyn... Jassyń áli, oqy... kisi bol... balańdy men asyraımyn... — Sózi osy.

— Ras, ras... — dep Altyn kózin súrtti. - Bir ótirigi joq. Ony inim dep qalaı jaqtaıyn, isi qısyq bolsa... Muny kelinim dep qalaı jamandaıyn, isi men minez-qulqynan bir min tappasam... «Adam - syılaǵannyń quly» emes pe. «Qaryna tartpaǵannyń qary synsyn» degen - bilimsizdikten týǵan sóz, shyraǵym.

Ózi qý bolmasa da, ońaı jerden qýlyq jasap, ol qýlyǵy oıda joqta júzege asyp ketken soń, Baǵdan erkinsı sóıledi:

— Sonshama ne búldirdi Aq dáýlet, alyp qalýǵa bolmady ma?

— Oıbaı, shyraǵym-aı, alyp qalmaıyq dedik pe. Áspetjan ekeýmiz jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, kirisip-aq baqtyq qoı... Bolmady ǵoı.

Baǵdan biletin adam sekildi:

— Sonda da ishýin qoımady?.. — dep qoıdy.

Altyn kózine taǵy jas aldy.

— Qoımady ǵoı, baıǵus bala... qoıa almady. Jaı iship kelse bir sári. Dúnıeni qyryp-joıyp keledi ǵoı. Áspetke bolysasyń dep tipti maǵan da til tıgizýge deıin bardy. Al ol baıǵusta túk jazyq joq. Jumysyna ýaqytynda barady. Ýaqytynda jumysynan keledi. Sodan keıin zaryǵyp Aq dáýletti kútedi. Aldanyna qaraıdy.

Baǵdan shoshyp ketti.

— Aldan?!

— Iá, Aldan edi aty. Men qoıyp edim ol atty. On segizimde turmysqa shyqtym. Eki aı otaspastan soǵys bastaldy. Kúıeýim maıdanda qaza boldy. Sodan keıin bala súımek túgil jar qushaǵy degendi de kórgen joqpyn, shyraǵym. Ákemiz de maıdannan oralǵan joq. Soǵys bastalǵan jyly ishte qalǵan osy inim Aq dáýlet edi. Bul dúnıege kelisimen anamyz da dúnıe saldy. Sosyn men osy balaǵa ana ornyna ana bolyp otyryp qalǵan edim... Áıteýir on klastyq bilimim bar ǵoı. Áýeli kolhozda esepshi boldym. Sodan bastaýysh klasqa sabaq ta berdim. Jetkizdim, adam ettim. Osy Jambyldaǵy sý sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirdi. Obaly neshik, jaqsy bitirdi. Jaqsy oqyǵany sondaı, sońǵy kýrsynda ǵylymı komandırovkamen Moskvaǵa da bardy. Sol joly ǵoı Áspetjanmen kezdeskeni. Ol onda MGÝ-diń fılosofıa fakúltetiniń ekinshi kýrsynda oqıdy eken. Oqýyn tastap Aq dáýletime erip keldi. «Bir jylǵa akademıalyq demalys aldym. Keler jyly qaıta baryp túsem ǵoı», — dep kelgen. Qaıdan tússin, «Úıdegi kóńildi bazardaǵy naryq buzady» demeı me, keler jyly náresteli boldy. Jórgek ıisin sezbegen basym aldanyshym bolsyn dep atyn Aldap qoıyp, baýyryma salyp edim, mine, odan da aırylyp qaldym. — Altyn solqyldap jylap jiberdi. Jalǵyz qalǵan áıel taǵdyry áserlendirdi me, álde Áspet taǵdyry batty ma, Baǵdannyń da kózine mólteńdep jas kelip qaldy.

— Sabyr etińiz...

— Sabyr etpegende ne sharam bar?! — dep Altyn endi betin shálisimen basyp únsiz jylady.

Araq ishse de, Aq dáýlettiń ne qylmys úshin jazalanǵanyn bilmeıtin Baǵdan taǵy jymba joldady:

— Aq dáýletti aqtap alýǵa bolmaı ma ózi?

— Aqtaıtyndaı qylmysy da joq qoı ol sorlynyń. Ótken qysta shyǵaryp ta alǵanmyn. Jumysqa da ornalasty. «Endi ishpeımin», — dep ant-sý da ishti. İshýin qoısa, qaıtyp kelem degen Áspetten de habar keldi. Biraq inimniń ýádesi on-aq kúnge jetti ǵoı...

Bar jaǵdaıǵa qanǵan Baǵdan ketýge bet aldy.

— Sózge aldandyryp qalyppyn ǵoı. Eń bolmasa, shaı iship ket, shyraǵym.

— Raqmet, apasy. Asyǵys edim...

— Úı osy, shyraǵym, jolyń túsip alda-jalda kele qalsań, qaıyryla ket... — dedi Altyn. Sodan keıin az kidirip, ar jaǵynan tógilip kelip qalǵan kóz jasyn kúsh salyp toqtatty da: — Áspetjan kelinim emes, birge týǵan sińlimdeı, nesin aıtasyń, balamdaı bolyp ketip edi. Sorly bolyp qalmasyn, kóz qyryńdy sala júrgeısiń... — dep bozdap qoıa berdi.

Ne ǵajap?! Jaǵasy jaılaý toq kóńildiń bir kúıtin ǵana qýalap kelgen Baǵdan da joq jerden qasiret arqalap, kóz jasyna ıe bola almaı qaldy:

— Altyn apa, ózińizdeı kórińiz. Shamam kelgenshe kómegimdi aıamaspyn...

Osyny aıtyp Baǵdan ornynan kóterilip, aýyzǵy bólmege ótti de, turyp qaldy temir kereýet pen betine jaryq túsken garderob, syry taıǵan etajerkalardyń arty tolǵan sýret kenereleri. Kásibı kóz sony birden shaldy.

— Altyn apasy, osynshama kóp kenereler qaıdan kelgen?

— Oı, shyraǵym-aı ol bir hıkaıa ǵoı...

— Qandaı hıkaıa?

— Áspet kelinim jınaǵan kartınalar edi... Aq dáýlet mas bolyp kelip bir keshte talqanyn shyǵardy.

«Osynyń ishinde Aısha Bıbi de bar-aý», — degen oı bılegen Baǵdan:

— Kórýge bola ma? — dep surady.

— Kórgiń kelse, kóre ǵoı. Ne tamtyǵy qaldy deısiń, biraq.

Baǵdan endi qysylǵan joq, erkinirek basyp bardy da, birtindep kótere bastady. Djordjone. «Iýdıf». — Aıqysh-uıqysh salǵan pyshaq tańbasy. Rýbens. «Telpek kıgen áıel». - Qıalatyp bir tartylǵan. Rembrant. «Danaıa». — Kóldeneńinen úsh tartylǵan. Repın. «Qahar Ivan jáne onyń balasy». — Pyshaq izi Qahar Ivannyń mańdaı tusynan tıipti.

— Qudaı-aý, mynaýyń quddy Balashov qoı.

— Balashovyń kim, shyraǵym? Aq dáýlet de, - dedi túsinbegen Altyn.

Baǵdan túsindirip álek:

— Repınniń Tretákov galereıasynda ilýli turǵan osy kartınasyna qarap turyp Balashov degen bir orys ofıseri: «Sumyraı», - dep qanjar siltegen ǵoı...

— Iá, sol Balashovyń endeshe...

Baǵdan kelesi kenereni kóterdi. Baǵdan Shaımuratov. «Aısha Bıbi». — Aıqysh-uıqysh jeti-segiz syzyq túsken. Baǵdan kenereni qolyna ustap turyp qaldy:

— Ala-bóten tilgileıtin bul sýrettiń ne jazyǵy bar edi?

