InfoHub Logo

1

Súlderin súıretip basyna bir, aıaǵyna bir shyqty. Ústin kirshiksiz taza aqsha qar basqan kishkentaı ǵana tómpeshik. Meńireıip qalǵan. Jazda, alǵash úıilgen kezinde áli dymy qurǵamaǵan qoıanjon topyraqtan jyly lep, meıirbandyq esip turatyn. Múmkin solaı kóringen bolar. Áıteýir tazy munda jıi keletin. Tóńirektep júredi. Qıyrshyq tas aralas sarǵysh topyraqqa tumsyǵyn tyǵyp jiberip, qorqyraı dem alady. Syzdyqtap áldebir ıis bilinetin. Súıkimsiz ıis. Terisin sypyryp, aýlaqqa laqtyryp tastalǵan túlkiden eki-úsh kún ótken soń dál osyndaı kúlimsi lep shyǵar edi. Ústine qurt-qumyrsqa qaptap ketetin. Tazy jerkene loqsıtyn-dy. Al myna jas topyraqty qaba dem tartqan kezinde boıyn múlde basqa sezim bıleıtin. Qolqany atary ras, biraq sonyń ózinde áldenendeı tanys, janǵa jaqyn birdeńe bar. Ne ekeni de belgili. Shirigen etpen aralas, murynǵa bolmashy ǵana lebi jetken ıis – ıesiniki. Ol osy arada jatyr. Qısynǵa kelmeıtin nárse, biraq anyq solaı. Óz kózimen kórgen. Tazynyń boıy jeńileıip, eńsesi kóterilip qalatyn. Alysqa uzaǵan joq qoı áıteýir. Erteń-aq oıanady. Qashanǵy jata bersin... Endi mine, sol belginiń ózi joǵalypty. Bálkı, turyp ketip qalǵan shyǵar. Múmkin, endigi úıde otyrǵan bolar? Joq. Qar túnde ǵana jaýdy. Eshqandaı iz kórinbeıdi. Ol osynda. Tazy saý aıaǵymen qabirdiń etegin qazýǵa kiristi. Juqa kóbik qar tez arshyldy. Topyraq kórindi. Býy burqyraǵan jas topyraq emes, jel úrlep, jaýyn shaıyp kónergen, ıesiz, eski inniń aýzyndaǵy úıindi sıaqty suryqsyz topyraq. Siresip qatyp qalypty. Tyrnaq batpaıdy. Tazy uzynshaq tómpeshikke bajaılaı qarady. Sup-sýyq. Jansyz. Shombal qara tastan qansha aıyrmasy bar. Bar, árıne. Astynda ıesi jatyr. Iesi jatyr! Tazy eńiske kóz tastady. Shilikti saı. Bas jaǵynda sýy muzdaı bulaq bar. Saı tabany qulyn, taılardyń jony ǵana kórinetin qalyń shalǵyn edi. Jazda aýyl otyrǵan. Qazir bárin appaq qar kómipti. Tek keń saıǵa búıirden qosylatyn, qarsy bettegi shaǵyn qolattan bir kezdegi adamzat mekeni eski qystaýdyń juqanasy – qısaısa da qulamaǵan jalǵyz qabyrǵa qaraýytady. Tazy dál aýyl kósher kúni sol jetim dýal túbinde dimkás kókjaq toqtynyń óleksesi qalǵanyn esine aldy. Ol eshqashan da turmaıdy, eshqashan da mańyramaıdy. Shóp te jemeıdi, sý da ishpeıdi. Qazir saýdyraǵan súıekke aınalǵan shyǵar... Kenet tazynyń sanasyn naızaǵaı qamshysy osyp ótkendeı boldy. Oǵan ǵalamat qupıa – osy ýaqqa deıin ózine beımálim bop kelgen syr ashylǵan edi. Bul syrdyń qorqynyshtylyǵy, alapattyǵy sonshalyq, tazy qulaǵy túrilgen, etekke kóz tikken kúıi melshıip turyp qaldy. Toqpaq jilikti kemirip bitetindeı ýaqyt ótken soń ǵana esin jıdy. Sol-aq eken, býyn-býyny qaltyrap, arqa júni tikireıip, tóbe quıqasy shymyrlap ketti. Tazy shoqıyp otyra bere tumsyǵyn kókke sozdy. Aýyz eriksiz ashylyp, ar jaǵynan úreıli ún shyqty. Siltideı tynyp turǵan taý-tas kúńirene jóneldi. Tazy ulýyn kúsheıte tústi. Onyń kóz aldynan endi qaıtyp kelmes baqytty kúnderi tizilip ótip jatty...

2

Dúnıe keń eken, jaryq eken. Aspan netken ádemi, tunyq, tuńǵıyq. Aspandaǵy kún qandaı jaqsy, betine týra qaratpaǵanymen, meıirli, jyp-jyly. Qoranyń irgesinde shoqıyp, shýaqqa qyzdyrynyp otyrǵan aq kúshik raqattana qyńsylap jiberdi. Asty qup-qurǵaq ári jumsaq: úgilgen jylqy tezegi, qıqym shóp-salam. Qarsy aldyndaǵy oıpań shuqanaqqa sý irkilipti. Sap-sary sý. Ornynan turyp baryp jalap kórdi. Dámi ashqyltym, súıkimsiz eken, mal qıynyń ıisi shyǵady. “İshýge jaramaıdy” dep oılady kúshik. Ol ózi biletin nárselerdi iship-jeýge jaraıtyn, iship-jeýge jaramaıtyn dep ekige bóletin jáne sońǵysynyń aldyńǵysynan áldeqaıda kóp ekenin biletin. Kúshik alǵa qaraı arshyndaı sekirdi. Qar. Kúresinge úıilgen qar. Ár jeri omyrylyp, tómen túsipti, oıqy-shoıqy. Beti qoqym. Kúshik batyp ketken oń jaq aldyńǵy aıaǵyn kóterip edi, astynan jylymsy sý kórindi. Qar erip jatyr. Túıirtpek-túıirtpek kishkentaı muzǵa aınalǵan. “Bul da bir jaqsy nárse, – dep oılady kúshik. – Tek jeýge jaramaıdy, jalaýǵa ǵana bolady. Eshqandaı dámi joq, sýyq”. Áıtkenmen, kúshik muzdaq qardy jalamady: syrtqa shyǵarynda ǵana bir dáleńke sút iship toıyp alǵan edi. Qorazdanyp, jan-jaǵyna qarady. Jańa ózi otyrǵan jerdi top shójesin ertken shubar taýyq ıemdenip úlgeripti. Qoqyr-soqyrdy aýdarystap, tynymsyz qyt-qyttaıdy. Úrpek jún, sap-sary, dop-domalaq kishkentaı balapandar shıq-shıq etip eneleriniń aıaǵynyń astynda ersili-qarsyly shaýyp júr. Máz-máıram. Shesheleri birdeńe taýyp alyp, dybys berse boldy: “Ákel, ákel! Maǵan, maǵan!” desip jamyraı umtylady. Sodan soń qaıta bytyraıdy. Qolma-qol: “Taptym, taptym! Kel, kel!” degen qýanyshty aıǵaı shyǵady. Shójeler súrine-qabyna qaıta júgiredi. Qımyl-áreketterin qyzyqtap sál turǵan soń balapandardy qýyp oınaýǵa zaýqy soǵyp ketken kúshik kishkentaı quıryǵyn bulǵalaqtatyp, shańqyldap eki-úsh úrip aldy da kúresinnen túse berdi. Sol-aq eken taýyqtyń: “Attan! Attan!” degen daýsy estildi. Tyraǵaılap júrgen balapandar áp-sátte enesiniń baýyryna kirip, tegis ǵaıyp boldy. Taýyq qanatyn qomdap, dúrdıip tur. “Ket! Ket! Ket, qý kúshik” deıdi. Kúshik taýyqtyń ózine jat pıǵyl tanytý sebebin túsine almaı, abdyrap qalǵan edi. Kenet sap-sary, ádemi balapandardyń biri qylt ete tústi de mamyqtyń arasyna qaıta enip ketti. Delebesi qozǵan kúshik alǵa qaraı eki-úsh qadam basty da, baýyry jer tireı, tórt taǵandap jata bere úrdi, túregep taǵy úrdi. Endi taýyq shyndap yzalanǵan sıaqty. “Ket-ketin” kúsheıtip qana qoıǵan joq, shabýylǵa kóshýge yńǵaılanǵan túri bar. Mundaıdy kútpegen kúshik sasaıyn dedi, biraq qıqarlyqpen alǵa qaraı jáne bir attap tústi. Taýyq dúrdıgen beti ornynan kóterildi. Tura umtyla ma dep edi, teris aınaldy. İrgeni jaǵalap, sol “ket-kettegen” qalpy jylysyp barady. Balapandar túgel baýyrynda, eshqaısysynyń da munymen oınaǵysy kelmeıtin tárizdi. Arsalańdap júgirip, boı jazyp, kóńil kótermek nıeti iske aspaǵanyna qynjylǵan kúshik te keri burylyp, aýyl syrtyna taman bettedi.

Topyraq áli degdimegen. Oıpańdar men shuqanaqtarda býlary burqyraǵan irkindi sýlar jatyr. Ár jerde – qomaqty, bıik tobylǵylardyń túbinde týlaqtaı-týlaqtaı qar qaldyǵy kórinedi. Biraq álem ózgeshe túrge engen. Tóńirek kún sáýlesine bógip, manaýrap tur. Aýa hosh ıiske toly. Kúshik jupar shashýshy nárselerdiń biri – ózi tapap kele jatqan sabaǵy jińishke, kúltebas shóp ekenin ańǵardy. Tumsyǵyn taqap edi, jeýge jaramaǵanymen, ıisi unamdy kórindi. Aıaq asty jumsaq, túp-túp bolyp tyǵyz ósken qalyń shóp. Tereńnen kók keýlep kele jatqany baıqalady. Keıbir túpterdiń aǵynan kógi basym. Kúshik osy jańa tebindegen kódeni de ıiskedi. Rahat! Tamasha! Boıyn túsiniksiz qýanysh kernep jasyl mamyq ústine aýnap-aýnap aldy. Sodan soń tabandaryn tarbıtyp, kergı sozylǵan qalpy baýyryn kúnge tósep uzaq jatty.

Maýjyrap, kózi ilinip ketken eken, tús kórdi. Sary úrpek balapan shıq-shıq etedi. Kel, oınaıyq deıdi. Ózi kip-kishkentaı. Súıkimdi. Kúshik qýanǵannan arsalańdap úre beredi. Mine, ekeýi birin-biri qýyp oınap júr. Shóje mundaı júırik bolar ma, jetkizer emes. Áıtkenmen, kúshik te qalmaıdy, saldyrtyp keledi. Qulaǵynyń túbinen jel gý-gý etedi. Mine jetti aqyry. Ustaıdy endi. Qurtaqandaı ózi. Aýzyna syıyp keter edi. “Jeýge jaraıtyn nárse!” – degen oı keldi kúshiktiń basyna. Iá, jeýge jaraıtyn nárse. Biraq kenetten balapan kúshikke qarsy qarap tura qaldy. Yǵatyn túri joq. “R-r-r! – deıdi. – Men boldym, endi sen qash. R-r-r” Kúshik selk etip, kózin ashty. Ústine tónip dáý qara tóbet tur. Kúshik aspaı-saspaı uzyn tilimen aýzy-basyn bir jalap aldy da, esineı kerildi. Sodan soń mana balapandarǵa úrgenindeı, jińishke daýsymen shańqyldaı úrip, ornynan kóterile bergen. Eki oıly turǵan tóbet sol sátinde-aq bas saldy. Kúshik ne bop ketkenin ańǵara da almaı qaldy. Óne boıy ot tıgendeı dýyldap, kóz aldy qyzyldy-jasyldy sáýlemen tumandanyp, dúnıe teńsele tóńkerilip bara jatty.

— Ket-aı, ket! Ket!

Jan ushyrǵan ashshy daýys pen jerdi solqyldatqandaı dúbir qosa estildi. Keýdeni qysqan zil batpan júk bosap ketti. Arashaǵa ıesi kelgenin ańǵarǵan kishkentaı kúshik qańsylap jylap jiberdi. Iesi qalbalaqtap attan túsip jatyr. Mine, jerden kóterip aldy. Denesine qol tıgende óne boıy naıza suqqandaı shanyshqylap qoıa bergen kúshik dúleı tóbettiń aýzyna qaıta túskendeı, sharyldaı, uzaq qańsylady.

Atyn shylbyrynan jetektep, kúshikti qushaqtaı kótergen boıy qıralańdaı basyp úıge kelgen soń ıesi onyń jaraqattarynyń aýzyna áldeneler jaǵyp, janyn qınap kóp áýreledi. Sodan soń ár jerin aq dákemen orap baılady da aýyzǵy bólmede buryshta turǵan eki jaǵy torly kishkentaı temir tósekke saldy. Tamaqty óz qolymen beredi. Kúnine úsh-tórt márte syrtqa alyp shyǵady. Basqa ýaqyttarda kúshik únemi tósek ústinde qımylsyz jatady. Kóp qozǵalýǵa jer tar, al óz betimen tordan sekirip túsip kete almaıdy. Jáne óıtip dala betin kórýge árekettengen de joq.

