InfoHub Logo

Turshabaı tósekten kóziniń aldy kúltelenip, beti isińkirep turdy. Baıqasa, jan súıeri Shárban da solaı eken. Jaq eti sýalyp, óńi qýqyl tartqan.

— Búgin de uıyqtaı almaǵan ekensiń ǵoı, jazǵan, — dep Túrshekeń jińishke daýsymen yńyrsı aıtty.

Shárban kúrsinip qoıdy.

— Uıqy-kúlkiden aıyryldyq qoı.

Turshabaı áldeqashan sýyp qalǵan shaıyna tesile qarap uzaq otyrdy.

— Ne sumdyǵy bolsa da, tezirek bolsa eken...

Birin-biri qabaq qaǵystan túsine qalatyn osy bir erli-zaıypty tatý adamdardyń mazasyzdyǵyna, shynynda da, kóp ýaqyt ótken edi.

Aınala taý qorshaǵan myna sándi qalaǵa jaz bolsa-aq bitti, qater tónedi. Bıigirekte, sonaý qarly shyńdardyń arasynda aýzy murnynan kelip, móımildep turǵan bir qol bar desedi. Sol qol jazdyń sarsha tamyz ystyǵynda tasyp shyǵyp... qudaı saqtasyn, tasyp shyqsa, jolynda jatqan myna sándi qalany bar ǵoı... tipti aýzyń barmaıdy, áıteýir pálekettiń betin aýlaq ete kórsin deńiz.

Ár úıde qazir osy úreı bar. Sol úreıdi radıo da, kúnde qala ústinde dyryldap ushyp júretin vertolet te ýshyqtyra túsetindeı. Jolyń bolyp taýǵa qaraı júre qalsań, taıaq tastam jerden jańaǵy bolashaq qaterdi esińe salyp, jarnama taqtaılar turady. Qaıtse de, qala halqynda biraz jyldan beri tynyshtyq joq.

Bul tynyshsyzdyqtan ár úı ózinshe jol tabatyn-dy. Máselen, Turshabaı bolsa, jazdyń osy bir qaterli aıynda Shárban men balalardy alyp, alys bir jaqqa ketip qalýshy edi. Ortalyq kýrorttarǵa, tipti bolmasa, óziniń, qala berdi Shárbannyń aýylyna baryp jatyp alatyn. Sóıtip, kemdi - kún demalys shaǵy bolsa da, qalaǵa tóngen qaterdi esten shyǵaryp, kóńili jaı tabatyn-dy. Joq, kóńili jaı tabady degen jaı sóz. Óıtkeni onda úı-jaıy qaldy. Tirnektep jınaǵan dúnıe shirkin qaldy. Bul rette áıel zaty bolǵan soń Shárban kóbirek mazasyzdanatyn edi. Onyń esine servant toly qymbat servızder men hrýstal, farfor vazalar túsip, keı túnderdi uıqysyz ótkizetin. Árıne bárin de aralaryna maqta salyp, tas-túıin etip qymtap, ornyqty degen jerge qoıyp ketýshi edi. Sóıtse de, kim biledi, jasaǵannyń jazymy bop, jer silkinse, eń aldymen ketetin osy dúnıeler ǵoı.

Shárban osy sebepti uıyqtaı almaıdy. Turshabaı ekeýi ertemen turady da, qulaǵyn radıoǵa túredi. Oǵan da senim joq sekildi, erteńgi dámdi ishe salysymen pochtaǵa qaraı júgiredi, jańa kelgen gazetterge úńiledi. Áıteýir, kóńilge medet bolary — ózderiniń alysta júrgendigi.

— Dúnıesi tússin, ózimiz aman bolaıyqshy, — dep qoıady Shárban osyndaıda. Ony Turshabaı únsiz qostaıdy.

Kóp jyldan beri bul semá jazdy osylaı ótkizýshi edi. Bıyl sonyń reti bolmaı qaldy. Ótken jyldardyń birinde Shárban oıda joqta ǵylymǵa ıkemi barlyǵyn tanytqan-dy. Bir dastarqan basyndaǵy áńgimede áldeqalaı:

— Osy Shárban nege dısertasıa qorǵap almaıdy, — degen sóz týa qalǵan.

Osydan keıin Turshekeń men Shárbekeń qaýyrt aqyldasyp:

— Ras-aý, qorǵap alý kerek eken-aý, — dep toqtaǵan. Sonyń aıaǵy Shárbannyń aspırantýraǵa túsýimen tyndy. Al Turshekeń bolsa: «On tıynǵa on tıyn qosylsa, ishimizden ótip bara ma, osy bir aqshanyń basy artyq tur degendi eshkimnen de estimedim -aý osy. Kim Amerıkany ashyp, jarylqap jatyr deısiń, kún kórýdiń qamy da, áıteýir, kimdiki bolsa da» — dep topshylaǵan. Sol dısertasıasy túskirdiń tolǵaǵy bıylǵy kóktemge dop kelýin kórmeımisiń!