— Oǵan kináli men, shyraǵym... - dep múdirdi Altyn.

— Qaıtip?

— Eń bolmasa, myna Aısha anańa qol tıgizbe, — dep edim, soǵan eregisip jasaǵany...

Baǵdan ári qazbalamady. Qolyna juqqan shańdy ketirmek bolyp, alaqanyn shapalaqtady da, syrtqa shyqty.

— Al saý bolyńyz, Altyn apa.

— Saý bol, shyraǵym...

Ekinshi úıden aınala bergende ańdyp turǵandaı aldynan júgirip Kópjasar shyqty.

— Aǵataı, toqtańyz...

Baǵdan tejemeni basty.

— Ana bala bar ǵoı báribir óletin edi...

Túsinbegen Baǵdan:

— Nege? — dep surady.

Kópjasar mashına esiginen ishine úńildi:

— Jurt aıtady...

— Jurt ne dep aıtady?

— Kópjasar bireý-mireý estip qalmasyn degendeı úńile tústi.

— Aldan biterde Áspet jeńgem jylan etine jerik bolǵan...

Baǵdan túk aıtpady. Estimegen boldy da júre berdi.

Qaraılar eshteńe qalǵan joq. Endigi bet - Almaty. Júrip keledi. Oılap keledi.

Muny jurttan artyq sanasa, artyq sanap, asyra baǵalaǵandyqtan ǵana qolqa salǵan bolsa, óz jaıyn nelikten jasyrdy? «Baǵdan aǵa, meniń halim osyndaı, kele jatqan sebebim mynadaı», - dep jol ústinde shynyn aıtsa, Baǵdan jibergen qateliktiń biri de bolmas edi ǵoı. Sup-sulý, tap-taza qalaı alyp kelse, Baǵdan ony dál solaı tap-taza, sup-sulý kúıinde alyp qaıtar edi. Nege jasyrdy? Nelikten Baǵdan bul shyndyqty kóldeneń adamdardan estidi? Álde shynymdy aıtam dep, syrymdy ashyp alam ba dep qoryqty ma? Bir ǵajaby — Baǵdan Áspetke shań jýytar emes. Tereńirek oılap qarasa jańaǵy suraqtarǵa tapqan jaýaby munyń óz paıdasyna emes, Áspet paıdasyna sheshilip jatqanyn anyqtady. Osy Áspet taqylettes adamdar bolady - óz basynyń jaıyn aıtyp, shashyla bermeıtin adamdar. Ondaılar ólip bara jatsa da shaǵynbaıdy, bireýge sabyt ta salmaıdy. Mal baqqan qazaq aýlynda týyp, mal jaıyn jaqsy bilgendikten be Baǵdannyń esine jylqy maly tústi. Osy bir sulý janýar tort aıaǵyn baılap-matap, baýyzdap jatqanda dybys shyǵarmaq túgil tuıaǵyn da serippeıdi. Keremet emes pe? Asyly, shaǵynbaý, men osyndaı bolyp qaldym dep baıbalam salyp, bireýge mindetsimeý -asyldyqtyń belgisi. Kim bilsin joq jerde júregi tilgilenip, kóńili qulazyp, keń muhıttyń bir qıyrynda, apatqa ushyraǵan kemeden ushyp túsken sekildenip Baǵdannyń músápir bolyp qalýy - Áspettiń osy bir minezinen shyǵar. Eger ol byltyr kezdesken boıda óz halin pash etip, bul músirkese eken, aıasa eken dep arzan esep qursa, Baǵdan múmkin osynshama qınalmaǵan da bolar ma edi, álde qaıter edi? Danyshpan Leonardo da Vınchıdiń «Djokondasy» kórermenderin tabyndyrǵanyna bes júz jyl. Osy bir jarty myń jyl boıynda adamzat áýletiniń oǵan degen mahabbatynyń aınymaı, sýymaı kele jatqan syry nede?! Onyń syry Monna Lızanyń jumbaqtyǵynda emes pe eken? Sol bes júz jyl boıy sheshýi tabylmaǵan bitimsiz bir daý bar. Monna Lıza kúlip tur ma? Álde Monna Lıza kúlmeı tur ma? Myna keremetti qarańyz. Sol bes júz jyl ishinde orta eseppen jıyrma býyn aýysqan eken. Sonyń bir de biri jaýap bere almaǵan suraq. Bylaı qarasań adamnyń kúlgen, kúlmegendigin aıyrýda nendeı qıyndyq bar! Kúlgen, kúlmegenińizdi kerek deseń besiktegi bala da aıyra almaı ma? Ne ǵajaıyp bul sonda? Bul ǵajaıyptyń kilti - Monna Lızanyń ishki dúnıesiniń tomaǵa tuıyq, jumbaqtyǵynda dep bilińiz. Sol sebepti Monno Lızany túsiný óz kóńil kúıińe baılanysty. Bir kelip qaradyńyz. Djokonda sizge mıyǵynan kúlip jymıyp tur. Aınala berip qaıta úńilińizshi joq, Djokonda jymıyp turmaǵan eken, ústińnen qarap, «netken sorly edińder», — dep mazaqtap tur eken... Al túsinip kór... Sol sekildi qulaı berilgen kóńildiń de syry mine Áspettiń osy jumbaqtyǵynda jatyr. Ne sumdyq? «Jylan jegim keledi», — dedi-aý! Taǵy da jerik emes pe eken? Biraq bul kúdikte negiz joǵyna keshegi Áspet aıtqan sózderdi saralaı kelip kózi jetti: «Oınap aıtqam. Jylan jeıtin jerik emespin», — dedi emes pe. Baǵdan ózine-ózi razy bolmaı betin tyrjıtty. Baǵdan sen óziń ne bolyp ketkensiń, taza jerden qoqys izdeısiń. Pasyqtyq qoı. Munyń qalaı, jigitim?! — Jigit oıy endi kóleńkeden shyǵyp nurly, sáýleli bir jaǵaǵa qaraı bet aldy. Keshe Maýsymbek úıinde nege ońasha qalǵyń kelmedi osy? Jalǵyzdyqtan úreıiń ushqan sebebi ne? Maýsymbekti saǵynyp kelgen joq ediń ǵoı. Sóıtse de qasyńda qaldyrdyń. Sebep? Sebebi - ońasha qalsań, Áspetti oılar ediń. Óz bilmestigińmen óz júregińe óziń salǵan jara bar edi. Sol syzdatyp aýyrtatyn edi. Sen sodan qoryqtyń. Endeshe dál osyndaı sezim Áspet basynda da bar edi ǵoı. Ol jalǵyzdyqtan qoryqqan edi ǵoı. Ótirik kúlgeni, Aısha Bıbige shaqyrǵany, sýǵa túskeni, jylan taýyp ber dep jetelep ketkeni... bári-bári óziniń ana qaıǵyly, múshkil halin bir sát bolsa da umytý edi ǵoı. Qaıǵymdy umyttyrar, aldanyshym bolar dep, saǵan qol sozyp edi ǵoı. Sen bolsań sol úmittiń bıiginen tabylýdyń ornyna, kóp nadannyń biri boldyń da, sazdap aıaqtyń astynda jattyń. Baǵdan júregi sazyp taǵy aýyra bastady. Tý syrty shymyrlaı muzdap, mańdaıynan shyp-shyp salqyn ter shyqty. Jer tabanyn sýyryp, asfált joldy dońǵalaǵyna búktep salyp, zyrlap kele jatqan kishkene mashına joldan buryla berip kilt toqtady. Syrtqa kóterilgen Baǵdan keýdesin jelge berip, tereń dem aldy. Biraz jelpinip, olaı-bulaı júgirdi de, sodan keıin:

— Almatyǵa barǵan soń qaıtsem de izdep tabýym kerek Áspetti, — degen baılam jasap, mashınasyna otyrdy.