Eki-úsh apta boıy jaqsylap kútkennen keıin denesindegi jaralar jazyldy. Biraq kúshiktiń júregine basqa bir jara túsken edi: ol dúnıede ádiletsizdik, zulymdyq, zorlyq baryn, basyńa baqytsyzdyq tónse aqtyǵyń, jazyqsyzdyǵyń arashalap alyp qala almaıtynyn uqpasa da, budan bylaı beıtanys jan ıeleriniń bárine kúmánmen, dushpan kózimen qaraıtyn bolǵan.

3

Kúshik ábden toralyp, qaıta qýtyńdaı bastaǵan kezde alystan bir kishkene bala keldi. Ózi sotqar eken. Arbadan túser-túspesten-aq kúshikke umtyldy. Bul kezde kúshik adam ataýlyny ıelerim, – ózine kúnde tamaq quıatyn, úıdiń bar sharýasyn isteıtin uzynetek kisi de osy sanatqa qosylatyn, – jáne bóten jandar dep ekige bóletin. Al mynaý – bóten bala. Kúshik ıesine tyǵyldy. Biraq ıesi oǵan qaraǵan da joq, balany baýyryna basyp, betinen súıip jatyr. Áıtkenmen de bala tez bosanyp, kúshikke qaıta qol sozdy. Iesi táýir kóretin kisi bolǵandyqtan kúshik endi qasha qoımady. Onyń ústine ıesiniń ózi de “Lashyn, Lashyn, bara ǵoı!” dep jyly shyraı tanytyp tur. Balanyń qoly jumsaq eken. Keýdesine qysa qushaqtap aldy. “Kúshim, kúshim” dep, basynan, arqasynan sıpap, aýzynan jalap, erkelete bastady. Saýyny ótken bıeni qaıyryp kele jatqan, anadaıdan “Ádil! Ádiltaı!” dep aıqaılaǵan sheshesine nazar aýdarǵan da joq, kúshikti qushaqtaǵan beti úıge kirdi.

Sol kúni keshke úıge kóp adam jınaldy. Úlken dóńgelek stoldy alqalaı otyr. Dastarqan ústi taý bop úıilgen baýyrsaq. Baýyrsaq betinde aǵarańdap jatqan shaqpaq qanttyń kóptiginen kóz tunady. Ádil Lashyndy aldyna alǵan. Bir baýyrsaq, bir qanttan aralas beredi. Jurt kóńildi, dý-dý etedi. Túıe sútin qatqan qoıý, qyzyl kúreń shaıdy syzdyqtata tartyp, dabyrlasyp otyr.

— Jigit boldy degen osy, – deıdi Omar aqsaqal. – Uzaǵynan súıindirsin.

— Al, Qazy, sen qyryq kún toı jasaýyń kerek. Muǵalimderi birinshi klasty bitirgen jıyrma bes balanyń ishindegi eń úzdigi dep otyr. Ekinshi, úshinshi klastyń esebin shyǵaryp, kitabyn oqı beretin kórinedi, – deıdi Ádildi ala kelgen satýshy sepkil bet Esenjol. – Budan bulaı ertegi, jyr aıt dep eshkimdi mazalamaıtyn boldy. Kúzge deıin seniń Qyzylotaýyńdaǵy bar kitapty oqyp taýysyp keteri anyq.

— “Ata kórgen oq jonar” degen...

— Eńbek bijdiń Kámııa shińıimijdiki ǵoı, – deıdi aýzy tola baýyrsaqty maljańdaı shaınaǵan qalpy Esenjoldyń áıeli Aısulý. – Pyshyq qoı Kámııa. Kóımeıshińdeı me, eshiktiń aıdynda úıýıi tuıǵan qıdy. Shaıýaǵa myǵym ǵoı, myǵym...

— Qatyn, sen ol áńgimeńdi keıin aıtarsyń, aqsaqaldyń sózin bólme.

— Oshy shen maǵan nege qojańdaı beıeshiń? Men jaman boısham jaqshy qatyn nege taýyp aımaıshyń?

— Qoı dedim ǵoı!

— Kójge shyqqan shúıeıdeı ıǵı shetke qaǵyp kemishiteshiń de otıashyń. Tóıkinime ketip, shoıyńdy qaınataımyn bı kúni...

— Jeter, birdeńe kórgiń kelmese qoı endi!

— Qoıdyq, batı-ekeshi. Kámııa pyshyq emesh desheń úndemeı-aq otıaıyn...

— “Ata kórgen oq jonar”, – dedi Omar aqsaqal sózin jalǵap. – Ámir marqum, – myna Qazynyń ákesin aıtam, – jigittiń syrttany edi-aý. Qolynan qyran tazy arylǵan emes. Túlkini quıyndaı soǵatyn qanshyrdaı qumaılar. E-e, kózimen kórmegenge bári ótirik. Sender qazir maldy asyldandyramyz dep júrsińder. Mal jaǵyn bilmeımin, qazaq sol kezdiń ózinde-aq ańshy ıtteriniń tuqymyn asyldandyryp bitip edi. Jelmen jarysqan ne bir júırik qyrandar ótti ǵoı bul óńirde. Darıǵa-aı deseńshi... Anaý Mamaı shaldyń Besqara deıtin tazysy boldy. Osyndaǵy bir baıdyń ańqumar myrzasy bes qulyndy bıe usynǵanda aıyrbastamady ǵoı qısyq shal, – ol kezde, árıne, qylshyldaǵan jigit shaǵy, – sodan Besqara atanyp ketti, óz nyspasy basqa edi. Kóktarǵyl, quddy bir jolbarys keıiptes. Keýdesi shyntaqtan synyq súıem desek ótirik, týra úsh eli tómen, qushaq jetpes zor; bir qyryndap jantaımasa túzý jata almaıtyn. Basy úlken, shyqshytty. Dene bitimi mólsherden tys iri bolatyn. Adamzatta ne bir asyldar, ne bir danalar, ne bir júrekjutqan batyrlar jaralady ǵoı. Qudanyń qudireti kúshti. Jan-janýar, maqulyqtar ishinde de óz turǵylastarynan ozyp týǵan ereksheleri kezdesedi. Besqara sondaı ıt edi. Bógde kisi aıtsa bu dúnıede senbes em, biraq qystaýlarymyz irgeles kez, óz kózimmen kórdim, bir jyly jalǵyz ózi on úsh qasqyr aldy. Al qoıan, túlkide qısap joq. Arqarǵa da jıi shyǵatyn. Mamaı shal sol Besqaranyń urpaǵy dep anaý kezde bir kók tazy ustap júrdi. Ábden aljyp, soǵys biter jyly kóktemde ólipti. Ajal taqaǵanyn sezisimen qańǵyp ketip qalsa kerek. “Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıdi”, – degen sol. Mamaı nesheme kún aza tutypty desedi. Adam kisi ólgende óıtpes. Shynynda da, Besqaradaı bolmaǵanmen, qyran-aq edi, shirkin. Ondaı tarlan tazylar qazir joq. It baptap, qus kúıttep, bulǵaqtap júretin ýaqyt qaıda.

— Onda ókimettiń malyn kim baǵady, shóbin kim shabady... – dedi Qazy. Jótel qysyp, sóziniń aıaǵyn aıta almady.

— Araqty kim ishedi, – dedi Esenjol sepkil beti shabdarlana jymıyp.

— Shatýshy boımaı ket, – dedi Aısulý. – Jyndy shýy joq mágájin mágájin be táńıi!

— Sol kápirińniń joǵy jaqsy, ákelmegeniń jón bolǵan, — dedi Omar aqsaqal.

— Ákelmeıin degem joq-aý, bazdyń ózinde taýsylypty. Qansha artta qalǵan, qazaqy degenmen, bizdiń aýdan da mádenıetke aıaq basyp keledi. Aldyńǵy jyly bir jáshik araq osy aýyldyń bir qysyna jetip edi. Ferma bastyǵymen ekeýmizden basqa aqańa qumar eshkim joq-ty. Al ótken kúzde aq, qyzyly aralas úsh jáshik alǵyzyp em, juǵyn bolmady. Aýdanǵa sońǵy barǵan joly myna Qazy da úırenip kepti. Ferma ortalyǵynda jataqta qalatyn aınaldyrǵan úsh úımiz, aqsaqal namazym buzylady dep ishpeıdi...

— Astapyralda! Tipti, namaz oqymaıtyn adamnyń da áýestenetin nársesi emes.

— Dámin bilmegen soń aıtyp otyrsyz ǵoı. İshpegen adam myna Qazydaı-aq shyǵar, bir ret urttap kórip edi, baıaǵydan bergi ómiriniń bos ótkenine kózi jetti. Bárinen buryn maǵan jaqsy boldy, serik tabylyp. Osy qazir, qudaı biledi, bir jartylyq araqqa qatynyn satyp jiberýge ázir.

— Áı, sen de qoımaıdy ekensiń. Jaı bir reti kelip qalǵan soń dámin tatyp em...

— Láıim, tata ber!

— Ekeýi baıaǵynyń qurdastaryndaı oınaıdy, – dedi Omar aqsaqaldyń báıbishesi, aq kımeshekti aryq qara kempir Nurıla, áńgimeni basqa jaqqa aýdarǵysy kelip.

— Quıdash degen qyjyq qoı, – dedi Aısulý.

Bul kezde baýyrsaq pen qantqa tyńqıa toıyp alǵan kúshik Aısulýdyń sózin maquldaǵandaı ózinen-ózi úrip-úrip jiberdi.

— Aı, kárilik-aı, – dedi Omar aqsaqal, – birdi aıtyp birge kete berem. Mana ne dep em?

— Itterdiń ishinde adamnan da artyq ne túrli jaısańdar kezdesedi degesiz, – dedi Esenjol qýaqylanyp.

— Iá, adam atasyna tartpaı qoımaıdy eken-aý. Myna kishkentaı Ádildiń ıtke qumarlyǵy Ámir marqumnan aýmaı qalypty...

— Onyń ústine jańa ózińiz maqtap otyrǵan Mamaı shal meniń týǵan naǵashym ǵoı, – dedi Qazy. — Myna kúshikti qysta Baqanas boıyna barǵanda sol kisiden aldym. Enesiniń baýyrynda jalǵyz eken, shyny kerek qoı, bergisi kelmedi. Balam óz betimen ıt júgirtýge jarap qaldy, jylaıdy dedi. Biraq men tentektikke basyp, qyryq serkeshtiń tóleýi dep zorlaǵandaı qyp alyp kettim. Synap jiberińizshi.

— Jaqsy ıtti kóp kórgenmen, ózim ańshylyq qurǵan jan emespin. Menen qaıbir synshy shyǵady deısiń.

— Qalaı deseńiz de bizben salystyrǵanda kósheli synshy ekenińiz anyq. Ádil, kúshigińdi syrmaqtyń ústine túsirshi. Al, aqsaqal, aıtyp jiberińiz.

— Keýdeli eken, uzaqqa shabar. Qysqa moıyn, ári shyqshytty, ezýli kórinedi, qaıratsyz da bolmas. Artqy aıaǵy da kelisti, maımaq bitken – júıriktik belgisi. Qasqyr alady dep kesip aıtpaıyn, biraq túlki tymaqqa jarıtynymyz anyq.

— O, páli! Aýzyńyzǵa maı! Alǵashqysy sizdiki, – dedi Qazy rıza bolyp.

— Báse, Mamaı shal teginnen-tegin qınalmasa kerek qoı, – dedi Esenjol.

Sálden soń ústine qulaǵy jalbyraǵan, quıqasy sydyryla pisken semiz bas salynǵan úıme tabaq et keldi. Bul kezde Ádil men aq kúshik tumsyq túıistirip, irge jaqta uıyqtap jatyr edi.

4

Lashynnyń ómirindegi qaıǵysyz, qamsyz qyzyq kúnder bastaldy.

Ákesi Ádilge:

— Ózi aýyldan shyǵyp, qańǵyp kete beredi, anada Esenjoldyń álgi Bardasoq deıtin jaman tóbeti talap tastady. Mal qaıyryp kele jatyp kezdeısoq ústinen túspegenimde óltiredi eken. Seniń kishkentaı kezdegi tósegińe salyp, jıyrma shaqty kún baǵyp, áreń aıaǵynan turǵyzdym. Endi qasyńnan tastama, – dep tapsyrǵan.