Dısertasıa tolǵaǵy degendi, qudaı saqtasyn, ataı kórmeńiz. Kim bilgen ony, ǵylymı keńes degeniń jatqan bir mashaqat eken ǵoı. Anasy alaı tartyp, mynasy bylaı tartyp, degendeı... qur kózińe jyltyraǵanymen shar salarǵa kelgende aınyp júre beredi eken. Sol sebepti,ǵylymı keńes músheleriniń qybyn tabý kerek. Sóziniń ótetinine asyńdy salasyń, qasyńdy salasyń. Amal bar ma, tipti Shárbannyń ózin de salasyń. Al sóziń júrmeıtinge tanysyńdy salasyń, nemese tanysyńnyń tanysyn salasyń. Tanysyńdy, tanysyńnyń tanysyn salý úshin olarǵa da óz tarapyńnan birdemeler salý kerek qoı. Áıteýir, bul is ústinde alý joq, salý ǵana bar. Bir jaqsysy, sátimen qorǵaı qalsa, keıin salǵanyńnyń bárin qaıyryp alam degen úmitiń bolady. Áıtpese, qudaı aqyńa, dısertasıa qorǵaý degendi dushpanyńnyń basyna da bermeı-aq qoısyn.

Mine, sóıtip, Turshekeń asy men qasyn salyp, tanysy men tanysynyń tanysyn salyp júrgende birshama ýaqyt ótip ketipti. Kúzdiń bolǵanyn tekeniń baqyldaǵynan ańǵarǵan ańǵyrt shalǵa uqsap, Turshekeń sarsha tamyzdyń kelip qalǵanyn, sel jaıynda qala ishinde gýlep júrgen sózden baryp bildi. Amal qansha, bilgenimen ne shara, myna sharýany tastap qaıda kete alady. Taǵdyrdyń salǵanyn kóredi de.

Bul bul ma, sońǵy kezderi taǵy bir sumdyq qańqý sóz tarap júr. Qańqý emes, rasy sol qalaǵa qater tóndirip turǵan seldiń jolyn birjola jabý úshin eki jaqtan qaýsyrmalanyp kelgen eki taýdy qysań jerde tas-talqan etip qoparyp, bógep tastaý kerek. Eki taýdyń da asty uńǵyp qazylǵan shyńyraý shahtalar. Sol shyńyraý shahtalarda aýzy-murnynan kelip, úıilip jatqan jarylǵysh dáriler. Bári ázir. Biraq talaı jyldan beri jińishke aýrýdaı sozylyp kele jatqan talas bar al taýdy jardyq, al seldiń jolyn bógedik. Al sonda sel jolyn bógeımiz dep júrip, qala astyndaǵy tynysh jatqan birdemelerdi qozǵap alyp júrsek she?! Al sonda ne bolady?..

Al sonda ne bolaryn dop basyp eshkim aıta almaıdy. Sol sebepti, jyl saıyn dúr etip áńgime kóteriledi de, shyntýaıtqa kelgende keıinge qaldyryla beredi. Uzaq jylǵy osy tartystyń núktesi, ne qylsa da, bıyl qoıylmaq. Selge bógeý salynady. Búgin-erteń dep qala halqy osyny kútýmen júr. Sol kútkenderdiń biri osy Turshabaıdyń úı ishi.

Uzaq oılanǵan Turshekeń sýyǵan shaıyn bir-aq urttady, sháshkesin tóńkere saldy.

— Jazǵan - aý, eń bolmasa tamaǵyńdy durystap ishseıshi! — dedi Shárban.

Turshabaı jaýap qatpady. Qulaǵyn áldenege oqys túrip, tynyp qaldy, alystan talyp estilgen gúril áp-sátte zoraıyp baryp, tas tóbeden daryldap ótti.

— Vertolet! — Turshekeń daýsy áldenege meńzelgendeı úreıli shyqty. Osy sóz qamshy boldy ma, Shárban ushyp túregelip, radıony qosty.

Kádýilgi tanys dıktordyń daýsy, sarnap qoıa berdi.

— Tyńdańyzdar, Tyńdańyzdar! Búgin kún kóterile bere qala syrtyndaǵy taý jarylady. Sóıtip, talaı zamannan beri tónip kelgen sel apatynan birjola qutylatyn bolamyz.

Erli-zaıyptylardyń júregi zirk ete qaldy. Bir-birine tesile qarasyp sál turyp edi, oıyndaǵylaryn aıtyspaı uǵysty. Turshekeń syrtqa júgirdi, Shárban bolsa, uıyqtap jatqan balalardy baryp julmalaı bastady.

— Óı, turyńdar, káne tez turyńdar. Keshiksek qurımyz. Ash kózderińdi. Kıinińder!