«Tabam», — dep, Baǵdan qansha qadap aıtsa da Áspet, biraq taptyrmady. Konservatorıaǵa barǵyshtady. Kezdesip qalmas pa eken dep kóshe kezdi. Áspet jumys isteı alady-aý degen ár qıly mekemelerde boldy. Ýnıversıtet pen ınstıtýttardyń, Ǵylym Akademıasynyń úılerin sharlady. Balalar baqshasyna, mektepterge telefon soqty. Bárinen estiler jaýap bireý-aq: «Qurmantaeva Áspet? Joq, ondaı adam istemeıdi munda». «Ózi habarlasyp qalmas pa eken?» — dep úıde de, sheberhanasynda da uzyn shnýr jalǵap, telefondy qasyna da qoıyp júrdi. Bári zaıǵy.

Bir rette sheberhanada otyrǵan. Jumysy túskiri júrmeı, bir túsirgen boıaýy ózine unamaǵan soń sypyryp tastap, qaıta-qaıta jazyp kúızelińkirep otyrǵan-dy. Kenet telefon shyldyrlady. Áıel daýsy. Baǵdannyń júregi týlap ketti.

— Ne istep otyrsyń?

Baǵdan kesheýlep baryp aıyrdy óz áıeli, Sálıma.

— Nemene, asyq oınap otyr deısiń be, jumys istep... — dep ashýlandy Baǵdan.

— Men qazir baram, — dep Sálıma telefon trýbkasyn saldy.

Baǵdan «amanshylyq pa?» — demekshi edi, úlgire almady.

Sheberhana mańyna onsha kóp at izin sala bermeıtin áıeliniń myna minezine tańdanǵan Baǵdan jumysyna qaıta kiristi. Arada qansha ýaqyt ótti, kim bilsin, bir kezde Sálımanyń daýsy shyqty:

— Káne, qanshyǵy qaıda óziniń?

— Qanshyǵy nesi?

Sálıma bas joq, kóz joq qýys - qýysty timiskileı bastady.

— Aý, batyrekesi, ne izdep júrsiń?

— Álgi qanshyqty.

— Qanshyǵyń ne? It pe?

— Qoı, jigitim, oıyndy.

Tatý semány buzyp, Sálıma ekeýiniń arasyna ot jaǵýshy bireý baryn Baǵdan endi ańǵardy. Qaı sýretshi bolmasyn, óz sheberhanasyna jazý nıetimen kimdi qalasa sony ákele alady. Azdaǵan ózimshildigi, jonyp tastaıtyndaı ǵana qısyqtyǵy bolǵanymen, «al kettimi» joq, aldy keń, negizi momyn, bar tileýin bala baqsam, Baǵdanǵa qyzmet istesem degen nıetke baǵyndyrǵan Sálıma ony jaqsy biletin, jaqsy túsinetin. Sony bile tura, túsine tura kelip tur. Olaı bolsa, azǵyryndy, ósek áseri oısań da myqty. Áýeli shamdanyńqyrap qalǵan Baǵdan negizi ańqaý, sengish áıeliniń múlt jiberip alǵanyna kúldi.

— Ondaı senbestigin bolady eken, «qazir baram», — dep telefon nege soqtyń? Úndemeı kelip ústimnen túspeısiń be! Sen kelem degen soń qoıa berdim...

Sálıma ne derin bilmeı ańyryp qaldy.

— Qoıshy, oıynyń qalmaıdy eken osy seniń...

— Osyndaı oıyn bola ma? Senbesiń bar, telefon soqpa, baram deme. Ańdyp júr de, úndemeı bas. Jóni osy. Teris deshi, káne?

Úndeı almaǵan Sálıma tereze jaqtaǵy kýshetkaǵa baryp otyrdy. Sol jaıdy paıdalandy ma, Baǵdan endi azdap aqylgóısińkireı sóıledi.

— Bizde qazir bári bar, bala bar, úı-jaı bar. Aqshamyz da bar.

Baǵdanyńnyń ataq-dańqy óz aldyna. Ol qazir halyqqa tanylyp qalǵan el adamy. Múmkin bireýlerge tatýlyqpen kún keship kele jatqan osy ómirimiz unamaıtyn shyǵar. Aramyzǵa ot jaǵyp, arazdastyryp jibersek deıtin shyǵar.

— Joq, qaıta jaqsy bolsyn degeni.

— Jaqsy bolsyn degender osylaı jasar ma? Seni maǵan jany ashyǵansyp shaptasa — kór soqyr, nadandyǵy. Al bilip shaptasa — zalymdyǵy. Qaısysy bolsyn jaqsy emes. Óner adamy qaı zamanda bolmasyn ósek syryǵynyń ushynda júrgen. Toǵysharlar óseginiń syryǵy. Sol ósektiń soıyl soǵary óziń bolsań, ol meniń ǵana emes, seniń de baqytsyzdyǵyń ǵoı... «Jaman aıtpaı jaqsy joq», sondaı baqytsyzdyqqa dýshar bola qalsań, jańaǵy «jany ashympazdaryń» qol ushyn berer me saǵan? Bermeıdi emes, bere almaıdy, berý qolynan kelmeıdi. Kóp bolsa, «alda baıǵus-aı», — dep músirkeıdi. Tileıtiniń osy ma sonda?

Sóz parqyn túsine biletin Sálıma kúrsinip aldy da:

— Ana, Áspet degeniń kim? — dep surady.

Baǵdan múdirip qaldy. Qaıdan estidi? Kim aıtty? Tipti ekeýiniń kezdeskenin tiri jan kórgen joq qoı. Maýsymbek Áspetti bilgen emes. Altynnan shyqty deýge, aýyz barmaıdy. Baǵdannyń kim ekeni onyń túsine de enbegen. Kópjasar — bala. Qaıdan shyqty bul áńgime? Qaıran.

— Nege úndemeısiń?

«Sen jurtty tanymasań da, seni tanıtyn kóz kóp», — dep joryǵan Baǵdan:

— Bilmesem, ne dep úndeýim kerek? — dedi tańdanǵan bolyp.

— Bilmeseń, má, endeshe? — dep, Sálıma bir qomaqty qaǵazdy Baǵdan aldyna laqtyra saldy.

Ashyp qarasa, vagon-restoranda qyzǵa baıqatpaı otyryp Baǵdan jasaǵan Áspet sýretiniń eskızderi. Bir eskızdiń astynda: «Áspet!» degen óz qoly.

— Iá, bul Áspet, — dedi ary taza Baǵdan.

— Onyń kim? — dep turmyn ǵoı men saǵan.

Sıez saparyndaǵy álbomda osyndaı qyryq-elý eskız bolatyn. Sonyń ishinde tolyp jatqan áıelder de bar edi. Sol eskızderdiń bárin bylaı tastap - Áspetti alyp kelgenine múlde qaıran.

— Malshy mal baqpasa, ańshy ań aýlamasa, jazýshy kitap jazbasa, olardyń nesi malshy? Nesi ańshy? Nesi jazýshy? Sondaı-aq kórgen-bilgen kezdesken adamdarymdy álbomyma túsirmesem meniń qaı jerim sýretshi? Jol-jónekeı kezdeskenderdiń biri shyǵar?

— Oınama, shynyńdy aıt!

Baǵdan jaltara sóıledi.

— Ana álbom ishinde tolyp jatqan beıneler bar. Solardyń birine soqpaı, bul eskızge nege shúıliktiń?

— Sebep bar.