Ádil onsyz da Lashyndy janynan qaldyrmaıdy. Ien daladaǵy úsh úıde ózinen bóten bala joq, kitap oqyǵannan sońǵy ermegi – kúshik. Alǵashqy kúni-aq uzyn quryqtyń basyna túlkiniń quıryǵyn baılady. Ne ekenin bilmese de Lashynnyń ony tistep kórgisi kelgen. Biraq Ádil tistetpedi, tumsyǵynyń aldyna ákep ıisketti de, aýzyna túsirmeı biraz yza qylyp baryp, kenet ózi bir orynda turǵan qalpy shyr kóbelek aınaldyryp dóńgelete jóneldi. Kúshik qýyp berdi. Biraq quryq ushyndaǵy túlkiniń quıryǵy jetkizer emes. Tumsyǵyna tıer-tımes jerde tolqyndana sozylyp, zýlap barady. Aq kúshik júgirisin tezdete túsedi. Túlkiniń quıryǵy da burynǵydan góri jyldamyraq qashady. Kúshik odan saıyn órshelene shabady. Jetti aqyry. Mine, tisteıdi endi! Biraq jańaǵy pále basynan qarǵyp ótip, keıin tartady. Kúshik artyna buryla sala qaıtadan sheńber jasaı qýady. Aıaqtary aýyrlaı bastaıdy, qarqyny da kilt kemıdi. Alaıda bulańdaǵan nárse uzap ketpeıdi. Odan shyqqan jat, ári súıkimdi ıis kóńilindegi qumarlyq otyn oıatyp, ata qanymen boıyna bitken ańshylyq sezimin qamshylaıdy da, kúshik burynǵydan da asqan yzamen qýýǵa kirisedi. Aqyry, ulpa quıryq aýyzǵa ilinedi. Kúshik raqattana, súıreı tistelep, yryldaı julqylap, uzaq oınaıdy. Kenet álgi anturǵan lyp etip aýzynan shyǵady da qasha jóneledi. Qýǵyn qaıta bastalady. Aq kúshik quryq ushyna baılanǵan túlki quıryǵyn qanshama ret ustady, qanshama ret jumarlap talady, biraq eshqashan da qumary tarqaǵan, jalyqqan emes.

Ushar basyna deıin aq kóde men túp-túp tobylǵy ósken toqal bıiktiń yqtasyndy etegine salynǵan irkes-tirkes tórt-bes qoranyń aldy eńis. Bitik kók shalǵyn jel soqsa teńiz betindeı tolqıdy. Qarsy qabaqta oqshyraıǵan shoqynyń tastaq eteginen qaınap shyǵyp jatqan qasqa bulaq bar. Saıdy boılaı, tómen qulaı aǵady. Ón boıy japyryla ósken boz shilik. Ádildiń moınyna júktelgen bar jumysy – endi ǵana tolysyp kele jatqan nárli shópti ora jaıylyp, saýyn mezgilin ótkizip ala beretin kók bıeni qaıyryp ákep turý. Kúshik qalyń shóp arasynan basy ǵana qylt-qylt etip, sekire júgirip, Ádildiń sońynan salbaqtap bara jatady. Qaıtar jolda sháýildeı úrip, bıeni qýa jóneledi. Biraq kók bıe tura shapqanda ilese almaı qalatyn da, arsalaqtap kep Ádildiń aıaǵyna oratylatyn.

— Myna qý kúshigińdi nesine erttiń, jaılap aıdamaǵan soń bıe ısinip ketipti, – dep renjıtin Kámıla. Alaıda Ádil kúshigin sońynan ertkenin qoımaıdy, al kúshik bıeni úrkitkendi qyzyqtaǵanyn qoımady. Aqyry shydamy taýsylǵan sheshesi:

— Kip-kishkentaı bop qıqaryn qarashy jetpegirdiń, – dep ózin jelkeden bir túıip, kúshigin taıaqpen kómip ótkennen keıin ǵana Ádil aqylǵa tústi. Kúshiktiń moınyna oıý-órnekti jez qarǵy jasatyp taqty da, sodan ustap júretin boldy. Biraq ádettenip ketken kúshik kók bıeni kóre salysymen-aq shabalana úretin, al bıe “osy páleni shańqyldata bermeı keteıin” degendeı, burynǵysha aýylǵa qaraı shapqylaı jóneletin. Qazy qorjynyna kitap teńdep alyp, tústik jerdegi shópshi aýylǵa, bir sheti men ekinshi sheti kúndik jerge sozylyp jatqan jaılaýdaǵy mal otarlaryna ketken kezde Ádil men Lashyn Kámıladan talaı ret taıaq jedi.

Tóńirek tegis shoqy-shoqy, beles-beles. Qyrqalardyń arasyndaǵy taram-taram júlgeli ólke boıy shókken túıe kórinbes, qymyzdyqty kók shalǵyn, muzdaı sýyq, móldir sýly bulaq, tal, terek, shilik aralasa ósken shaǵyn toǵaı. Jaz ortasy aýa, kún ábden qyzyp, shóp basy tolǵan kezde Ádil osy tóbeshikterden asyp, saı-salalardy sharlap ketti. Buryn úı tóńireginen uzap shyǵyp kórmegen Lashyn jańa bir dúnıeniń esigin ashqandaı edi. Murynǵa júz túrli ıis keledi. Shańytyp turatyn sur qıaq ıisi, japyryla ósken shalǵyn ıisi, sary, kók, alqyzyl dala gúlderiniń ıisi, shym topyraq ıisi, shirigen aǵash ıisi – tolyp jatyr... Aýaǵa taraǵan hosh ıisten basy aınalǵan kúshik ózinen-ózi úrip, kók shópke aýnap, Ádildiń basyna sekirip, arsalańdap ersili-qarsyly júgirip, qumary tarqaǵansha shapqylaıtyn. Aýyldan uzańqyraǵan soń ár túrli maqulyqtar ıisi kóbirek ushyrasatyn. Mynaý – jylqy, mynaý – sıyr ıisi, myna jerden kisi júrip ótipti, al mynaý – quryqtyń ushyna baılanǵan, kún saıyn ózi qýatyn uzyn quıryqtyń ıisi. Mine, myna bir jerdi qazyp tastapty, sodan soń túp tikendi aınalyp ótipti de, taýǵa qaraı bettepti. Lashyn osy ıistiń jónimen júre bergisi keletin, biraq sońynan Ádildiń qaıt dep shaqyrǵan daýsy estilgen soń, amalsyz keri burylatyn. Áıtkenmen, tanys ıisterden góri beıtanys ıister kóbirek edi. Olardyń qaısysy bolmasyn Lashynnyń delebesin qozdyratyn.

Saı boıyna bitken shoq toǵaılar ishi qońyr salqyn. Topyraq dymqyl, shóp jumsaq. Syldyrap aqqan sý sybdyry keledi qulaqqa. Itmuryn, dolana, qulmaq ıisi muryn jarady. Biraq sonyń bárinen de qaraqat ıisi basym shyǵady. Qalyń taldyń kóleńkeli saıasy syńsyp ósken qaraqat butalaryna toly. Ádil dymdana móldirep, tunyp turǵan jemiske kishkene shelegin áp-sátte-aq toltyryp úlgeretin. Sodan soń máýesi mol, shóbi qalyńdaý tusty tańdap alyp, basyna tomar jastanyp shalqasynan jata ketedi. Úsh aıyr, úshkil japyraqtar arasynan aspan teńbil-teńbil, jyrym-jyrym bop kórinedi. Biraq ádettegiden ásem jáne tym alys emes, túregep tas laqtyrsań jeter shamada. Onsyz da mol jemis tómennen qaraǵanda tipti kóbeıip ketetin. Burynǵydaı japyraq tasalamaıdy, monshaqsha tizilip, jypyrlap turady. Ádil aıaǵyn aıqastyryp, mardymsyp jatatyn da, qaraqatty ýystaı saýyp, aýzyna quıa beretin. Qol jeter jerdi taýysqannan keıin, shyntaqtaı jyljyp, oryn aýystyrady. Kóp uzamaı ýystap emes, úzimdep jeýge kóshedi. Sodan soń eki qolyn jelkesine qoıyp, ala bult kóshken kógildir aspanǵa qarap qımylsyz uzaq jatatyn. Iesine eliktegisi kelgendeı, aq kúshik te janǵa jaıly qońyr lep esip turǵan sazdy kógalǵa baýyryn tósep, alǵa sozylǵan eki aıaǵynyń ústine basyn qoıyp, qybyr etpesten qatyp qalatyn. Mazany ketiretin – shybyn-shirkeı ǵana. Áıtpese neshe túrli tátti tús kórip, uıyqtap alýǵa da bolar edi. Kúshigi ekeýi óstip rahattanyp biraz tynystaǵan soń Ádil kenet esine birdeńe túskendeı “áýp!” dep ornynan kóterile beredi. Quıryǵyn bulǵańdatqan kúshik te atyp turyp, dúr silkinedi. Ekeýi shirigen tomar, qulaǵan aǵashtardyń arasymen jyltyrap aǵyp jatqan bulaqtan qarǵyp ótip, tal, terekti matastyra bitken shyrmaýyqtardy bytyrlata úzip syrtqa shyǵatyn. Saı boıy búk, yssy. Shaqyraıǵan kún shekeden ótedi. Ádil ustaramen qyrylǵan tap-taqyr basyna qol oramalyn baılap alady. Sodan soń kúshik ekeýi jarysyp, samal jel soǵyp turǵan beleske qaraı júgire jóneledi. Beles asty – aýyl.

Óz ıeleriniń, ıeleri ǵana emes, jalpy eki aıaqty ataýlynyń ómirinde, turmys-saltynda túsiniksiz jaılardyń kóptigin, óte kóptigin Lashyn jasy alty aıdan asyp, boıy ósip, denesi irilenip, úlken ıtke jaqyndaǵan kezde ǵana ańǵardy. Buryn bári de durys, bári de oryndy sıaqty kórinetin. Endi oılap qarasa, eshbiri de aqylǵa syımaıdy. Máselen, jylqy. Ornyqty tórt aıaǵy bar. Ádil qusap eshqashan súrinip qulamaıdy. Júırik, shaba jónelse adam ataýlyǵa qarasyn kórsetpeıdi. Kúshti, anada kók bıe áldenege shamdanyp, qos aıaqtap turyp tebingende ekpininen tal sharbaq japyrylyp qulap tústi, osy tuıaq adamǵa tıse qaıter edi? Byt-shyt qylmaı ma! Soǵan qaramastan adamnyń aıtqanynan shyqpaıdy, ne buıyrsa da, nendeı jumys tapsyrsa da oryndaı beredi. Olarǵa, tipti, kishkentaı Ádildiń ózi qoja. Árıne, aqyl jetpes nárse. Nemese sıyrdy alyńyz. Arbıǵan, jýan, úshkir qos múıizi bar. Áneýgúni ózi buzaý mańynan shyqpaı qoıǵanda ókirip tura umtyldy. Lyp etip bir búıirge sekirip túsip, bar pármenimen zytpaǵanda súıekterin kúlparsha qylatyn edi. Osy sıyr da adamǵa qyzmet etip júr. Al anaý órkeshi soraıǵan alyp deneli, on kisiniń áli kelmeıtin júkti bir ózi op-ońaı kótere beretin túıe deıtin jaryqtyq adamnyń jumysyn isteı-isteı ábden ı bolyp ketken; bozdap jylap júredi, alaıda eshqashan da osy aýyr turmysyna narazylyq bildirmeıdi. Nemese jazǵyturym ózin talaǵan qara tóbetti alyńyz. Azýy sumdyq. Tura umtylsa, kimdi bolmasyn búktep salar edi. Biraq ol da adamǵa qul. Tipti, Lashyn qusap úıge de kire almaıdy, únemi dalada jatady. Ómirdiń kózi, dúnıedegi eń qajetti nárse – tamaq ataýly da tegis osy eki aıaqtylardyń qolynda. Ózderi eń táttisin, eń jaqsysyn jeıdi jáne qansha jeımin dese de erikti. Ras, Lashyn astan taryǵyp kórgen joq, biraq qara tóbettiń aýladan aýla aralap, ylǵı timiskilenip júretinine, únemi búıiri qabysyp turatynyna qarap, onyń toıyp tamaq ishpeıtinin ańǵarǵan.

Kún ótken saıyn túsiniksiz nárseler kóbeıe berdi. Máselen, birde aýylǵa kólik jekpeı ózi júretin jáne júrgen kezinde kúnniń baıaý, úzdiksiz kúrkiregenine uqsas dybys shyǵaratyn ǵajaıyp arbaǵa mingen kisiler keldi. Endi bir joly aýyl otyrǵan saıdyń etegi keńip, úlken, jazyq alańqaıǵa aınalatyn tusqa alyp qus qondy. Attaryna mine sala shapqan jurtpen qanjyǵalasyp Lashyn da bardy. Kádimgi aq temir. İshinen adamdar shyqty. Olar jerge túsip, at ústindegilermen sóılesip, áldeneni surap biraz turdy da, qustyń qarnyna qaıta kirdi. Temir samuryqtyń daýsy qorqynyshty eken, onyń ústine usharynda daýyl turǵyzdy. Lashyn jel lebinen yqqan attardyń aldyn ala zyrqyraı qashqandyqtan ǵana aman qaldy, áıtpese bir zıany tıýi de múmkin edi.

