InfoHub Logo

Erkindik, bostandyq sózderi  qoǵamdaǵy árbir azamattyń janyna jylýlyq beretin sózderdiń biri. Eshkimge táýelsiz, erkin adamnyń kóp jaǵdaıda múmkindigi joǵary keledi. Barlyq jaǵynan, materıaldyq, moraldyq, emosıanaldyq jaǵynan táýelsiz bolý adamzattyń erekshe qundylyǵy. Osy qundylyqty jyldar boıyna bizdiń ata-babamyz armandap, ańsap ótti. Qazirgi tańda XXI ǵasyrdyń azamattary, biz úshin jaǵylǵan táýelsizdik shyraǵyn jarqyratyp otyrmyz. Osy jaryqqa jetý úshin qanshama ata-babalarymyzdyń, analarymyzdyń kózinen jas ǵana emes qan da aqqanyna tarıhı oqıǵalar dálel. Mysal retinde qysqasha tarıhı oqıǵalardy tómende keltiretin bolamyn.

Tas dáýirinen bylaı qarata, saq zamany, túrkilik kezeń, Qazaq handyǵynyń qurylýy álem tarıhynyń qalyptasýyna yqpal etkendigi belgili. Qazaq handyǵynyń qurylýynyń ózi úlken bir oqıǵa. Qazaq handyǵy kezeńinen beri qaraıǵy oqıǵalardy qysqasha baıandap óter bolsam, uzaq ýaqyt boıy qazaqtar men jońǵarlardyń keskilesken qandy shaıqastary, «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen ataýǵa ıe bolǵan qaıǵy men qasiretke toly apatty jyldar tarıhtyń qoınaýynda saqtalyp qaldy. XVIII ǵasyrdaǵy Táýke hannyń saıası turaqtylyq pen aýyzbirshilikti qalyptastyrǵan kezeńi boldy. Odan keıingi aýysyp otyrǵan handyq bılik is júzinde jan-jaqqa qaraı órbı tústi. Jońǵarlarmen bolǵa bul shaıqas, Bulanty jáne Ańyraqaı shaıqastarymen jalǵasyn tapty. Sonymen qosa, han Abylaıdyń da tarıhymyzdaǵy orny erekshe. Óziniń alǵyrlyǵymen, qaırattylyǵymen, sheshendigimen Qazaq handyǵyn is júzinde bir ýysta ustap otyrǵan bedeldi bıleýshi bola bildi.

XVI- XVIII ǵasyrlarda qazaq-orys qarym-qatynasy bastalyp, etegin keńge jaıa tústi. Osy tusta qazaq bıleýshileri Reseımen saýda-sattyq baılanysyn nyǵaıtýǵa áreket jasady. Bıleýshilerdiń arasynan Reseı ımperıasymen áskerı-saıası odaq quryp, jońǵarlarǵa qarsy turýǵa nıet bildirgender de boldy. Kishi júzdiń hany Ábilqaıyrdyń tarapynan bolǵan birneshe usynystan keıin Qazaq handyǵynyń suranysy is júzinde resmı túrde júzege asyryldy. Patsha úkimeti qazaq jerine áskerı bekinister sala bastady. Ózderiniń bılikterin júrgizip, XIX ǵasyrdyń basynda jańa reformalardy qabyldady. Áskerı otarshyldyqqa ushyraǵan halyq, ult-azattyq kóterilister uıymdastyra bastady.  Syrym Datuly kóterilisi osyǵan birden-bir dálel. Reformalar handyq-bıliktiń joıylyp, saıası ózgeristerdiń qalyptasýyna ıtermeledi. Kóshpeli halyq túbegeıli otyryqshylyqqa kóshe bastady. Jáne de Isataı men Mahambet bastaǵan Bókeı ordasyndaǵy kóterilisti de aıta ketken jón bolar. XIX ǵasyrdyń 30-40 jyldary oryn alǵan Kenesary Qasymuly kóterilisi, 40-50 jyldardaǵy Reseı ımperıasynyń Qazaqstandy túgeldeı ózine qosyp alýy aıaqtalǵan kezeń boldy.  XIX ǵasyrdyń 60-70 jyldardaǵy azattyq kúres, odan keıingi jyldary ákimshilik reformalar, kapıtalısik qatynastardyń damýy, saýda baılanysynyń damýy, mádenı baılanystardyń keń etek jaıýy, aǵartý isi qolǵa alyndy. Sonymen qatar, Shoqan, Ybyraı, Abaı syndy uly tulǵalardyń dúnıege kelýi, XX ǵasyrdyń basyndaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıdyń ózgerýi, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi, osy tustaǵy qazaq zıalylarynyń kórnekti ókilderiniń qalyptasqan jańa kezeńi boldy. Qazaq AKSR-niń qurylýy, áskerı komýnızm, ındýstrıalandyrý, ujymdastyrý, saıası repressıa, bilim berý júıesnidegi ózgerister, qazaq óneriniń damýy, Uly Otan soǵysy, qonys aýdarý prosesiniń oryn alý, barlyǵy da bir múddege baǵyttalǵan jaǵdaılar edi. Bir maqsatty kózdegen osynshama tarıhı oqıǵalardyń sońǵy túıini 1986 jyl bolǵan táýelsizdik úshin kóterilis boldy.  

Respýblıka halqynyń pikirimen sanaspastan Reseıdiń Ýlánov oblysy partıa kommıtetiniń 1-hatshysy G.V. Kolbındi QKOK-niń 1-hatshysy etip taǵaıyndaýy, Almaty qalasynda ámirshil-ákimshil júıege qarsy jastar tarapynan narazylyqtyń shyǵýyna  túrtki boldy. Nátıjesinde joǵaryda atap ótilgen tarıhı oqıǵalardyń sońǵy túıini sheshildi. Iaǵnı Uly dalamyzda erkindik ornap, táýelsizdikke qol jetkizdik. 1991 jyl 16 jeltoqsan resmı túrde táýelsizdiktiń tańy atqan kún bolyp jarıalandy. Erkindikti, bostandyqty ańsaǵan babalarymyzdyń úmit shyraǵyn is júzinde jaǵyp otyrý, dál qazirgi urpaqqa, bizderge buıyrdy. Tuńǵysh prezıdentimiz basshylyqqa kelip, san ǵasyrlyq armandar oryndaldy. Beıbit ómirge qol jetkizip, táýelsizdiktiń qadiri arta tústi.  Táýelsizdik meıramy qutty bolyp, máńgilik el bolaıyq!

Osy taqyryp aıasynda, Almaty qalasy, Alataý aýdany, №91 mekteptiń oqýshylarymen birge onlaın-vıktorına ótkizildi. Oqýshylar belsendilik tanytyp, táýelsizdiktiń qadirine jetýge sebepshi bolǵan tarıhı oqıǵalarǵa kóz júirtti.

KGÝ OSH №91 Tarıh páni muǵalimi: Tastanbek N.S.

---