— Qandaı?

Ekeýiń poezd restoranynda birge otyrypsyńdar.

Jambyl saparyn bilip qaldy ma dep sekem alǵan Baǵdannyń júregi ornyna túseıin dedi.

— Ony kim aıtty?

— Kim aıtqanyn qaıtesiń. Áspet degen kim dep turmyn ǵoı, sony túsindir.

— Áspet degen be?.. Sonyń kim ekenin ózim de jóndep bilmeımin. Tegi, sol meniń ózim bolsam kerek, — dedi Baǵdan salmaqty qalpyna kelip.

— Oınaısyń, á?.. — dep jymıdy ashýy tarqaı bastaǵan Sálıma.

— Oıyn emes, shynym. Baıqaısyń ba, aldyńǵy jyly sezge baryp kelgennen beri meniń taqyrybym da, stılim de ózgere bastady ǵoı. Sol — Áspettiń arqasy. Meniń kózim ashylaıyn dedi, Sálıma. Tegi, kemeldik kele jatqan bolar...

Sálıma biraz únsiz otyrdy da, taqyryp ózgerdi, stıl ózgerdi degen soń ba:

— Osy ana jylǵy bir kartınań qaıda? — dep ashý arazdyǵy joq suraq qoıdy.

— Qaısysy?

— Álgi «Egin oraǵy aldynda...» degen be edi? Birdemeleri unamaıdy, jóndeımin dep júrýshi ediń ǵoı?

— Á, ana bir kartına ma? Joıyp jibergenmin.

Sálıma shoshyp ketti.

— Ózińdi tanytatyn dúnıe emes pe edi?

— Búgin tanytsa da, erteń quny bolmaı qalatyn shyǵarma maǵan qaıbir túpkilikti bedel áperer deısiń. Bedel emes, sabynnyń kóbigi ǵoı ol. Qazir burqyrap turǵanymen erteń joq. Sen eger aqyldy bolsań, meniń boıymdaǵy qudaı bergen talantty sabyn kópirshigine ıtermeleme.

Negizgi mamandyǵy muǵalimdik bolǵanymen biraz jyl óner adamynyń qasynda júrgenin tanytyp:

— Bul janrdan nege shoshısyń? Tek qana portretter jazyp ta aty shyqqan sýretshiler bar emes pe? — dep daýlasty Sálıma.

— Ol portretterde ómir bar. Ol kelbetterden qaıǵy men qýanyshty da, aqyl-oı, kemeńgerlikti de, ashý-yza men kúlkini de, jaqsylyq pen jamanshylyqty da, qýlyq pen zymıandyqty da, bárin de kóre alasyń. Olar shyn kórkem týyndylar.

— E, sen de endeshe solaı etip jaz.

— Joq, eginjaı ol palıtranyń orny emes, qalaı jazsań da plakattyń aty plakat.

Sálıma jyǵyla sóıledi:

— Kózge kóbirek tússin, aýyzǵa jıirek iliksin ǵoı meniki...

— Joq, bul kózge erteń túspeıtin, aýyzǵa erteń ilikpeıtinderdiń joly. Arzan jol.

Sálıma úndegen joq.

Mine, jubaıymen ekeý ara bolǵan osy áńgimeden keıin segiz jyldan astam ýaqyt ótti. Jyldar qarap jatpaıdy. Áldenelerdi alyp, áldenelerdi syılap jatyr. Alaryn opyryp, oısyratyp birden de almaıdy. Sát saıyn, saǵat saıyn kún, aı saıyn jymba joldap alady. Sol alystyń belgisi — samaıǵa kire bastady. Basynda nysana ǵoı dep julyp tastap júrgen Baǵdan júre bara álgi jyly qurǵyrlardyń alyp jatqan birdemeleri ekenin túsinip, moıynsuna berdi. Aqyl-oıdyń toqtasqanyn, talanttyń qalyptasqanyn tanytyp murt qoıdy. Ózi atjaqty kelgen óńin ashyp, syndarly uzyn boıyna áldebir súıkimdilik, irilik syılaǵan kóp qoıý, qap-qara ádemi murt. Bir kúni Baǵdan aınaǵa qarap otyryp, sol murt arasynda da jasyrynyp júrgen aq taldardy kórdi. «Ázirge jasyryna tur. Qaıda baram deısiń, erteń óziń - aq shyǵarsyń», — dep kúlgen-di. Bul jyldardyń urlaǵany bolsa, syılaǵany áldeqaıda eseli. Alyp-alyp, esesine túk bermeı qoısa qaıter ediń? Jastyq dáýreni ótip,kemeldi kisilik shaqqa jetken Baǵdan sony shúkirshilik etedi, eń aldymen ol taǵy bir ul bala kórdi. «Aıbarymyz bolsyn dep atyn Aıbar qoıaıyq», - dedi Baǵdan. Sálıma qarsy bolǵan joq. Bul - onyń ómirdegi tabysy bolsa, ónerdegi tabys she? Ataýly jyldar Baǵdannyń qyl qalamynan irili-ýaqty elý-alpys shyǵarma týǵyzdy. Sonyń ishinde on shaqtysy iri polotno - ataq pen bedel ákelip, Baǵdan dańqyn qalyptastyrǵan shyǵarmalar. Burynǵy «jas sýretshi» degen anyqtama áldeqashan umyt bolǵan-dy. Endi Baǵdan famılıasyna: «belgili sýretshi», «kórnekti sýretshi», «betke ustar sýretshi» - degen anyqtamalar qosarlana júretin boldy. Aıla-qýlyqsyz, óziniń adal eńbegi arqasynda kózi birshama durys ashylyp, qıqym esep, haltýra degenge soqpaı, ekiniń biri dál basyp tanyp, taba bere almaıtyn sheberlik atty jolǵa adaspaı túsken talanty arqasynda jetken anyqtamalar ol. Shyn nadan, shyn topas adam «men topaspyn» dep óziniń ondaı «qasıetin» eshqashan da moıyndamaq emes qoı. Bir kezde Asa ózeniniń boıynda Áspetten aıyrylyp, kúızelip qalǵan Baǵdan ózin-ózi «Nadansyń, Baǵdan, topassyń», — dep jerlese, ol onyń topastyǵy emes qaıta topas emestigi. Qyz janyna tereń boılap úńile almaı, múlt jiberip alǵandyǵyna bildirgen ókinishi ǵana bolatyn. Zadynda sengish Baǵdan jaqsylyq pen jamanshylyq joly qaı jerde aıyrylyp, daryn men darynsyzdyqtyń, aýyrdyń ústi, jeńildiń asty degenderdiń qaı jerde jikteletinin «bilem» dep senip aıtar bolsa, ol Áspettiń arqasy. Eger ol bul kúnde dańqty sýretshi atansa sol dańqqa jetý jolynda eki-aq ret kezdesse de, ónerine úkim shyǵaryp, júreginde lepti tańba, iz qaldyryp ketken Áspet áseriniń aıryqsha ekenin aıqyn túsinedi. Sodan ba, jyldar ótip jatsa da, Áspetke degen ystyq sezim órship sala bergendeı: kelip qalar, telefon shyldyratyp qalar, bir jerde bolmasa, bir jerde kórinip qalar degen úmitpen kún keshken Baǵdannyń joly taǵy da Jambyl qalasyna tústi. Biraq anadaǵydaı jan balasyna aıtpaı urlanyp barmady. Uzaq jylǵy jemisti eńbektiń túıini sekildendirip, sonda ashylǵan óz kórmesine shaqyrylyp bardy.