Bul sózdiń mánin túsine bermegen balalar shoshyp oıanyp, baqyra bastady. Shárban oǵan qaraǵan joq, balalarǵa qatal únmen sholaq qaıyryp, aıqyn-aıqyn jarlyq berdi de, júgirip servantqa keldi. Úlken dákeni edenge jaıyp salyp, úı ishiniń árin ashyp, sánin keltirip turǵan qyzyl ala, kók ala, sary ala servızderdiń bárin jalma-jan orap túıe bastady. Osy kezde kóshe betten mashına daýsy shyqty. Shárban bir jerińe biz suǵyp alǵandaı shorshydy. Bir qolynda jańaǵy túıinshek, bir balany jetelep, ekinshisin alǵa sap, taǵy biri artynda ubap-shubap úıden shyqty.

Kóshede qara-qura kisi kóp eken. Báriniń de kózi taý jaqta. Bireý úreılenip, bireý tamashalap qaraıdy. Shárbannyń olarmen isi bolǵan joq. Mashınaǵa kep jarmasty. Turshabaı da tyqyrshyp otyr eken, kógildir «Volga» ań kórgen tazydaı julqyna kep jóneldi. Áli jaıǵasyp bolmaǵan uıqyly-oıaý balalar mashına ishinde dopsha domalap, biri «basym», biri «qolym» dep baıbaılasyp qaldy. Eńkeıe berip, túıinshekti jaıǵastyryp jatqan Shárbekenniń, óziniń de aıaǵy kókten kele jazdady.

— Oıbaı, Turshabaı, toqta!

Turshekeń aıaǵy tejemege sart etti.

— Ne boldy?

— Álgi vazany umytyp ketippin.

Shárban «júgir» dep aıtyp úlgirmedi, Turshabaıdyń ókshesi quıryǵyna sart-surt tıip, zytyp bara jatty. Qabaq qaǵysta podezge de súńgip ketti.

Osy kezde kóshedegiler dý ete qaldy.

— Jer silkindi, jer silkindi! — degen balalar shýyly qulaqty tundyrarlyq. Ras aıta ma degendeı, Shárban taý jaqqa kóz salyp edi, shań-topyraǵy aralas qyzyl jalqyn bir shoǵyr bult túıilgen judyryqtaı bolyp bıiktep barady eken. Mashınada otyrǵandyqtan ba, Shárban túk te sezgen joq. Oqshaýyraq áńgimelesip turǵan eki kisi de eshteńeni sezbepti.

— Ras pa-eı? Ras pa-eı? — dep tańyrqasyp jatyr. Biraq balalar shýyly zoraıa túsken.

— Búıtip qozǵalmaı tur edim. Bireý tabanymdy qytyqtap ótken sekildi boldy.

— Jo... Qasyńnan samosval ótedi ǵoı, jer solaı dirildedi.

Osy kezde baspaldaqtardan elikshe sekirip túsip, entigip Turshabaı keldi. Qushaǵynda úlkendigi eki jasar sábıdeı sary ala farfor vaza. Jurt kóńili endi osylarǵa aýǵan sekildi. Jańaǵy oqıǵanyń áseri sap basylyp, aınalada kúbir kóbeıip ketti. Sodan qysyldy ma, kim bilsin, Shárban sál shytynańqyrap:

— Qoı, entikpeı-aq qoı endi. Sen naıqalyp júrgende bári de bitip qaldy, — dedi.

Turshabaı túsinbedi.

— Ne bitip qaldy?

— Áne taýǵa qara.

Turshabaı taýǵa qarady. Álgi bir kezde shoqtalyp túıilgen qyzyl jalqyn ot bulty ydyrap, ala sharbylanyp barady eken. Kóp kúngi úreıdiń saldary bolsa kerek, Turshabaı «ýh» dep qaldy. Aýyr vaza asfáltqa baryp gúrs etti de, kúl-talqany shyqty.

Qalaı umtylyp, mashınadan qalaı shyqqanyn Shárbannyń ózi de bilmedi. Aıaǵyna birdeme oralǵan sekildi edi, oǵan da qaramady, teýip jibergen. Áldeneler taǵy da asfáltqa túsip, bytyrlap, sytyrlap jatty, onymen de isi bolmady. Tula boıy qalshyldap, Turshabaıdyń qasyna jetip keldi.

— Baıǵus-aı, servızińdi de qıratyp aldyń ǵoı, — dedi Turshabaı aqyryn ǵana kúńk etip.

Shárban esin tez jıdy. Mashınany qaıta aınalyp júgirip barsa, aq dáke byt-shyt, kók ala, qyzyl ala, sary ala servızdiń kók ala, qyzyl ala, sary ala synyqtary búkil oramdy jaýyp ketipti.

Osy shýdy estip, úıdiń ekinshi qabatyndaǵy terezeden kóz salǵan bógde adamǵa myna kógildir «Volganyń» tóńireginde áldebir oıynshyq bomba jarylǵan sekildi bolyp kórindi. Áıteýir el de, jurt ta, qala da din aman. Seldiń ekpini osy bir bolmashy oqıǵamen tyndy.

1968

---