InfoHub Logo

Taqyryby: «Táýelsizdik sımvoly – ulttyq teńge»
Jospary:
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
2. 1 Teńgeniń paıda bolýy jáne damýy
2. 2 Teńgeniń alǵashqy ataýy jáne alǵashqy banknottar
2. 3 Ulttyq Banktiń murajaıy
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanǵan ádebıetter

Kirispe
Ulttyq valútamyz, ıaǵnı teńgemizdiń paıda bolýy, onyń bar bolýy Qazaqstan Respýblıkamyzdyń táýelsiz respýblıka ekendiginiń taǵy bir dáleli bolyp tabylady. Ulttyq teńgemizdiń paıda bolý tarıhyn bilý ol ár qazaqstandyq azamatqa tán. Sebebi, teńge bizdiń qazirgi ómirimizdiń basty aınalym kózine aınaldy.
Ulttyq teńgemizdiń tarıhy týraly, onyń qalaı ómirge kelgeni, qalaı paıda bolǵany týraly kóptegen málimetter bar.
1992 - 1993 jyldardaǵy Qazaqstan respýblıkasynyń ulttyq bank tóraǵasynyń kómekshisi Valentın Nazarov «bostan eldiń erkin valútasy» degen eńbegi bar. Onda 1992 jyly elimizde ekonomıkalyq daǵdarystyń órshýi, jáne de ınflásıanyń paıda bolýy, osyǵan oraı ulttyq valútamyzdy engizý týraly kóptegen málimetter keltirgen. Al Qazaqstan respýblıkasy ulttyq bankiniń tóraǵasy Grıgorıı Marchenko jalpy teńge týraly jáne de onyń tarıhy men keleshegi týraly óz pikirin jazǵan. Ol óz valútamyzdyń engizilýinde qandaı ózgerister bolǵandyǵy týraly, teńgeniń ishki jáne syrtqy naryqta alǵan orny týraly, ınflásıanyń óskendigin ashyq jazǵan. Saýyq Tákejanov 1990 - 1993 jyldardaǵy ekonomıkalyq reforma, búdjet jáne qarjy máseleleri jónindegi Qazaqstan Respýblıkasynyń joǵarǵy keńes komıtetiniń tóraǵasy «Teńgeniń altyn ólshemi» degen eńbek jazǵan.
Al, Erik Asanbaev Qazaqstan Respýblıkasynyń eks - vıse prezıdenti «Teńge» kitabynyń paıda bolýyna úles qosqan. Onyń aıtýynsha: Egemendi Qazaqstannyń tuńǵysh valútasy týraly osynaý kitap, meniń pikirimshe iz sýytpaı elimizdiń jańa tarıh betterin toltyrýǵa arnalýy tıis. Al sol tarıhymyz ońaıǵa túsken joq. 90 - shy jyldardyń bas sheninde óz valútamyzdy engizý qajettigi Qazaqstanǵa kóptegen mán - jaılarymen óktemdelindi. Birinshiden, rúbl sol kezde quldyraı qunsyzdandy jáne memlekettik dýma depýtaty Pavel Býnıchtiń sózimen aıtqanda, «aǵash som» ataýyna ıe boldy. Ekinshiden osy sebeppen kásiporyndardyń ózi rúbldi paıdalanatyn sharýashylyq mámlelerden boıyn aýlaq sala bastady. Úshinshiden, rúbl qojaıyny Reseıdiń ózi baǵany erkin júzýge jiberip, kásiporyndardyń aınalymdyq qarajatyn ındekstemeıtin boldy, — dep óz pikirin aıtqan.
Meniń bul taqyryptaǵy eń basty maqsatym qazaq halqymyzdyń tuńǵysh ulttyq valútamyzdyń qandaı maqsatta jáne qandaı sebeptermen paıda bolǵanyn, onyń tarıhyn, onyń damý joldaryn jáne de teńgemizdiń keleshegin tolyq qandy zerttep, oqyrmanǵa ashyq jetkizý.
Bul maqsattardy júzege asyrý úshin óz aldyma mynadaı mindetter qoıdym:
- Teńgeniń qalaı jáne qashan paıda bolǵanyn
- Ulttyq valútany engizý týraly shyqqan jarlyqty
- Onyń qoldanystaǵy mańyzyn
- Teńgeniń aldaǵy bolashaǵyn zertteý

2. 1 Ulttyq Teńgeniń paıda bolýy jáne onyń damýy

Teńge – Qazaqstan respýblıkasynyń memlekettik nyshany. Ánuran, tý jáne eltańba sıaqty ulttyq valúta da memlekettik nyshandardyń qataryna jatady. «Banknota fabrıkasynyń qurmetti qonaqtar» kitabynda ol ashylǵan kún – 1995 jyly 19 mamyrda QR prezıdenti jazyp qaldyrǵan mynadaı jazý bar: «Bizdiń elimizdiń ekonomıkalyq táýelsizdiginiń jarqyn týyndysy – bizdiń astanamyzda teńgeniń alǵashqy paıda bolýy, halyqtyń jáne bolashaq urpaqtyń ıgiligine qyzmet etsin». Ulttyq valútanyń sol kezde tusaýyn kesken QR Joǵarǵy keńesiniń josparlaý – búdjet komısıasynyń tóraǵasy S. Tákejanov boldy. Ol usynǵan teńge degen at respýblıkanyń Joǵarǵy keńesiniń jáne úkimetiniń músheleri arasyndaǵy jabyq pikir talasta jeńimpaz boldy.
1992 jyly ınflásıanyń deńgeıi 250 paıyzdy qurady! 1993 jyly shildede Reseı kelisimdi buzdy, Qazaqstanǵa 3 kún buryn habarlaı otyryp, óziniń ulttyq valútasyn engizdi. Baǵa sharyqtaı tústi. Halyqtyń jınaq shottaryndaǵy aqshasy qarqyndy túrde qunsyzdandy. Qazaqstanǵa eski úlgidegi keńes kýpúralarynyń aǵyny qaptap ketti. Dúkenderdiń sórelerinen taýarlar áp - sátte joq bolyp ketti.