Maýsymbek bastaǵan bir top jas jigitter qarsy aldy. Óner úzeńgisine aıaq salsaq pa degen dámeli jastar. Kórme ortalyqtaǵy qazaq drama teatrynyń foıesinde uıymdastyrylǵan eken. Kelgen adamdarda qısap joq. Baǵdan sharapaty teatrdyń ózine de tıse kerek. Buryn oınalyp, yǵyr bolǵan spektáklderdiń ózine de kelýshiler kóbeıgen. Munyń bári avtordyń kóńilin aýlaý úshin ósirip aıtqan sóz emes ekenine kóp keshikpeı Baǵdannyń kózi de jetti. Teatr tóńiregi qara-qura kisige toly. Kúıki tirlikte kezdesetin ár qıly ómir taýqymetinen birshama bıiktep, kóńil júdeter usaq-túıektiń bárin umytyp, qoshemet pyraǵyna otyryp qanattanyp alǵan Baǵdan ózin qarsy alǵan toppen foıege kirdi. Ar jaqtan azdap qıyq pen sherbıdiń mátkesine uqsaıtyn sopaq bet ádemi kelinshek shyǵyp qarsy aldy:

— Baǵdan Shaımuratovıch, hosh keldińiz. Kútýlimiz biz sizdi, — Kórme dırektory Anna Vasılevna degen kisi osy eken.

Baǵdan rahmet, yrzalyǵyn tanytyp ilgeri ótti. Ár kezde munyń qıalynan týyp, myna eki qol arqyly dúnıege kelgen sýret - kartınalarǵa úńile qaraǵan jurt. Bir ǵajaby, osy bir «g» árpine uqsas foıeniń eki jaq qabyrǵalaryna ilingen sýret - kartınalardyń baryp toǵysar jeri - jańaǵy «g-niń» sholaq jaǵyndaǵy keń mańdaıdy túgel alyp turǵan« Aısha Bıbi» kartınasy eken. Kartına aldynda úımelegenderdiń qaramy tipti úlken. Qolyna mıkrofon ustaǵan túsindirýshi sózi sańq etti:

— Bul — qazaq sovet beıneleý ónerindegi iri polotnolardyń biri...

Baǵdan sheginip keteıin dep edi, Maýsymbek onyń qolynan ustap ilgeri súıredi:

— Tyńda qazir ne derin...

— Bul kartınanyń qundylyǵy — ótken zamannyń búgingi kúnmen úndesip, tildesip jatqandyǵynda. Kartınanyń fonyna qarańyzdar mynalar, mine, Aısha Bıbini kórýge barǵan búgingi eńbek adamdary. Ana arǵy qyrqadaǵy elektr lınıasy, jartylaı tumsyǵy ǵana kóringen jeńil mashına.... Budan segiz júz otyz jyl buryn ótken Aısha Bıbi anamyzdyń túsine de enbegen jańalyq.

Ári tyńdaýǵa Baǵdannyń dáti shydamady. Maýsymbek qushaǵynan julqyna bosandy da, sheginip ketti. Foıeniń ekinshi zalyna burylyp, jańaǵy túsindirýshiden biraz alystaǵan soń, «bul ne boldy?» degendeı sońynan ere kelgen «sherbıdiń mátkesine»:

— Osy kartınany alyp tastańyzdarshy, — dep ótindi.

Eshteńege túsinbegen Anna Vasılevna tańyrqaı berdi:

— Ol ne degenińiz, Baǵdan Shaımuratovıch, búkil kórmeniń kórki ǵoı bul kartına, qalaısha alyp tastaımyz?!

Basqa eshteńe dep sóz qatpaǵan Baǵdan dalaǵa shyqty. Sońynan ergen Maýsymbek pen taǵy bir jas jigitten:

— Mashınalaryń bar ma, qydyraıyqshy? — dep surady.

— Bar bolǵanda qandaı!

Álgindeı bolmaı lyp etip pushyq muryn bir mashına keldi. Shoferden ruqsat alyp rúlge otyrǵan Baǵdan eski joldy umytpaǵan eken, bir kósheden ekinshige, odan úshinshige, tórtinshi kóshege ótip aqyry aıaǵy úıdiń aldyna kelip toqtady. Biraq darbaza, qaqpa da, úıdiń ózi men qorshaýy da ózgerip, jańaryp ketken. «Durys keldim be ózi? — dep kúdiktenip edi, baıaǵyda ózi Áspetpen birge kóleńkesinde otyryp demalǵysy kelgen terekke, sonyń ar jaǵyndaǵy Kópjasar balanyń úıine qarap kóńili ornyna tústi. Sóıtse de, jańaryp, ózgerip ketken úıge kirgisi kelmedi de, qasynda otyrǵan shofer jigitten:

— Mynaý úıde Kópjasar degen bala turady. Sony shaqyryp shyǵa qoıshy, - dep ótindi.

Júgirip ketken jigit ózinen de zor bir jigitti ertip qaıta shyqty.

— Osy úıde Kópjasar degen bir bala turýshy edi...

— Kópjasar menmin. Siz kimsiz?

Baǵdan ne derin bilmeı qysylyp qaldy.

— Bul aǵań sýretshi, Baǵdan Shaımuratov, — dedi artta otyrǵan Maýsymbek.

Kópjasar elpildep qaldy.

— O, sizdi bilem ǵoı men. Keshe kórmeńizde boldym. «Aısha Bıbi» — tipti, keremet sondaı!

Osyndaı jóni joq jerde ózin pash etýdi jónsiz dep biletin Baǵdan áńgime taqyrybyn tez ózgertti.

— Ósip ketkensiń, Kópjasar.

— Aǵasy, meni qaıdan bilesiz? — dep surady tańdanǵan Kópjasar.

— Osydan segiz jyl buryn osy kóshede bir kórgenim bar edi...

Kópjasar qansha oılasa da esine túsire almady.

— Oqasy joq, al óziń qaıda oqısyń?

— Osyndaǵy sý sharýashylyǵy ınstıtýtynyń úshinshi kýrsynda... Sodan keıin kilt ózgerip: — Aǵasy, nege otyrsyzdar mashınada? Túsińizder, úıge júrińizder... — dep ótindi Kópjasar.

— Rahmet, shyraq...

«Al sonda ne tileısizder?» — degendeı Kópjasar Baǵdan men Maýsymbekke kezek qarap turyp qaldy. Baǵdan: «Aıtsam ba eken, aıtpasam ba eken», — degen tolqýmen asyqpaı sóıledi:

— Myna kórshi úıde... baıaǵyda Altyn degen áıel turýshy edi...

Kópjasar ilip áketti.

— Iá, turǵan. Ótken jyly qaıtys boldy.

— Qaıtys boldy? — dep Baǵdan ári tańdanyp, ári shoshyp qaldy. — Nelikten?

Er jetip, kemeldene bastaǵan Kópjasar myna úlken kisi qoıǵan suraqtyń ersiligin baıqady ma, jymıa jaýap berdi.

— Nelikten derińiz bar ma? Aýyrdy da dúnıe saldy.

— Al onyń inisi bar edi ǵoı?..

— Iá, Aq dáýlet degen inisi bolǵan. Qazir bilmeımin.

— Apasynyń janazasyna kele almady ma? — Joq.

«Surasam ba, suramasam ba?» — degen álgi tolqý Baǵdandy taǵy baýrady:

— Basqa jaqtan, aıtalyq, Almaty jaǵynan eshkim kelmedi me?

— Keldi. — dep Kópjasar taq etkizdi. — Áspet deıtin kelini bolatyn... Sol keldi.

— Almatydan ba?

— Ol arasyn bilmedim, aǵasy, Almatydan emes qoı deımin...

Endigi turysty artyq dep sanaǵan Baǵdan:

— Al, saý bol, Kópjasar, — dep júrip ketti.