Jumbaq jaıyttar molaıǵan saıyn Lashynnyń adamnyń qudiret, kúshine degen senimi arta berdi. Óstip júrgende bolǵan bir erekshe oqıǵadan soń Lashyn jan ıesi ataýlynyń bári adamzatqa bas uratynyna tańyrqaýyn qoıdy, adamnyń basqa maqulyqtardan artyqshylyǵyn qulaı moıyndady. Ádil ekeýi qaraqat terip, kezekti sapardan qaıtyp kele jatqan. Betkeıdegi shoq úshqatty aınala berip edi, qarsy aldarynda shylbyr boıyndaı jerde ǵana turǵan Bardasoqtyń ústinen tústi. Únemi ash júretin qara tóbet tyshqan úıgen jem-shópti talqan etip shashyp tastap, endi jumsaq topyraqty burqyratyp jatyr. Bolmashy qazady da, tumsyǵyn inge tyǵyp jiberip, qumarlana, qorqyraı ıiskeıdi. Sodan soń álgiden de qyzý, qutyryna qımyldaıdy. İn túbine taqasa kerek. Kútpegen kórinistiń ústinen shyqqan Ádil tańyrqaı qarap turyp qaldy. Al Lashynnyń júregi dir ete túsken. Býyn-býyny qaltyrap, ıesiniń aıaǵynyń astyna tyǵyldy. Sabalaq tóbettiń baıaǵyda kúshigin talaǵany sonda ǵana esine tússe kerek, Ádil eńkeıip jerge qol sozdy. Tysyrdy qulaǵy shalǵan tóbet basyn innen julyp aldy, biraq qaýipti tym kesh ańǵarǵan eken, buryla bergenshe aýyr tas qara qabyrǵadan sart etti. Qańsylaǵan daýsy taý jańǵyryqtyryp, sharyldaǵan beti búgejektep qasha jóneldi. Sońynan qýa zýlaǵan ekinshi, alǵashqydan góri kishirek úshkir tas Bardasoqtyń ústinen asyp, tobylǵynyń arasyna tústi. “Qap!” dedi tiri nysanaǵa daryta almaǵanyna ókingen Ádil sanyn soǵyp. Oqıǵa barysy dál bulaı bolady dep kútpegen Lashyn ańyryp qalǵan. Iesiniń ókinishti daýsy shyqqan kezde ǵana selt etti. Kenet boıyn ashý-yza býyp, shańqyldaı úrdi de, artyna jaltaq-jaltaq qarap, qańsylaı bezip bara jatqan tóbettiń sońynan qýa jóneldi. İzinshe qosa júgirgen Ádildiń jalyna shaqyrǵan daýsyna dushpanyn ájeptáýir jerge uzatyp salǵan soń zorǵa toqtady. Óziniń ómir, turmys, kúshti men álsiz jaıly balańqy túsinikterin astan-kesten etken ǵalamat oqıǵadan soń áli esin jıyp bolmaǵan-dy. Eki aıaqtylardyń eń kishkentaıy Ádil mynany istegende úlkenderi qaıtpek?

Men qaıdan keldim, qalaı jaratyldym, dúnıede qudaı bar ma, joq pa degen sıaqty saýaldar kúshiktiń basyna kelgen emes-ti. Biraq osy oqıǵadan soń Lashyn álemde qudiretti kúsh ıesi – táńiri barlyǵyna jáne onyń qolynan kelmeıtin nárse joq ekenine den qoıdy. Bul táńiriniń aty – Adam edi.

5

Kúrk-kúrk jótelgen Qazy esiktiń ilgegin áreń aǵytty. Iesiniń aldyn oraı syrtqa atqyp shyqqan Lashyn betke urǵan jaryq sáýleden kózin asha almaı qaldy. Keshe ǵana qap-qara bop jatqan tóńirek ózgeshe túrge enipti: mańaıdaǵy tóbeshikter de, aýla men qora-qopsy da tegis aq kórpe jamylǵan. Salqyn lepten denesi sál-pál titirkengen ıt alǵa qaraı eki-úsh attap tústi. Aıaq asty syqyr-syqyr etedi. Burylyp keıin qarady: júrgen izi saırap jatyr. Mine, ıesi mal qora jaqqa bettedi. Onyń da artynda tizbektelgen tańba qaldy. Lashyn tosynnan ashqan jańalyǵyna tańyrqap sál turdy da, qoranyń syrtyna shyqty. Dál óziniń izindeı iz jatyr. Tumsyǵyn taıap, ıiskep kórip edi, qara tóbet Bardasoq salyp ketken tańba eken. Tamaq izdep timiskilenip júrgen kezinde túsken belgi.

Aýada bóten ıis joq, salqyn, biraq dem alǵan saıyn kókirekke kúsh quıylǵandaı. Lashyn aqsha qardy borata arsalaqtaı júgirip, aýlany áldeneshe aınalyp shyqty. Bulaq jaqqa baryp, túıe moınaq belesterden asyp, tóńirekti sharlap ketkisi keldi. İzine qaraǵanda taıaý mańda júrgeni ańǵarylǵan Bardasoqtan ımenip qana toqtady. Jáne ıesiniń atty sharbaqtyń syrtyna shyǵaryp baılaǵanyn kórgen soń, bir jaqqa barady eken, múmkin, meni de erte keter dep úmittengen edi.

Kóktemdegi dobal aıaq, sabaý quıryq, shardaq qaryn maýbas kúshik qazir úlken tazyǵa aınalǵan. Omyraýy daladaı bop, keýdesi irilenip, ishi tartylyp, boıy kishigirim buzaýǵa jetken. Denesimen salystyrǵanda rabaısyz úlken, shodyr tóbeli basyna túıe japyraqtaı jalpaq, uzyn, shashaqty qulaqtary ásem keıip berip tur. Aýzyn ashqanda kóringen, qaz- qatar tizilgen úlkendi-kishili soıdaq, appaq azýlar atan túıeniń jiligin de omyryp jiberetindeı.

Qıaq basy tikendengen shaqta Ádil oqýyna ketkennen soń ereseıip qalǵan kúshikti baptaý Qazynyń óz qolyna kóshken-tin. Boıǵa maı bitiretin tamaq bermeı, alǵashqy sonardy asyǵa kútýde edi. Biraq Qazyǵa eregeskendeı kúz tym uzaqqa sozyldy. Jylaýyq jańbyr tógip, qara daýyl soqtyryp turyp alǵan. Tazy úıine jetkenshe ań ustamasa moıny qatyp ketedi de, epti, alǵyr ıt bola almaıdy. Qazyny mazalaǵan da osy jaı edi. Tabany tıedi dep qara jerde júgirtpegen. Sondyqtan kópten ańsap kútken shaq týyp, alǵashqy qar jaýysymen-aq, túni boıy dóńbekship shyqqan Qazy alakeýimde turdy da, sabyrsyz qımylmen at erttep, Lashynǵa jeńil sorpa ǵana jalatyp, aınalasy sút pisirimdeı ýaqytta júrip ketti.

Jaýyrtaǵyny bókterleı qaqty. Qar beti toly tańba. İrili-ýaqty, aralary jıi ne alshaq bitken ár túrli izder. Tazy kez kelgenine túsip ketýge ańsary aýyp, ıesiniń tejeýimen áreń keledi. Aqyry manaǵy qara tóbet tastaǵan belgige uqsas, biraq odan áldeqaıda kishi iz kezdesti. Tumsyǵyn tyǵyp jiberip ıiskep edi – syryqtyń ushyna baılanǵan, jazda ózi talaı qýǵan uzyn quıryq eken. Tazy basyn tómen salǵan beti tastaq betkeıge qaraı búlkekteı jóneldi. Alaıda ıesi sońynan ermedi, qaıta, baıaý daýyspen keri shaqyrdy. Qarama-qarsy jaqty nusqaıdy, at basyn solaı buryp apty. Qateleskenin jańa ǵana ańǵarǵan Lashyn keıin tartty. Sálden soń ıesinen ozyp, iz jónimen soqtyrtyp bara jatty.

Uzyn quıryq oıpań eńisine shoq-shoq qaraǵan, basy men betkeıine túp-túp sırek tobylǵy ósken buıratty shaǵylǵa jetken soń júrisin kilt tejep, buta-butanyń túbin timiskilep ketken eken. Qaraǵan túbinde eki-úsh jerde tyshqan inin qazyp, áli toń bolyp qata qoımaǵan sary topyraq pen kúpsek qardy aralastyryp tastapty. Birde qyrǵa kóteriledi, birde oıǵa túsedi, ár butanyń túbinen nesibe izdep, ájeptáýir jerdi shıyrlap shyǵady da, ary qaraı asady. İzden aırylmaı, ıis qýyp kele jatqan jas tazynyń aýyl ornyndaı jerdi on aınalǵan ilgerindi-keıindi nátıjesiz júristen ábden berekesi qashty. Mine, ıesi de jaqyndap qapty. Qumarlyq sezim órshelendirgen Lashyn iz yńǵaıymen jele shaýyp, endi qyrǵa qaraı bettedi. Tóbeni asa bergeni sol edi, etektegi boz qaraǵan ishinen manadan beri beınettenip izdep júrgen ańy ata jóneldi. Quıryǵy uzyn, ózi ıt turyqtas, biraq odan áldeqaıda kishi. Ulpa-mamyq. Qalaı kóz tunbasyn. Kir shalmaǵan aqsha qardyń betinde josylyp barady. Sulý kóriniske qas qaǵymdaı ańyryp qalǵan tazy keler sátte-aq aıaǵynyń astyndaǵy maıda qardy bir-aq serpip, aǵyza jóneldi. Aralyq tez qysqardy. Tazynyń murnyna túlkiniń kúlimsi ıisi keldi. Dene múshesi tegis anyq kórindi. “Men júırikpin, – dep oılady jas tazy. – Oı, men qandaı júırikpin!” Túlkiniń aıaǵy qysqa eken, jybyr-jybyr etedi, biraq júrisi ónimdi bop shyqty, jetkizer emes. Alǵashqy aǵynmen arqan boıyndaı kelgen Lashyn endi aralyq tutamdap uzara bastaǵanyn ańǵardy. Júrisin shırata túsken túlki kóldeneń salyp, birte-birte taý jaqqa qaraı oıysty. Tastaq belesterge ilinse boı jasyryp ketýi op-ońaı... Biraq túlkiniń soryna qaraı aldan qaraýytyp ıt ıesi kórindi. Óter joldy kespek bop, oraǵyta shaýyp barady. Túlki de baryn saldy, áıtkenmen atyn sabalap, aıǵaıǵa basyp kele jatqan kisi aldyn oraı berdi. Eki aıaqtynyń tumsyǵynyń astynan óte shyǵýǵa júregi daýalamaǵan túlki qıǵash tartty. Biraz jer utyp baryp attynyń aldyn kesip ótip, taýǵa sińip ketpek. Azdan soń bókter jaq qaptaldan digirlegen atty qala bastady, tazy da qaýipsiz shamada. Túlki aman qutylǵanyna kúmándanbaǵan. Biraq dál osy sátte aldarynan jaıpaq oıpań shyǵa keldi. Jer mejesin jaqsy biletin túlki qarbalasta úlken qatelik jiberip alǵanyn jańa baıqady. Eńis boıy juqa qarmen shabdar alalanyp turǵan qalyń qaý. Ómiri oraq tımegen, jylqynyń jony ǵana kóriner kók shalǵyn qazir solǵan, qulap jatyr, áıtkenmen jataǵan túlkige úlken bóget. Biraq basqa amaly joq túz taǵysy oıpańǵa qoıyp ketti. Buıra tolqyndana uıysqan bitik shóp baýyryn syzyp, orǵı, sekire júgirdi. Al aıaǵy uzyn, kúsh-qaıraty mol tazyǵa qýraǵan shalǵyn bóget bola almady, ekpini bir mysqal da kemigen joq. Túlkiniń tórt aıaqtyń bar qýatyn jumsap, qarystap utqan aralyǵy tez qysqardy. “Jetem, – dep oılady tazy. – Qazir jetem!” Qarǵa malshynǵan túlkiniń quıryǵy salbyrap ketti. Jelmen tolqyp sý-sý etpeıdi, qar syzyp, júrisin odan saıyn tejeıtin súıretkige aınaldy. “Jettim, – dep oılady tazy. – Jettim-aý aqyry!” Ádemi uzyn quıryqqa aýyz sala bergen. Bul kezde shalǵyndy oıpań bitip, túlkiniń aıaǵy qary juqa, boz kódeli, qasań jerge ilinip edi. Boıyna sońǵy kúshin jınap, jan ushyryp, alǵa emine tústi. Ajal aranynan aýlaqtady, biraq qara úzip uzap ta kete almady. Aralyq shylbyr boıyndaı ǵana. Onyń ústine eńisten ótýge kóp kúsh jumsalypty, aýyr tartqan aıaǵy burynǵydaı erkin alynbaıdy. Aman qutylatynyna kámil senim joq, eńsesi túsip, berekesi qasha bastaǵan. Dushpannyń qarpymdy aıaq tastasyn baıqatatyn bir qalypty syqyrlaǵan qar daýsynan, sýyq ótkir tisterdiń názik denesine qadala túsýge shaq qana qalǵanyn ańǵartatyn entige yrsyldaǵan dybystan túlkiniń esi shyǵyp ketti. Boıyn túpsiz úreı bıledi. Kózi tumanytyp, dúnıe buldyrap bara jatty. Sebi tıer degen úmitpen emes, ádet jetegimen ulpa quıryǵyn kóterip, ıttiń aldyna tosa berdi. Eń jupyny amal, eń sońǵy dalbasa. Alaıda tájirıbesiz kúshik tazy tuzaqqa ońaı tústi. Ol manadan beri túlkini ustaý, talaý nıetimen qýmaǵan. Qyzyq jarys sıaqty ǵana kórgen. Jetip alyp, tis batyryspaı qar betinde aýdaryspaq oınamaq bolǵan. Kóz aldynan uzyn quıryqtyń elbeń etýin oıynnyń jańa bir túri dep uqqan tazy endi sony aýyzǵa túsirýge tyrysty. Biraq bulańdaǵan quıryq ustata qoımady. Tumsyǵyna tıer-tımes kele jatyp, kenet kóleńdep, oń jaqqa qaraı shaqyrady. Tazy burylyp, aýyz sala bergende lyp etip yrǵap túsedi. Aǵynymen ótip ketken tazy quıryqtyń da, túlkiniń de sol jaq qaptalǵa, quryq boıyndaı jerge shyǵyp alǵanyn kóredi. Buryla sap qaıta qýady. Bastyrmalatyp-aq keledi. Endi uzyn quıryq solǵa qaraı jeteleıdi. Tazy qur aýany qaýyp, qaıta burylǵanda túlkiniń taǵy da esik pen tórdeı jer utqanyn biledi. Aılaker túlkiniń bulańdaǵan quıryǵyn qýǵan Lashyn ábden sharshady. Aqyry osy nátıjesiz áreketpen, bir órge kóterile bergende túlki úı ornyndaı tobylǵyny aınala qashty da, tazynyń silesin qurtyp, quıryǵyn soza súıretken qalpy uzaı berdi. Sol sátinde-aq irgeles bitken eki tóbeshiktiń aralyǵyndaǵy túıemoınaq belden asyp joq boldy. Tazy alǵa attaı túsip turyp qaldy. Ábden silikpesi shyqqan eken. Keýdesi qos ókpeden qysyp, tili aýzyna syımaı barady. Aıaǵy syrqyryp, basy aınalyp qoıa berdi. Aq qar basqan álem shaıqalyp, terbetilip turǵandaı. Kenet tazy boıyn jıyp aldy, biraq óz kózine ózi senbedi. Jańa aırylyp qalǵan túlkisi toqal tóbeshiktiń jelkesinen asyp, qarsy salyp keledi. Qý túlki óziniń záresin ushyrǵan zor deneli tazynyń áli úıine jetpegen kókasyq ekenin bilmegen jáne munshama júırik ıt aqyryna deıin qýmaı qala berer dep taǵy oılamaǵan. Aralyqty uzartyp, belesten asysymen-aq ońǵa burylyp, iz túspes tastaqty betkeımen tóbeni aınalyp ótip edi. Ókshelep kele jatqan tazyny birjola adastyram dep aınalǵan. Biraq qýlyǵy óz túbine jetti: qutyldym degen dushpany qarsy aldynan shyǵa keldi. Túlki ajal tyrnaǵyna ilingenin bildi, áıtkenmen jandármen buryla sala keıin qashty. Sál-pál tynyǵyp qalǵan tazy endi ony eki attatpaı-aq qýyp jetti. Jetken boıda shubatylǵan ulpa quıryqtan ala tústi. Túlki lyp etip artyna qaıyrylyp, tazyny betinen qapty. Sulý ańǵa áldenendeı qastandyq jasaý oıynda joq tazy etine tis tıgennen keıin ábden yzalandy. Bosaǵan soń qaıta qasha jónelgen, ózimen salystyrǵanda shúıkedeı túlkige bir-aq qarǵyp jetti de, tańynan alyp kóterip soqty, keýde súıekterin kútirlete azýdy basyp-basyp jiberdi; sol betimen túlki óli denege aınalǵansha jumalap talaı berdi.