Baǵdan úndemegen soń qasyndaǵy shofer bala da, Maýsymbek pen onyń qasyndaǵy jigit te kópke deıin aýyz ashpady. Qyzyq! Áspet, áıteýir osy Baǵdan júrgen jerlerde júr. Múmkin ol Baǵdan jumys istep otyrǵan kezde sheberhana aldynan talaı ret ótken de shyǵar-aý. Múmkin jańa ǵana Áspet júrip ketken kósheni boılap Baǵdan da júrgen bolar...

Kenet Baǵdan oıyn buzyp bir daýys shyqty:

— Aǵa, siz qalǵyp kettińiz ǵoı deımin... Rúlge ózim otyrǵanym durys bolar... Qaıda baramyz, aıtsańyz boldy ǵoı. Bul qalada men bilmeıtin qýys joq.

Baǵdan toqtap, oryndy shofer balanyń ózine berdi.

— Áýeli bir azyq-túlik magazıniniń aldyna toqta. Sodan keıingi betiń - Asa ózeni. Májnún tal... bilesiń ǵoı?

Shofer bala kúldi.

— Búkil Asa ózeniniń boıynda bir-aq talymyz bar. Qalaısha bilmeske...

«Áýeli azyq-túlik magazınine», — degen soń ba, Maýsymbek kóńildeneıin dedi.

— E, báse... Úlken qaladan kelgenderde sarqyt-saýqat degen bolýshy edi... Qaıdaǵy bir ólip qalǵan kempirdi izdep...

— Altyǵa degen bir jaqsy kisi edi, — dep aqtaldy Baǵdan.

— Ol kisini men de biletin edim, — dedi Maýsymbektiń qasynda otyrǵan jigit.

— Al, ıá? - dep Baǵdan artyna jalt buryldy. — Sizdiń atyńyz kim?

— Osynda qala órnekteıtinderdiń biri. Sýretshi. Aty — Mıras, — dep tanystyrdy ony Maýsymbek.

— Al, Mırasjan?..

Aǵa sýretshi mán berip, qadala qaraǵandyqtan ba, Mıras múdirińkireı sóıledi.

— Shynynda da men ol kisini emes, ana kelinin biletinmin...

Shań jýytpaı júrgen Áspet týraly áldebir ersi, qolaısyz sóz estip qalam ba dep qoryqqan Baǵdan júregi lúpildep qoıa berdi. İnisin bilem demeıdi, kelinin biledi.

— Iá, kelini degen kim edi? — dep Baǵdan salqyn qandylyqpen jaı surady.

— Kelini - Áspet. Oı, keremet adam edi!

Baǵdan kúrsinip qoıdy.

— Onyń keremet ekenin qaıdan bilesiń? Aı, bir báleń bolǵan-aý, tegi?! — dep ázildedi Asaǵa jetkenshe asyǵyp otyrǵan Maýsymbek.

Baǵdan mazasyzdanyńqyrap qaldy.

— Aı, Maýsymbek - aı, balalarmen oınaısyń - aý.

Mıras qysylǵan joq:

— Nege bilmeımin? Ol kisi bizge sabaq berdi ǵoı.

— Bizge de bergen, — dep qosarlandy shofer jigit. - Oryssha, qazaqshaǵa birdeı, aǵyp turatyn.

— Murat durys aıtady, - dep qostady Mıras. - Men orys klasynda segizinshide oqydym. Al Murat qazaq klasynyń segizinshisinde oqyǵan. Áspet apaı sóılegende biz aýzymyzdy ashyp qalatynbyz.

Myna sózderden keıin Baǵdan júregi ornyna túseıin dedi: «Apasy sonda jıyrma - aq jasta!»

Mıras toqtar emes:

— Keıde Áspet apaı ádebıet pen óner, estetıka taqyrybyna leksıa oqıtyn-dy.

— Ras aıtasyń, Mıras. Meniń de esimde. Ol leksıalarǵa sonda qala mektepterindegi muǵalimder túgel jınalatyn... - dedi Murat.

Baǵdan taǵy bir kúrsinip aldy da, shalqaıa otyrdy. «Áldene der eken?» - degen túıtkildi kóńil jadyraǵan saıyn Áspetke degen saǵynysh týy kóterilip sala berdi. Janym - aý, nege habarlaspaıdy?

— Ol apaılaryń qaıda endi? - dep surady endi Baǵdan jymba joldap.

Jigitterdiń jaýaby bul rette qabyspaı qaldy.

— Qaıta túsip, MGÝ-dy bitirgen soń óziniń týǵan jeri Mańǵystaýǵa bardy dep estigem, -dedi Murat.

— Joq, qate. Áspettiń týǵan jeri Mańǵystaý emes, Semeı jaǵy ǵoı. Ol qazir Aqsýat, Tarbaǵataı, Aıakóz aýdandarynyń birinde bolsa kerek, - dedi Mıras.

Osy áńgimemen olar Asa ózeniniń jaǵasyna keldi. Shynynda da kemeri alasa myna bir taý ózeni osy tusta tym jalańash eken. Qaı jaqtan kelip qarasań da kózge túseri baıaǵy jalǵyz aǵash - Májnún tal. Mashına týra soǵan bet alyp keledi. Arada segiz jyldan astam ýaqyt ótse de, bári de Baǵdannyń kóz aldynda. Áne, arǵy bettegi ana oıpańdaý kógaldy jerge mashınasyn qoıǵan. Mine, myna bir jerden qol ustasyp ekeýi bergi jaǵaǵa ótken... Burqyrap jatqan qoımaljyń laı sý da sol qalpy.

— Al, aǵasy, májnún tasyńyzǵa keldik, - dep Murat mashınasyn kilt toqtatty.

Kóktemde dúrlige kóterilgen dala reńki qýqyl tarta bastaǵan shaq. Kún sondaı ystyq. Taý jaqtan soqqan lep jaqyn jerde lapyldap janǵan ot qyzýyndaı. Mashınadan qarǵyp túsken jigitter sýǵa birden lap qoıysty. Al Baǵdan bolsa, sheshinýin sheshinse de búkil jan dúnıesin baýraǵan saǵynysh seziminiń jeteleýimen májnún tal astyna keldi. Jyldar qylaýy oǵan da belgi bergen. Jalbyr shashty bir butaqtar eńkeıe - eńkeıe qýaryp synyp túsipti. Onyń esesine jas butaqtar ushtalyp, «káne, bylaı tur, ornyńdy men basam» degendeı jaıyla eńkeıip keledi.

Baǵdan baıaǵy óz «ornyna» keldi de shalqalaı jatty. Aspan nilge salǵandaı tup-tunyq, móp-móldir. Bar bolǵany batys jaq qıada alaqanǵa salyp úrlep, ushyryp jibergen maqta sekildenip eki-úsh shókim aqsha bult qalyqtap barady.

Quddy budan segiz jyl burynǵy aspan. Segiz jyl burynǵy aqsha bulttar. Tasqa jazylǵan óleńniń búgingi kúnge jetken joldary taǵy da kóńilge oraldy, aspan... bult... Arýana dúnıe... Oqys bir túıin segiz jyl deısiń, segiz júz jyl buryn da móp-móldir osy bir aspanda úlpildegen osy bir bulttar qalyqtaǵan ǵoı. Kim biledi, jan tásilimin jasar aldynda Aısha ananyń bir kezde jer dúnıeni tabyndyrsa da, mine, endi sónip bara jatqan qara kózderi qazaqy úıdiń qara shańyraǵynan dál qazir myna Baǵdan kórip jatqan móldir aspanǵa, ana qalyqtap bara jatqan aq úlpek bulttarǵa túsken bolar?.. Sýret salyp daǵdylanbaǵan, biraq til ónerin dertke balap, kókke kótergen el osy bir sátti keler urpaqqa jetkizip ber dep dáýperi aqynyna tapsyrǵan shyǵar... Dáýperi?.. - Baǵdan segiz júz jyl buryn ótip ketken atsyz aqynǵa osyndaı teńeý tapqanyna shoshynyp qaldy. Joq, shyn dáýperi ol aqyn. Óıtkeni «...Arýana dúnıe...» jaı aqynnyń qolynan kele bermeıdi. Jaı tildiń ushyna orala da bermekshi emes. Arýana dúnıe?.. Mal baqqan qazaq dalasynda arýana sulýlyqtyń tóresi. Olaı bolsa, myna qoldan taıyp ótip bara jatqan ystyq dúnıege ystyq ińkárlik boldy ǵoı?.. Armandy Asan Qaıǵynyń ańyz bolǵan jelden júırik jelmaıasy da osy arýana. Olaı bolsa, dúnıeniń eshkimge ustatpaı ketetin sholaqtyǵy ma eken arýana? Arýana - týǵan jerge degen aınymas mahabbat beınesi. Kózin baılap jerdiń qaı túkpirine aparyp tastasań da, bóten jerdi jersinbeıtin, týǵan jerin tappaı qoımaıtyn janýar ǵoı ol. Olaı bolsa jer qıalynda tirlik keshken ataqty Bıbi óler sátinde óziniń týǵan jerine aparyp qoıýdy ósıet etken eken ǵoı? Myna sıqyrly sóz tirkesinde ne syr, nendeı mán bar? Baǵdan qalaı oılanbaǵan osyny? Osy jumbaqty sheship almaı Aısha Bıbini qalaı jazǵan? Baǵdan shalqaıyp jatqan qalpy kózin jumdy. Kenet ón boıyn soǵyp ótken daýyldaı «qaıta jazsam» - degen shabyttyń joıqyn kúshi baýrap áketti. Baǵdan Aısha Bıbini qaıta jazady. Joq, qate, Aısha Bıbini emes Áspetti jazady. Aısha Bıbi Áspettiń fonynda turady. Segiz jyl bolsa da qulaqta tunǵan tanys daýys, Baǵdannyń ińkár daýsy - Áspet daýsy. Sonymen ne aıtpaqsyń? - dep suraǵan sekildendi. Joq, qate, eń áýeli Májnún tal... odan ári Aısha Bıbi, al odan ári qol jetpes alysta Áspet... Kózi jumýly Baǵdan jańaǵy ózi ińkár daýysty estir me ekenmin dep taǵy da qulaq tikti, jalań aıaq qum basqan aıaq dybysy jaqyndap keledi... Júregi tarsyldap soqqan jigit kózin juma tústi, qazir keledi de, shóp etkizip munyń betinen súıedi. Sonda qaıtse de shapshań qımyldap úlgeredi de, qushaqtaı alady. Bosatpaıdy sosyn. Ras, osy úmit aqtalyp qalatyndaı aıaq dybysy qasyna kelip tyndy. Munyń betine kózin qadap eńkeıgeni sezildi. Dem alysy estildi. Baǵdan qushaǵyn asha berdi: «Al shóp etkizseıshi endi». Biraq shóp etkizgen eshkim bolmady. Baǵdan kózin ashty, ózine úńile tónip turǵan Maýsymbek eken.

— Uıyqtap qalǵannyń qaı jaǵysyń? Júr, sýǵa tús. Jigitter dastarqandy jaıyp, daıyn otyr, - dep Maýsymbek Baǵdannyń qolynan tartty.

Sol kúnniń keshinde kezdesýde bolyp qonaq úıge kesh qaıtqan Baǵdan túnde qyzyq bir tús kórdi. Dál óńindegideı. Asa ózeni burqyrap jatyr. Arǵy bette jarǵa tónip Aısha Bıbi kúmbezi jarqyrap tur. Bul jerge qalaı kelip qalǵan? Baǵdan soǵan qaıran. Joq, qate eken. Aısha Bıbi kelmegen, qaıta Asa ózeni sol Aısha Bıbi kúmbeziniń qasynan ótedi. Qalaısha? Tipti túsiniksiz. Baǵdan osy bir jumbaqty sheshe almaı qınalady. Ózi bergi bette. Baıaǵy májnún tal. Shashaqty butaqtary basyn burynǵydan da tómen ıip kólemdi aýmaqty alyp jaıylyp ketken. Baǵdan sonyń kóleńkesinde otyr. Qasynda... Áspet. Iá, ıá, Áspettiń tap ózi. Ap-aıqyn. Aqshyl óńinde tipti bir daq, min joq. Ústine kıgen keń etek, aq kóılegi tógilip bashpaıyna deıin túgel jaýyp tur. Sondaı jarasty. Áspet óńin kók kóılek ashady degen uǵym qaıdan shyqty osy? Áspet óńin aq kóılek qoı ashatyn. Sol aq kóılekteı appaq perishte óńinde kúlki bar. Áspet Baǵdanǵa qarap kúledi. Baǵdan qol sozdy:

— Saǵyndym ǵoı, Áspet, kelshi beri...

Áspet basyn shaıqap, jyljı bergendeı boldy...

— Bosqa áýrelenbe, Baǵdan. Ana eki balańdy qaıtesiń? Sálımany qaıda qoıasyń?

Baǵdan umtylyp júgirgen sekildenedi, biraq júrisi ónbeıdi. Áspet jetkizbeıtindeı.

— Toqtashy, Áspet! Eki bala ózimdiki ǵoı. Al Sálımany...

Aqqýdyń suńqyly sekildi bir daýys Baǵdan sózin estirtpeı jiberdi:

— Joq, Baǵdan, qatelesesiń. Men óz qýanyshymdy basqa bireýdiń qaıǵysy men kóz jasynan izdemeımin. Meniń baqytym basqa bireýdiń baqytsyzdyǵynda bolmaýǵa tıisti.

— Áspet! Aıaldashy sál ǵana!..

Áspet aıaldamady. O, ǵajap! Jalań aıaǵymen Asanyń ystyq qumyn basyp birshama júgirip bardy da, jerden kóterilip júre berdi. Qudaı-aý, Áspet qus emes edi ǵoı, qalaısha kóterilip, qalyqtap ketti? Joq, Áspet qus eken. Qus bolǵanda da kús tóresi - aqqý eken... Jańa: «Meniń baqytym basqa bireýdiń baqytsyzdyǵynda bolmaýǵa tıisti», - dep aqqýsha suńqyldap aıtqany da sodan. Baǵdannyń «aq kóılek» degeni de qate. Aq kóılek emes, aqqýdyń aq qanattary eken ǵoı. Áspet sol aq qanattaryn baıaý qaǵyp bardy da, Aısha Bıbi kúmbezin janap óte berdi... Joq, janap ótken joq, týra bardy. Aısha Bıbi áýeli syrylyp jol bergen sekildi edi, o da qate bolyp shyqty. Aısha Bıbi syrylmady. Kóterile berdi. Kóterile bergen Aısha Bıbi kúmbezin Áspet aq qanatyna otyrǵyzdy da, móldir aspannyń sonaý qıasyndaǵy aqsha bulttarǵa qaraı samǵaı baryp kózden ǵaıyp bolyp júre berdi...

Baǵdan shoshyp oıandy. Baıqasa júregi qurǵyr týlap, qara terge túsip qalǵan. Saǵatqa qarap edi, erteńgi segiz. Aldy da, Maýsymbekke telefon soqty.

— Áı, Maýsymbek, túnde jer silkingen joq pa osy?

— Ony qaıdan shyǵardyń?