Artynan ıesi de jetti. Attan aýnap túsip, ýmajdalyp jatqan jansyz túlkini “Kúshim, kúshim, qoı!” dep júrip, tazynyń aýzynan aıyryp aldy da, quıryǵynan kóterip turyp qarǵa soqty.

— Úıirińmen úsh toǵyz!

Lashyn ıesiniń nege óıtkenin, ne aıtqanyn túsinbedi, biraq ózine rıza ekenin, qatty masattanǵanyn ańǵardy.

Sóıtip, tazy óltirýge úırendi jáne sol úshin maqtaý estıtinin uqty. Onyń ómirinde jańa bir kezeń – erlikke, kúreske, qan tógiske toly dáýren týǵan edi.

6

Aýyzdanyp alǵan soń tazy túlkini qynadaı qyrdy. At jeter jerdegi erkek kindikti tegis jańa túlki tymaq kıgen. Bári de rıza. Ásirese Omar aqsaqal. “Jaman eltiri bórikten basym tońýshy edi, kishkentaı Ádildiń arqasynda kózim ashyldy ǵoı, aınalaıyn, órkeni óssin, oqýy besten túspesin, teń qurbysynyń aldy bolyp, ataǵy alty alashqa jaıylsyn”, – dep, Qazynyń úıine kelgen saıyn qaýqyldap, alǵysyn jaýdyratyn da otyratyn. Taıaý mańdaǵy qystaýlardaǵy malshy, kúzetshi aǵaıyndar ne túndeletip kelip, ne bireýden sálem aıtyp jiberip, tegis túlki alǵyzǵan. Ferma bastyǵy Bekqalı tipti eki tymaq istetti: birin aýyl arasyna, birin kolhoz ortalyǵyna, ne aýdanǵa barǵanda kımek. Túlki baılanbaǵan – satýshy Esenjol ǵana. Qazy: “Eldi shottan jegenin toqtatsyn, jalaqorlyǵyn qoısyn!” depti-mis.

Alǵashqy sonardan soń kóp uzamaı Qazy jyldyq esep berýge bara jatqan Bekqalımen birge attanǵan da, aýdan ortalyǵynda eki aptadaı júrip qaıtqan. Sol kúni keshqurym ferma basy atalatyn tórt úıdiń adamy tegis Qazynikine jınalǵan-dy. Dastarqannyń ádettegiden aıyrmasy – dóńgelek stoldyń qaq ortasynda móldir sý quıylǵan eki-úsh shólmek turdy. Áńgime baıaǵyda Ádil kelgen kezdegideı qyzǵan joq, kóbine-kóp sóılep otyrǵan – Omar aqsaqal. Al basqa jurt – otyzǵa áli ilinbese de qarny shyǵyp, bet-aýzy byrtıyp ketken tolyq Bekqalı da, qyzyl túlkideı jylmań qaqqan sekpil bet Esenjol da, saqaý Aısulý da jańaǵy ıisi súıkimsiz móldir sýdy simirýmen boldy. Tipti, Bekqalıdyń kelinshegi men Kámıla da birer ret kóterdi. Olardyń ashyrqanyp, tyjyrynǵanyna qarap Lashyn: “Onsha jaqsy nárse emes-aý, sirá”, – dep oılaǵan. Biraq Qazy tartynar emes. Qaıta, bastyrmalata, ústi-ústine quıyp, jurtty eriksiz alǵyzady. Al ózi nıhaıatsyz kóp ishti. Kúrkildeı, shıqyldaı jótelip otyrady da aýzyna quıa salady. Aqyry qonaqtary tarar-taramastan jastyqty shyntaqtaı qısaıǵan qalpy qoryldap uıyqtap ketti. Lashyn ıesiniń bul minezin múlde túsinbedi, tek onyń ómirinde bir ózgeris bolǵanyn baıqaǵan.

Qazy ańǵa jıi shyǵatyn. Uzaq sonar, kelte sonar, qan sonar dep atalatyn, jańa qar jaýǵan, túlki qaǵýǵa qolaıly kúnderdi qur jibermeıdi. Keıde oǵan da qaramaıdy. Itiniń izshildigine, júıriktigine senetin. Sátsiz degen joly birer qoıan alyp qaıtady. Bul kezde Lashynnyń kúsh-qaıraty molaıyp, denesi jumyrlana, bulshyq etteri tolysa túsken, sulý músindi, biraq beısaýat kisi qorqatyndaı zor arlanǵa aınalǵan. Tek aýyl tóńireginde erkin saırandaı almaıdy, tipti, óz úıiniń janynda da qorǵalaqtańqyrap turady: jas kezinde qara tóbetten jegen taıaq esinen ketpegen.

Kóksaý Qazy óziniń ashshy sýyn iship, terlemek bop jatyp qalǵan bir ymyrtta syrtqa atyp shyqqan Lashyn esik aldynda tórttaǵandap tura qaldy: kúresin ústinde timiskilenip qara tóbet Bardasoq júr eken. Tazyny ol da kórdi. Qyryn turǵan beti moınyn buryp, tisin aqsıta yryldady. Lashyn birden ańǵardy: yrylda aıbattan góri qorqynysh basym. Buǵan tańyrqaǵan, ári júregi ornyqqan tazy kópten kórmegen tóbetke bajaılaı qarady. Dene bitimi burynǵydan áldeqaıda kishireıip ketken sıaqty, tipti, dalba-dulba, tym qorash. Tóbet te ózin tazymen salystyryp, urys abyroımen aıaqtalmaıtynyna kózi jetse kerek, sol yryldaǵan qalpy, quıryǵyn qysyp alyp, óz úıi jaqqa qasha jóneldi. Boıyn kenet lyp etken dúleı yza býǵan tazy tóbetti eki-aq qarǵyp qýyp jetip, túlki ustaǵandaǵy ádetimen tańynan alyp kóterip soqty da, basyp qaldy. Biraq tóbet túlkiden áldeqaıda kúshti eken, bajyldaı qańsylaǵan qalpy aýzyna túsken jerden tistelep jatyr. Tazynyń qyshqash azýlary tamaqqa ilingen kezde ǵana qarsylyǵyn toqtatty. Daýsy tunshyǵa, qyryldaı shyǵyp, tórt aıaǵy sereńdep, jantalasa typyrlaýǵa kóshti.

Kózin qan jaýyp, eshteńeni kórmeı, sabalaq tóbetti alqymdaı syǵymdap jatqan tazy kenet tıgen soqqydan esin jıdy. Bel omyrtqasy úzilip kete jazdaǵan edi, temir taǵandy saptama etikpen pármendeı tepken Esenjol eken. Qaıtara tebe bergende qurbandyǵyn tastaı sala yrǵyp tústi. Biraq qashqan joq. Aqsıa yryldap qarsy qarap tura qalǵan. Itterdiń talasqanyn qulaǵy shalǵan Qazy da dál osy sátte syrtqa shyqqan eken. Qıralańdaı basyp júgirip keledi.

— Áı, ıtimdi nege urasyń? – dedi aqyryp.

— Urmaq túgil terisin sypyryp alam.

— Omaı, kimsiń sonsha?

— Áli bilmeı júr ekensiń ǵoı! – dedi Esenjol kekete myrs etip. – Bilersiń. Bilgizermin. Naǵashyńnyń sońynan ketersiń.

— Naǵashymda sharýań bolmasyn, – dedi Qazy. Qarqyny basylyp qaldy. – Al ózime túk te isteı almaısyń. “Aq ıilip búgilmes” degen. Men qan tókken adammyn. Jurttyń bári biledi. Mine! – Qazy sál eńkeıip, aǵash aıaǵyn alaqanymen salyp qaldy.

— A, shirkin-aı, perishtedeı taza bola qalýyn! – dedi Esenjol. Daýsy kóterilip, qaltyrap ketti. Sóılegen saıyn elirip, aıǵaıǵa basty. – Eshkim sezbeıdi dep oılaısyń ǵoı! Kóremiz, bilemiz. Kóz ben qulaq bar bizde de. Qyzyl otaýǵa qandaı kitaptardy jınap alyp otyrsyń? A?! Qandaı kitaptardy jınap alyp otyrsyń deımin?

— Sovet baspasynan shyqqan kitaptardy.

— Olardy shyǵarǵan da seniń naǵashyń sıaqty otanyn satqan adamdar. Báriń sybaılassyń. Men bilmeıdi deımisiń? Jazda Esjannyń stýdent balasy senen qandaı kitaptar alyp oqydy? Ylǵı nemis, amerıkan. Osyndaǵy hat tanıtyn jurtqa usynatynyń ne? Tizimge ilingen, gazette synalǵan, eskilikti kókseıtin kitaptar. Olardy baıaǵyda-aq órteý kerek edi. Tyqqyshtap, jasyryp júrsiń. Ne maqsatyń bar? Kimderdiń soıylyn soǵyp kelesiń? A? Árıne, úndemeısiń. Úndemeı-aq qoı. Biraq biz – aqnıet Sovet adamdary úndemeı otyra almaımyz! Naǵashyń da...

— Toqtat, alaıaq malǵun! – Qazy Esenjoldyń jaǵasynan ala tústi. Bul kezde aýyl adamdary da jınalyp qalǵan edi.

— Minekı, kórińder, aǵaıyn, – dedi Esenjol alaqanyn jaıa, eki qolyn eki jaqqa sozyp. – Kórińder, aǵaıyn. Tazysy ıtimdi talady, endi ózi meni sabamaq. Kýá bolyńdar!..

— Azǵyn! – dedi Qazy tistenip. – Aýzyńdy qan jalataıyn ba?

— Aı, ketshi ári! – Esenjol jaǵasyna jabysqan qoldy op-ońaı ajyratyp aldy da, Qazyny bar pármenimen ıterip jiberdi. Jalp etip qar ústine otyra ketken dushpanyna qarap:

— Maskúnem sorly! – dep jırene myrs etti de burylyp júre berdi.

Aq tazy urys ústinde aıtylǵan sózderdiń maǵnasyn túsingen joq. Áıtkenmen de janjaldyń shyǵýyna óziniń qara tóbetti talaýy sebep bolǵanyn uqqan. Qazy da Esenjoldy jaǵadan alǵan sátte arqa júni tikireıip, ıesine kómekke umtylýǵa aınalǵan edi, kelip qalǵan aýyl adamdary bóget jasady. Alaıda Lashyn óziniń ıesi sheltıgen jaman satýshynyń dal-dulyn shyǵaratynyna kúmándanbaǵan. Biraq kúsh jaý jaǵynda bolyp shyqty...

Tazy adamdardyń ózara qatynasyna nazar aýdarǵan emes-ti. Ras, ol eki aıaqtylardyń da ár túrli ekenin biletin. Máselen, Kámıla óziniń úlkendigin paıdalanyp, keıde ońashada Ádildi jelkelep alatyn, sodan soń Ádil bıe qaıyryp kelýge, nemese sý ákelýge jóneletin-di. Sol Kámıla birde Ádilge baqyryp, tónip kelgen kezde Qazy sheship jatqan syńar etigin jiberip qap, myqtynyń ózin úıden qýyp shyqqany bar. Lashyn osynyń eshqaısysyna da mán bermegen. Al myna oqıǵadan soń adamdardyń da kúshtisi, álsizi bolatynyna, olardyń bári birdeı emesine kózi jetti. Áıtkenmen ıesine degen qadyr-qurmeti kemimedi, qaıta qysyltaıań jaǵdaılardyń ózinde qaýipten arashalaýǵa ázir ekenin bilgen soń burynǵydan da jaqsy kórip ketti.

7

Ajal sheńgelinen áreń qutylǵan qara tóbet Qazylardyń úıiniń mańyn baspaıtyn boldy, tipti aýyl ishinde burynǵydaı erkin júrýden qaldy. Lashynnyń qylpyn shalsa-aq boı tasalaýǵa tyrysady. Al Qazy betpe-bet aıqasta jeńilis tapsa da Esenjoldan yqpaıdy. Qaıta kúnara, nemese eki-úsh kúnde bir ret dúkenge baryp, qaltasynan shytyrlaq qaǵaz alyp beredi de, qoınyna móldir sý quıylǵan shólmek salyp qaıtady.

Tazy ıesine erip satýshynyń úıi jaqqa barǵandy unatatyn. Únemi dalada jatatyn qara tóbet bulardy anadaıdan kórisimen-aq tynyshtyqtan aırylady. Dálizge bir kirip, syrtqa bir shyǵyp, ábden berekesi ketedi. Aqyry Lashyndardyń týra osylaı qaraı bettegenine kúmán qalmaǵan kezde qaqpaǵa enip, zym-zıa bolady. Biraq Qazy satýshynyń úıine kirmeıdi, úımen japsarlas salynǵan, ishinde eki adam áreń aınalatyndaı shaǵyn dúkenniń esigin ashady...

Tazyǵa barar jol unaǵanmen, qaıtar jol unamaıtyn. Qıralańdaı, asyǵa basqan ıesiniń sońynan erip, satýshynyń qora-jaıynan uzańqyraǵan kezde sumpaıy tóbet qalqıyp kúresinge shyǵady da, qarlyǵyńqy, súıkimsiz daýyspen bar-bar etip úre bastaıdy. “Menen qorqasyńdar ǵoı, á! Qoryqtyńdar ǵoı! Ketińder, ketińder! Tez ketińder!” degendeı. Alaıda Lashyn artyna burylyp tura qalsa, jym bolady. Tipti, quıryǵy shubatylyp, aýlaǵa enip ketedi. Biraq tazy ıesiniń sońynan ere jónelgende Bardasoq ıt minezin qaıta bastaıtyn. Alǵashynda qatty yzalanǵan tazy qazir buǵan múlde mán bermeıdi. Oǵan unamaıtyn basqa nárse edi. Úıge barysymen ıesi bótelkeni túbinen perip qap sart etkizip tyǵynyn ashady da, qyrly, úlken stakandy móldirete quıyp alyp, bir-aq tartady. Sodan soń minez-qulqy ózgerip sala beredi. Joq, tazyǵa tımeıdi, aıaǵynyń ushynan basyp, lypyldap júrgen Kámılaǵa da tımeıdi. Eshkimge soqtyqpaıdy. Qaıta, basyn ún-túnsiz qos qoldap ustaǵan qalpy qımylsyz otyra beredi. Qansha momaqan kóringenmen mundaı sátterde Lashyn ıesinen qatty qorqatyn.

Nebary jıyrma shaqty ǵana shańyraqtan quralǵan alystaǵy mal otaryn qant-shaı, azyq-túlikpen, kıim-keshekpen qamtamasyz etetin magazınge kún uzaqqa kóp bolsa eki-úsh-aq adam kelip saýda jasaıdy. Alaıda Esenjol tańerteńgi saǵat onnan keshki altyǵa deıin tapjylmastan otyrady. Esep-shotyn sart-surt etkizip, áldeneni sanap, áldeneni qattap, qaıta býyp jatqany. Túste bir saǵat úzilis jasaıdy, jeksenbide tynyǵady. Ien dalada ózi ornatqan osy tártipten aınyǵan emes. Eger demalys kúnderi shalǵaıdaǵy qystaýlardan at sabyltyp bireý-mireý kele qalsa, qanshama jalynyp, jalbarynǵanymen dúkendi ashtyra almaıtyn. Satýshy: “Esikti mórlep qoıdym, ókimettiń tártibin buzatyn meniń basym ekeý emes” degennen bóten sóz aıtpaıdy, aqyry álgi adam ne bos qaıtady, ne erteńgi kúndi kútýge májbúr. Demalys degendi bilmeıtin, apta boıy, aı boıy, jyl boıy mal sońynda júretin jurt Esenjoldyń bul minezine qazir úırengen edi. Onyń taýarlardy ústin baǵamen satatynyn, shottan taǵy jeıtinin sezse de, mán bermeıtin, osy dúken joq bolsa qaıter edik, sol qý qaqqan bes-on tıynnan yrysymyz shaıqalmas dep, saqara turǵyndaryna tán darqan minezben bárin de keshire beretin.

Bir kúni Qazy dúkennen shólmeksiz qaıtty. Ashshy sý taýsylypty. Nanyńqyramaǵan edi, satýshy bos jáshikti kórsetti. Amal joq, shoqańdaı basyp, sylbyr qımylmen úı jaqqa qaraı aıańdady. Jabyrqańqy. Biraq Lashyn kóńildi edi. Borasynmen nyǵyzdalyp qalǵan qatty qardy syqyr-syqyr etkizip, ıesin aınala júgirdi. Eki-úsh ret aýnap aldy. Qıyrshyq ushqyndap tur. Sonar bolady. Erteń úıde otyrmaıtyndary anyq.

Tazynyń oıyn sezgendeı ıesi atty bulaqqa jetektep aparyp sýǵardy da, sharbaq ishine ákep baılady. Aldyna shóp salyp, er-turmanyn ońtaılap qoıdy. Juqa bult arasynan ólimsirep áreń kóringen qyzyl kúreń kún taýdyń tasasyna jasyrynǵan shaqta ǵana ekeýi úıge kirdi.

Bólme ala kóleńke. Qazy syńar etigin sypyryp bosaǵaǵa qoıdy, aǵash aıaǵyn da sheshti, ony ádetinshe tósek astyna tastady. Sodan soń pesh túbine – eki búktelgen kórpe jaıylyp, jastyq tóselgen syrmaq ústine shyntaqtap jata ketti. Tazy ıesiniń aıaǵyn ala jaıǵasty. Úı ishi kúńgirt tarta tústi. Shoıyn plıtaly peshke toltyra salynǵan, gýildeı janyp jatqan qıdyń jaryǵy ǵana sáýlelendirip tur. Keıde ot syrttaǵy uıtqı soqqan jel lebimen keıin serpilip, jalp ete túsedi. Pesh aýzyna qarsy qabyrǵadaǵy sarjolaq sáýle tolqyndana aǵaryp, bólme ishi bir sát jap-jaryq bop ketedi. Tazy ıesiniń sol únsiz, tunjyraǵan boıy qarańǵy buryshqa tesile qarap, qatyp qalǵanyn kóredi. Shyt perdeli jalań qabat terezeden túsken bozamyq jaryq múlde sóndi. Peshtiń aýyz jaǵyndaǵy sary qı endi dýyldaı janbaıdy, betin surǵylt kúl qaptaǵan shoqqa aınalǵan, sáýlesi kemigen. Bólmeni qarańǵylyq basty. Tek ústine qazan asylǵan, sháýgim qoıylǵan plıta ǵana qyp-qyzyl bop kórinedi. Qazanda búlkildep et qaınap jatyr. Jylqy eti. Burqyraǵan ıisi Lashynnyń murnyn jaryp barady. Kenet Qazy ornynan turdy da, jalǵyzaıaqtap sekirgen qalpy tór úıge kirip, birdeńe ákeldi. Dombyra eken. Pesh túbine qaıta jaıǵasqan soń sál únsiz otyrdy da, buryn qulaq estimegen beıtanys áýendi tartyp ketti. Dombyra ishegin ekpindete urmaıdy, sanamalap, baıaý ǵana qaǵady. Tazynyń óne boıy shymyrlap qoıa berdi. Kóńili qupıa syrly muńǵa tolyp, áldeneni ańsaǵandaı. Kóz aldyna shalǵyny jaıqalǵan keń qolat, ańyzaq jel soqqan beles-beles tóbeler, kún qaqtaǵan sur jazyq elestedi. Iesi ekeýi túıeniń órkeshi áreń kórinetin qalyń qaýdy keship ótip, qyrqa-belesterden asyp, qońyr samal esken keń dalany kezip ketkendeı. Iesiniń astyndaǵy at búlk-búlk jeledi. Tuıaq tıgen jerden shyqqan jiptikteı shań kóterile bere jel lebimen aýaǵa tarap jatady. Jortqan ań izinde qısap joq. Biraq bular eshqaısysyna da nazar aýdarmaıdy. Kesip óte beredi. Murynǵa san túrli ıis keledi. Túz gúliniń ıisi, jýsan, kókpek, seleý ıisi, belgili, belgisiz jan-janýarlar ıisi. Áne bir butanyń túbinen qoıan sekeń ete tústi, al anaý súıekti, shoq-shoq, qalyń tobylǵynyń tasasynan elbeń etken – túlki; biraq tazynyń boıyndaǵy qumarlyq sezim múlde túıtelenip qalǵandaı, delebesi qozbaıdy, tura qýyp, áýdem jer asyrmaı shalyp túspeıdi, azýdy qaryshtaı, batyra salyp, keýdesinen janyn syǵyp shyǵarmaıdy. Onyń biri de joq. Boıyn jalǵyz-aq sezim, jalǵyz-aq arman qursaǵan. Netken túısik, ne murat – ózi de bilmeıdi. Asý-asý belder taýsylar emes, sary dalanyń sheti-shegi joq sıaqty, al ıesi ekeýi bulańquıryqpen júrip keledi, júrip keledi...

Kenet ǵajaıyp kórinis ǵaıyp boldy. Iesi dem ala almaı, qystyǵa jótelip jatyr. Dombyra úni úzilgen. Esik ashylyp, qushaq-qushaq aıazben birge Kámıla kirdi. Maldy jaıǵap kelgen beti. Esik jabylar-jabylmastan renishti únmen sóıleı bastady. Jóteli basylǵan Qazy úndemedi. Kámıla sóılep júrgen betinde syrt kıimin sheshti de, qolyn pesh aýzyna tosyp, bolmashy jylynǵan soń pıalaly ondyq shamdy jaqty, Qazynyń aldyna dóńgelek stol jasap, dastarqan jaıyp, shamdy onyń esik jaq shetine qoıdy, qolyna jaıpaq syrly tabaq pen kákpirin alyp, et túsire bastady.