— Bilmeımin... Maǵan Aısha Bıbi kúmbezi qulap qalǵan sekildi bolyp tur.

— Qoı onyńdy. Aısha Bıbiniń qalǵan qabyrǵasy áli myń jyl turady, - dep Maýsymbek jubata jaýap qatty.

— Qaıdam?.. Baryp qaıtsaq qaıtedi?

— Tús kórýdiń qaı jaǵysyń? - dep kúldi Maýsymbek.

Degenmen Baǵdan ótinip qoımaǵan soń, erteńgi shaıdy ishkennen keıin, Maýsymbek pen Murat, Mıras tórteýi keshegi pushyq mashınamen Aısha Bıbiniń basyna keldi. Mashına árirek etekte qalǵan. Bul ar jaıaý kóterilip únsiz aınalyp, qulamaı turǵan jalǵyz qabyrǵany zerttep uzaq qarady. Kúmbez din aman. Ústine ornatylǵan shynyly qalpaqtyń esigi qulyptaýly tur. Keıin ornatylǵan shoıyn sharbaqtar men tas plıtalar tóselgen aleıalar kesh kelse de, uqypty qoldyń, qamqor ıeniń barlyǵyn tanytady. Kúmbez irgesindegi taqtaıda «XII ǵasyrda soǵylǵan bul eskertkish - mura Birikken Ulttar Uıymynyń oqý-aǵartý, ǵylym men mádenıet máseleleri jónindegi uıymy - IýNESKO-nyń qaraýyna berilgen» degen jazý bar. Kúmbez taǵdyry endi bedeldi halyqaralyq uıymnyń qolynda. Kóńilge toǵy da sol.

Osy bir kezde etekke úlken avtobýs kelip toqtady. İshinen shýlaı túsken qyryq-elý saıahatshylar jaqyndaǵan saıyn, sybyrǵa aýysyp, aqyry kúmbezdi únsiz aınala bastady.

Aısha Bıbini óz kózimen kórip kóńili ornyqqan Baǵdan mashınaǵa minip jatyp qasyndaǵy joldastarynan:

— Kelgen saıyn baıqaıtynym - oınap-kúlip dabyrlasyp túsken adamdar Aısha Bıbi basyna kelgende úndeı almaı qalady. Sebebi nede? - dep surady.

Mıras pen Murat bul jaıynda oılanbaǵandyqtaryn tanytyp jaýyryndaryn qıqań etkizdi. Al Maýsymbek jaýaby kóńilge qonbaıdy.

— Qansha kóne degenmen kúmbez astynda ólik jatyr ǵoı...

Baǵdan olardy synaıyn degen joq edi. Ana eki jigitti az biledi.

Al óz joldasy Maýsymbektiń sýret salý tásili birshama durys bolǵanymen, ár qubylystyń tereńine úńilip, fılosofıalyq oı túıindeı bermeıtinin burynnan sezetin. Aınalyp kelgende bul saýaldy Baǵdan ózine qoıǵan edi. Soǵan endi óz joramal -topshylaýyn ortaǵa saldy.

— Menińshe, ólik jatqandyqtan ǵana emes, Maýsymbek. Kózi barǵa kórinip turǵany sekildi, qulaǵy, kóńil qulaǵy barǵa sóılep tur ǵoı bul kúmbez. Segiz júz jyldan astam ýaqyt sóılep tur. Jer betinde ýlylyq baryn, jer betinde sulýlyq baryn, jer betinde asyl mahabbat, tazalyq baryn pash etip tur ǵoı... Bul uly mýranyń basyna, kelgen adam sony túsinedi. Sony túsinedi de tazaryp, aǵaryp qaıtady. Bıiktep aıtady.

Ana úsheý keliskendikterin bas ızep túsindirip, úndeı almaı qaldy. Jańaǵy pikirdiń jalǵasyn qýalaǵan Baǵdan da oıda. Asfált jolmen zyrlap kele jatqan pushyq mashına Asa ózenindegi kópirden ótti. Baıaǵy Áspet ekeýi kele jatyp burylǵan jer keıin qaldy... Áspet... Kenet oı kózi kópten beri izdep, biraq taba almaı júrgen bir ǵalamat shyndyqty ashty. Baıqasa, ana Áspet pen myna Aısha Bıbi kúmbezinde bir ǵajaıyp úndestik, ǵalamat uqsastyq bar eken. Aısha Bıbi sekildi Áspet te ulylyq pen sulýlyqtyń, tazalyqtyń ıesi. Eger Baǵdan Áspet beınesin jasaımyn dese, ol beıneni, mine osy qasıetterden izdeýge tıisti.

Jel yzyńyn, motor únin basyp, kenet aqqý suńqyly estildi, men óz qýanyshymdy basqanyń kóz jasy men qaıǵysynan izdemeımin...

Múmkin bul tipti aqqýdyń suńqyly da emes shyǵar. Kórgen túste Áspet aıtqan osy bir móldir sóz uzaq jyl boıy Baǵdannyń óz kókireginde pisken, sóıtse de tilge oralyp dybys bolyp shyqpaǵan, munyń óz jan syry shyǵar?.. Biraq odan Áspet utylyp turǵan joq qoı. Óıtkeni, ol bul sózdi óz aýzymen aıtpasa da, sol shyndyqty bar bolmys, isimen tanytyp, Baǵdanǵa qaıtse de moıyndattyryp, kózin jetkizip ketti ǵoı. Baǵdan kúrsinip qoıdy. Kóńil kózi taǵy bir shyndyqqa tireldi. Áspet buǵan endi qaıtyp telefon soqpaıdy. Áspet buǵan endi qaıtyp kezdespekshi emes...

Baǵdannyń júregi syzdady. Kóńilge medeý bolsyn dedi me, jazsam ba dep arman etken álgi bir túk nobaıy joq buldyr saǵym sekildi Áspet beınesin qaıta oılaı bastady. Qalaı jazbaq? Ulylyq pen sulýlyqty, tazalyqty tanytar bul asyl beıne qylqalam ushynan qaı kúıde, qaı túrde shyqpaqshy? Kenet Baǵdannyń kóz aldyna Djokonda kele qaldy, qyzyq. Áspet jalań aıaǵymen qum basyp, budan alystap bara jatqanda qaı kúıde ketti osy? Kúlip ketti me? Álde jylap ketti me? Baǵdan oılap-oılap taba almady. Biraq taba almadym dep renjigen joq. Óıtkeni shyn talantty dúnıeniń ómir men ólim talasyndaı bolyp aýyr tolǵaqpen keletinine onyń kózi jete bastaǵan edi. Bir jap-jaqsy ánniń óleńinde «men seniń qudiretińe túsinbedim» - degen jol bar. Sol týraly Áspet bir sóz oramynda:» qandaı ańǵaldyq! Túsinse ol qudiret bola ma? Qudirettiń qudirettiligi túsiniksizdigi men jumbaqtyǵynda emes pe?.. Nelikten oǵan tańdanyp qamyǵady?» - dep edi. Sol sózdi esine aldy da Baǵdannyń kóńili ornyna túseıin dedi. Shalqaıa otyrdy. Kerek deseń Áspettiń jumbaqtyǵynyń ózi jaqsy. Sebebi: Áspet adam túsinbeıtin qudirettilikke megzeıdi. Eger jurt oılap, baǵalaǵandaı Baǵdan boıynda shyn talanttyń bir synyǵynyń bary ras bolsa, bir ádemi kúni bul qudiretti beıne Monna Lızadaı jarqyraı shyǵyp, galereıanyń bir úlken zalynda jurt kózin suqtandyraryna sene berse de bolady ǵoı...

1978 jyl.

Almaty — Sazdyaǵash

---