Et týrap otyrǵan ıesi tazynyń aldyna kemik súıek tastady. Bir jaq ushyna jabysqan qol basyndaı maıly sińiri bar. Kámıla keıip birdeńe dedi. Qazy sonda da úndegen joq, áıeliniń aldyna shala arshylǵan omyrtqa qoıdy. Biraq oǵan Kámıla rıza bolmaǵan tárizdi, sýyrylyp sóıleı jóneldi. Ádemi, oımaqtaı aýzy súıreńdep, móldiregen úlken qara kózderi shatynap, aqquba óńi sup-sur bop ketedi eken. Tazy jaısyz kúıge túsip, súıegin de jóndep kemire almady. Kóńiline kúpti qaýip uıalady. Aqyry Kámıla biraz sóılep baryp basylǵan kezde ǵana tynshydy. Iesi de, ıesine baılanyp qalǵan doly áıel de et jep jatyr. Biraq ekeýiniń de júzi salǵyrt. Lashyn aldyna túsken jańa súıekti qaýjaýǵa kiristi.

Darıǵa-aı, ol da bir qyzyq dáýren eken-aý!

8

Erteńine ıesi ekeýi tańǵa bir uıqy qalǵanda turdy da, shyǵys jaq bozara bastaǵan shamada júrip ketti. İńir áletinde jaýǵan bolmashy qyrbaq qar jel lebimen syrǵı kóship, oıpań jerlerge aýypty. Kókjıekke deıingi óńirdi tegis alyp jatqan, ábden kónerip, kirlegen eski qardyń betinde aqtańdaqtanyp, oıdym-oıdym bolyp kórinedi, bul – meńireý dalaǵa tipti kóńilsiz keıip bergendeı. Aýa aıazben, tańǵy ólkek yzǵarymen shyńyltyrlana túsken. Jel kúngi ózen betindeı keı arada buıralana, keı arada jal-jal bop sirese qatqan aq álemde ár jerden bir qaraýytqan sırek tobylǵydan basqa kózge shalynyp, kóńil alańdatar eshteńe joq. Sýyqtan ba, jańa aıqastarǵa asyqqannan, qumarlyq sezimniń tolqynysynan ba, úıden shyǵa bere tazynyń boıyn jeńil diril alyp ketken-di. Aýyl artta qaldy. Lashyn ózine-ózi jańa kelgendeı. Júrisi shıraı túsken. Iesinen arqan boıy ilgeride, ońdy-soldy qaǵyp keledi. Mundaı kúni iz kesý de, túlki ustaý da qıyn ekenin bilgenimen, Qazy beker attandym-aý demedi. Qanjyǵasy maılanatynyna senimdi.

Ańshylardy artynan qýa, kókjıekti oraǵan uzynshaq aq sharby bultty túre kóterip, kún de shyqty. Qazannyń qaqpaǵyndaı úlken, dóp-dóńgelek, ári otqa balqyǵan temirdeı qyp-qyzyl. Shashaqty, uzyn sáýleleri jylýsyz, qaıta yzǵyryq tógip turǵan tárizdi. Biraq dúnıe ózgeshe túrge endi. Siresip jatqan óli dalaǵa jan bitkendeı. Jal-jal kúrtik qarlardyń kóleńke betteri qaraýytyp, úńireıip kórinse, kún jaǵy kóshpeli altyndaı tolyqsı qubylady. Al túnde jaýǵan jańa qar úıirilgen tustar kúmisshe jarqyraıdy. Appaq aq ushqyn atyp jatqandaı.

Kózkórim jerge jete bere kúńgirt sáýlemen astasyp ketetin uzyn kóleńkelerdiń sıraǵy qysqaryp, az-maz qalypqa túsken shaqta aldan bir qoıan qashty. Aralyq ájeptáýir edi. Qoıan órge salǵanmen, tabany qyshyp kele jatqan tazy jer tanabyn qýyryp jiberdi. Ekpindeı umtylǵan boıy jaqyndap-aq qalǵan. Tebine shapqan Qazy appaq qoıannyń qyp-qyzyl qanyn qar ústine shashyrata baýyzdap, artqy eki aıaǵynan salaqtata qanjyǵasyna baılaıtynyna kúmándanbaǵan. Lashyn da solaı oılaǵan-dy. Biraq dál osy sátte aqylǵa syımas is boldy. Arttan tyqyr taıanǵanyn ańǵarǵan qoıan qos qulaǵyn jymıtyp alyp, zýlaı jóneldi. Tazy da baryn saldy. Áıtkenmen aralyq bir tutam qysqarmady. Sol betimen olar qyrqa ústindegi jazyq alańǵa shyqty. Jel qansha nyǵyzdaǵanmen, qar bosańdaý eken. Qoıandy erkin kótergenimen, ıtti kótere almady, opyrylyp túsip kete berdi. Tazy endi qoıannyń ózinen shyjymdap uzaı bastaǵanyn ańǵardy. Talaı túlki, talaı qoıan ustaǵan Lashyn áli aldynan eshkim tiri qutylmaǵanymen, ańdardyń ózi árqıly ekenine, olardyń ishinde malma aıaq shabandary da, jelmen jarysqan júırikteri de ushyrasatynyna kózi jetken, istiń sáti túsý, túspeýi alystan ne jaqynnan qosylýǵa ǵana baılanysty emestigin uqqan. Myna quıryq jaǵy qońyrqaı tartyp, túleı bastaǵan uzyn sıraq aq qoıan óz atalastarynyń ishindegi syrttany tárizdi. Bir búktelip, bir jazylyp, juldyzdaı aǵyp barady. Tiri jan ıesi ilese almastaı. Áıtkenmen, eshteńeden beti qaıtpaǵan tákappar tazy ózine senimdi. Qazir-aq para-parasyn shyǵarady. Sarqylmas kúsh boıyna ata qanymen daryǵan tazy qoıandy kóz jazyp qalar jerge jibermeı, bir qalypty shabyspen qýa berdi. Talaı qyrqadan asty, talaı oıdan ótti. Tazy aıaqtarynyń aýyrlaı bastaǵanyn sezdi. Sonda da berilmeı keledi. Aqyry qary qopsyǵan qıaqty yldıdan ótip, qaıtadan órge kóterile bergen shaqta qoıannyń arqan boıyndaı ǵana jerde bara jatqanyn kórdi. Qımyly manaǵydaı shıraq emes. Uzyn, qaýdyr qulaqtary salbyrap túsip ketken. Qurbandyǵynyń sanaýly ǵana mınýttary qalǵanyn baıqaǵan tazy boıyna bar kúshin jıyp, enteleı tústi. Aralyq jutylyp barady. Áıtse de jan ushyrǵan qoıan belden buryn asty. Arǵy bet qalyń boz qaraǵan eken, talyp jetken ıt endi-endi aýyz sala bergende qalyńǵa qoıdy da ketti. Arystaı tazy bet-aýzyn sabalaǵan butalardan ımenip kibirtikteńkirep edi, mundaı bógetke ushyraspaǵan qoıan áp-sátte-aq jynysqa sińip ǵaıyp boldy. Kóz kórim jerge deıin sozylǵan ný qaraǵan ishi toly qoıan jymy; tazy tili salaqtap, yrsyldaǵan qalpy árli-berli biraz shapqylady da, uzynqulaqtan birjola aırylǵanyn bilgen soń keri qaraı aıańdady.

Barlyqqan atyn sabalaı, izdi qýa dalbalańdap kele jatqan Qazy Lashynǵa ushyrasa salysymen aǵash aıaǵyn sereń etkizip, qarǵyp tústi. Eń aldymen tazynyń tumsyq, aýyz jaǵyn, omyraýyn bajaılap qarady. Shashyrap jabysqan qan kórinbeıdi. “Apyr-aı!” dedi daýystap. Úninen keıistik te, tańyrqaý da ańǵarylady. Árıne, Qazy óziniń ıtine shaldyrmas ań joq dep biledi, bar kiná – tazynyń salmaǵynan oıyla bergen qarda. Qoıan qýatyn shaq ótken. Biraq ańshylardyń yrymy boıynsha, aýyldan shyǵa bere qoıan kezdesse, ony qalaı da soǵyp alý kerek. Áıtpese sol kúngi sapar sátsiz aıaqtalmaq, tipti jýyq arada birdeńe oralýy qıyn. Qazy kútpegen jerden jolynyń baılanǵanyna ókingen. Áıtkenmen, bógelip turmaı, ıtiniń tabanyn qarady. Bútin eken. Tek óziniń syny ketińkirep qapty. Moıny túsip, shashaqty qulaqtary salbyraǵan; qabyrǵasy yrsıyp, qos búıirin soǵa dem alady. Óne boıyn aq qyraý kóme bastapty. Qazy seńseń tonyn sheship, qar betine jaıdy da, ústine ıtin jatqyzyp, orap tastady. Qaıdan sýyryp alǵany belgisiz, qol basyndaı quıryq maı asatty.

Bıe saýymdaı mezgilden soń atqa qonǵan Qazy aýyl jaqqa bet burdy. Búgin eshteńe ilinbesine den qoıǵan. Al tazy basqasha oılaıtyn sıaqty. Boıyna kúsh quıylyp, tynyǵyp qalǵan eken. Tipti, túk kórmegendeı. Ádetinshe ıesinen áýdem jer ozyp, alǵa túsken beti ońǵa bir, solǵa bir shyǵyp, sýmańdaı búlkektep, iz kesýde. Degenmen eshteńe ushyrasa qoımady. Osy qalypta birshama júrgen soń olar qary juqa dómpesh jondaǵy qoı jaıylǵan shıyrǵa tústi. Qabyrshaqtana qatqan bet jaǵy oıylǵan soń astyndaǵy túıirtpek, muzdaq espe qar myń san tuıaq serpinimen mıdaı aralasyp ketken. Bytyraı shashylǵan qumalaqtar kún qyzýymen jylynyp, qardy uıalaı bata bere toqtapty. Ár jerde toqty-torymnyń aýzynan kezdeısoq aman qalǵan seleýlerdiń basy jelbireıdi.

Óriske túsken soń izshildik mashyǵynan jańylǵan tazy kenet osy mańda jat ıis baryn ańǵardy. Jańa ǵana ótken beıtanys maqulyq ıisi. Tumsyǵymen jer súze izdeı jónelip edi, aıaǵyn attar-attamastan ústinen shyqty: qoı tuıaǵy sapyrylystyryp tastaǵan qar betinde ıt izi jatyr. Biraq ıisi bóten. Qoıan emes, árıne. Túlki de emes. Tańbasy tym úlken. Jaý. Iá, jaý! Tazynyń delebesi qozyp, mana qoıannan aırylǵan yzasy qaınap shyǵa keldi. Denesi bolmashy ǵana dir etti; arqa júni dúrdıip sál turdy da, izge tústi.

Dushpan qaptaı órgen qoı shıyryn qýalaı júripti. Lashyn iz sorabynan aırylyp qalmaýǵa tyrysyp, búlkekteı jortyp keledi. Kóldeneń belge shyǵa bergende alda birer shaqyrymdaı jerde bytyraı jaıylǵan aqtyly qoı kórindi. Qary sógile bastaǵan sırek tobylǵyly buıratqa endep kirgen. Shopan arǵy jaq shettegi oqshaý tóbeniń basynda ermek úshin oba soǵyp otyr. Tusaýly aty etekte tur. Kenet tazy dál aıaǵynyń astynan zor deneli sur ıt kórdi. Bir jelip, bir toqtaıdy. Aldyndaǵy kishkene tóbeshikti tasalap, buqpantaılap bara jatqan tárizdi. Tazy qutyryna, ashshy daýsy tymyq aýany qaq aıyryp, qatarynan eki-úsh úrdi de, – ómirinde buryn-sońdy bolmaǵan ádet, – tómen, yldıǵa qaraı quldyraı jóneldi. Osy kezde art jaqtan ıesiniń dem bere aıǵaılaǵan daýsy da estilip edi.

Qalt tura qalǵan sholaq arlan basyna qaýip tóngenin ańǵarysymen buryla sala taý jaqqa tartty. Alaıda sońynan bastyrmalata shapqan adamnan ǵana emes, ıttiń alyp denesi men batyl qımylynan de ımense kerek, artyna alaq-julaq qarap, búgejektep qasha almady. Tazy kóp uzatpaı, birer beldi asar-aspastan-aq qýyp jetti. Iesiniń daýsy jebegen, jaýynyń boıynda qorqynysh, úreı baryn sezgen Lashyn entelep kelgen betinde óziniń túlki ustaǵandaǵy ádetine basyp, qasqyrdy tańynan ala tústi. Kóterip soqpaq. Biraq bóriniń denesi quryshtaı berik, aýyr eken, domalatyp astyǵa basa salýǵa kónbeıtinin baıqatty, julqyǵanda art jaǵy bolmashy ǵana qopańdady da qoıdy. Sol sátte-aq tazynyń qulaǵynyń túbi saq ete tústi. Qaıryla serpilip qulaqshekeden qapqan bóriniń aýzy erkin jetpeı qalypty. Kózi qyp-qyzyl bop shatynap, qatar-qatar tizilgen, soıdıǵan appaq tisteri yzǵar shasha, ysyldaı yryldap, bulqyna týlaǵan kúıi qaıta emingende tazy kóz ilespes jyldamdyqpen yrshyp tústi. Qasqyr qur aýany ǵana qarmap qaldy, biraq óziniń denesi de tazynyń qyshqash azýynan bosap ketti. Tórt aıaqty atqa minip shaýyp kele jatqan eki aıaqtynyń aıǵaıy estildi. Bóri artyna tamshylaǵan qandy iz salyp, qasha jóneldi. Bul kezde tazy ábden doldanǵan. Aıqasa ketken bette astyna búkteı almaǵanyna yzaly. Bul jolǵy jaýynyń osal emesin de ańdaǵan. Jańa eptiliginiń, jyldamdyǵynyń arqasynda ǵana aman qalǵanyna kózi jetken. Biraq ımenshektemedi, qaıta boıyn kúsh kernep, erlene tústi.

Qara tóbetti talaǵannan soń tazy tóbelesqoı bolyp alǵan-dy. Malshy aýyldardan qatynaǵan jurttyń sońyna erip kelgen ıtterge tynyshtyq bermeıtin. Jón-josyqsyz tıisetin. Óz tuqymynyń boıyna týa bitken qasıet: eptilik, jyldamdyq, ádisqoılyqtyń arqasynda ózinen kúshi kem soqpaıtyn, tipti, qaıraty artyq taıynshadaı tóbetterdiń talaıyn qan qaqsatqan. Keıde óz etine de tis tıetin. Biraq únemi mereıi ústem shyǵatyn edi. Jáne maıdandy uzaqqa sozbaı, tez, ári oısyrata jeńetin. Lashynnyń azýynyń kúshin bir ret baıqaǵan ıt endi qaıtyp bul aýyldyń mańynan júrmeıtin bolǵan.

Qasqyrdy Mańqasqalar men Bórbasarlarǵa qarsy qoldanatyn ádisteriniń birimen ǵana jeńý múmkin ekenin ańǵarǵan tazy endi urys ádisin ózgertti. Retin taýyp ońtaıly jer: qulaqsheke men alqymnyń birinen qappaq oımen qatarlasa berdi. Qashyp qutylmasyn bilgen qasqyr boı salyp júgirgen joq. Itti jazym etip qana jan saýǵalaıtynyna kózi jetken. Tazy da qasqyrdyń ot shashqan janarynan onyń eshteńeden taıynbaıtynyn uqqan. Qan maıdandy asyǵa kútti. Áıtkenmen, ańysyn ańdyp, aldymen bastamady. Biriniń qımylyn biri baqqan bóri men ıt tumsyq túıistire, arbasa, qatar jarysqan qalpy sońdarynan kele jatqan Qazydan ájeptáýir uzap shyqty. Kók sholaq arlanǵa keregi de osy eken, kútpegen jerden shabysyn qalt tejedi de, aǵynyn basa almaı oza bergen tazyǵa joıqyn kúshpen tura umtyldy. Bul joly da tazy jyldamdyǵynyń arqasynda ǵana aman qaldy. Bóri aýzy erkin jetip, nyq ustaı almady, áıtkenmen de tazynyń bir jaq qabyrǵasyn julyp tústi. Syzdyqtap qan aǵyp qoıa berdi. Dushpanynyń jaradar bolǵanyn kórgen qasqyr ekilenip ketti. Al tazy et qyzýmen jaralanǵanyn bilmegen. Tek denesin ot sharpyp ótkendeı kóringen. Boıyna jańa jiger quıylǵandaı, órshelene túsken. Áıtkenmen de shabýyldaýshy tazy emes, bóri edi. Kózderi ushqyn atyp, alaq-julaq etip, tura-tura umtylady. Biraq tazy ońtaıyn bermedi. Ekeýi de únsiz. Qasqyrdyń ysyldaı alǵan demi men aýany qaýyp saq-saq etken tisteriniń dybysy ǵana estiledi. Qaıratty da jyryndy jaýǵa ushyrasqanyn bilgen tazy bir ǵana tegeýrindi soqqymen urysty aıaqtaý úshin bóriniń qalt basqan qımylyn baǵýda edi. Biraz arbasqannan keıin sol sát týdy. Tazydan óz kúshin áldeqaıda basym dep eseptegen qasqyr shydamy taýsylyp, keýdeleı umtylǵan-dy. Kózine qan tolyp, saqtyqty umytqan. Tazy lyp etip bir búıirge yrǵyp tústi de, qasqyrǵa bas saldy. Kózdegeni tamaq tusy edi, sál qıys ketipti – jýan moıynnan ustady. Biraq mol, berik qarpyǵan eken. Jan talasa yshqynǵan qasqyr da ıttiń omyraýynan, ıyǵynan alýǵa tyrysyp edi, batyra tisteýge yńǵaıy kelmeı, tyqyr júndi terini ǵana sydyryp, eńbegi esh boldy. Tazy qasqyrdyń moınyn ótkir, qaıratty azýlarymen syqyrlata qysyp, qaıyryp áketip bara jatty. Burap jyqpaq. Qaterli azýy Lashynnyń denesinen alystaǵanymen, bóriniń ózi jyǵylmady. Bulshyq etti jýan moıyn óte myqty eken, tas bop qatyp qalǵan tárizdi. Alaıda, qasqyrdyń bul qalpynda uzaq tura almaıtynyn bilgen tazy aıbat shasha, ezýden yryldaǵan qalpy dushpanynyń moınyn syǵymdaı tústi. Osy tistegen jerinen aırylmaý keregin, óziniń jeńgenin ańǵarǵan. Kenet at dúbiri, yshqynǵan aıǵaı estildi. Tórttaǵandap siresip turǵan bóri sál bosańsyp ketip edi, ózine kómekke ıesiniń kelýi qosymsha qýat bergen tazy sol sátinde-aq qurysh moıyndy burap jiberdi de qasqyrdyń tórt aıaǵyn sereń etkizdi. Alaıda, bóri áli de berisken joq-ty. Tazyny kóterip ketýge tyrysyp, qardy burqyrata typyrlap jatyr. Biraq osy sátte “a qudaılaǵan” Qazy atynan domalaı túsip, súrine-qabyna qulaǵan beti qonyshynan qandaýyryn sýyryp alyp, qasqyrdyń ishin esip jiberdi.

Qazy ıttiń qarysyp qalǵan jaǵyn qamshynyń sabyn salyp, myljalanǵan uıpa-tuıpa moıynnan áreń ajyratty. Qabyrǵasyndaǵy jaraqat aýmaqty bolǵanymen qaýipti emes eken. Teri men bir qabat etin ǵana sydyryp ótken tárizdi. Al omyraý tusyndaǵy, jaýyryn ústindegi jaralar tegis syzat, bes-alty kúnde-aq bitip keteri anyq. Qazy ıtiniń denesinen aqqan qannyń tyıylǵanyna qýandy.

Shynynda da, Lashyn kóp uzamaı jazyldy. Tek qabyrǵasyndaǵy alaqandaı jara ǵana qara qotyrlanyp biraz júrdi. Aqyry, búrtik-búrtik bolyp ol da bitti. Al boıyn sýyq shalǵan Qazy syrqattanyp uzaq jatty.

9

Qar ketip, kók shyǵyp, jer aıaǵy keńigen shaqta Qazylar kópten qorada jınaýly turǵan eski kıiz úıdi dóńgelegi qańsyǵan shıqyldaq arbaǵa tıep, shópshi aýylmen birge jaılaýǵa kóshti. Qyzylotaý Esenjoldyń áıeli saqaý Aısulýdyń qolyna ótken-di. Qazy renjigen joq. Aýrýdyń dendeı bastaǵanyn ańǵarǵan soń, endigi jerde bıesin saýyp iship, jan kútip, tynysh jatqandy maqul kórgen.

Shópshi aýyl – bes-alty-aq tútin. Kún qyzyp, tól otyqqan soń aldyndaǵy otarlaryn bólshektep, ár qoıshyǵa qosyp berip, pishen daıyndaýǵa shyǵarylǵan malshylar. Sondyqtan ár úıde eki-úsh ıt bar. Kóbi tóbet, birli-jarym dúregeıler de kezdesedi. Bulardyń keıbiri Lashynǵa tanys, talaı taıaq jegen sabazdar. Al qalǵandary kóp uzamaı-aq kezek-kezek tazynyń ýmajdaýynan ótti. Itterdiń arasyna túsken ıeleri talaı ret renjisti. Alaıda, bir de bir ret qysta Esenjolmen bolǵan janjal qaıtalanǵan joq, ondaǵydaı aýyr sózder aıtylǵan emes.

Jaılaýǵa shyqqan soń kóp uzamaı bir kúni ińirde ózi júretin dyryldaq, júırik arbaǵa mingen, kıimderi bóten úsh adam sýyt keldi de, aıaldamastan Qazyny ertip áketti. Lashyn bul oqıǵaǵa mán bermegen: qaırat-kúshi tolysyp, der shaǵyna jetken tazy ózine múlde belgisiz bolyp kelgen jańa bir qyzyqtyń esigin ashqan-dy. Onyń sebepkeri – qynalaǵannan beri osy aýyldyń bar ıtin sońynan shubyrtyp júrgen dúregeı qanshyq Ushar edi.

Naǵyz qan maıdan endi bastaldy. Kóbine jalǵyz qalatyn, bar ıt bir ózine jabylatyn Lashyn orasan kúshtiliginiń, ádis, aılaǵa jetiktigi men jyldamdyǵynyń, qaýip-qaterge qaramaıtyn jankeshtiliginiń arqasynda ǵana ajal tyrnaǵynan aman qalyp júrdi. Sabalaq júndi mań tóbetterdiń talaıynyń qulaǵy julyndy, talaıy ústinen qan sorǵalap, urys dalasyn tastaı qashýǵa májbúr boldy. Lashynnyń óziniń de denesin jaraqat basyp ketti. Biraq eki-úsh kúngi úzdiksiz aıqastan soń dushpandaryn bet qaratpaı jeńip, dúregeı qanshyqty jalǵyz ózi ıemdenip aldy. Qalǵan ıtter bulardyń qyzyǵyna qarap tóńirektep qana júredi. Eshqaısysy jaqyndap, taıaq tastam jerge kelýge batpaıdy. Áıtkenmen tazy uzaq saltanat qura almady. Basqa balalarmen birge jazǵy demalysqa aýylǵa kelgen Ádil arbadan túsken betinde úıge bas suǵa sala qaıta shyqty da, qolyndaǵy kishkene taıaqpen ıt bitkendi jasqaı qýyp, Lashyndy ustap aldy; qarǵysynan jetektep ákep, qyl shylbyrmen bosaǵaǵa baılap tastady. Tazy kishi ıesiniń kelgenine qýanǵanmen, myna isine rızashylyq bildire qoımady. Áıtkenmen Ádil onyń qyńsylaǵanyna, tynshymaı alasurǵanyna qaraǵan joq. Bazar tarqaǵan kezde bir-aq bosatty.

Ádil byltyrǵydan kóp ózgeripti. Boıy ósińkirep, kishkene kekil qoıǵany óz aldyna, jasyna jetpeı salmaqty bola qalǵan. Az sóıleıdi, ár isinde úlken kisige uqsaýǵa tyrysady. Aýyl balalarymen kóp oınamaıdy. Úıde qalyńdy-juqaly on-on bes kitap bar, solardy kezekpe-kezek qaıta-qaıta aqtarady. Basqalarynan góri kórnektirek bireýin tipti qolynan tastamaıdy. Naqyshyna keltirip, sýdyratyp oqyp otyrǵany. Ádildiń daýsyn estisimen-aq, bıyl qystaýdan Qazylarmen birge kóterilgen, qaıraqshylyq jumysqa jegilgen Omar aqsaqal uzyn taıaǵymen kıiz esikti serpe ashyp, úıge kiredi. Maldasyn quryp, tórge jaıǵasqan soń:

— Bul qaı batyr? – dep suraıdy.

— Alpamys.

— Jón-aq, qaraǵym. Jalǵyzdyń jary qudaı degen. Ol da osy sendeı jalǵyz. Boıyna otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn, atsa oq, shapsa qylysh ótpeıtin qasıet, myń san qolǵa qarsy shabar qaırat daryǵan batyr bolǵan soń, dushpandaryn muqatyp muratyna jetti. Ondaı alyptar qazir joq. Biraq óner, bilim bar. Adamǵa kúsh berer, qanat berer, keýdesine arystannyń júregin ornatar, kókiregine juldyz jaǵar qudiretti nárse osy bilim. Oqy, qaraǵym. Táńiri tizginin ońdasa, erteń-aq ortan qoldaı azamat bolasyń. Tek sol kúnge qarajaıaý jetip júrme.

Ekeýi de únsiz qalady. Sálden soń Omar:

— Al, Ádiljan, atańnyń eńsesi kóterilip qalsyn, qıssańdy oqyp jiber, – deıdi.

Osy kórinis kún saıyn derlik qaıtalanady.

Keıde Ádil ótken jylǵydaı Lashyndy ertip, shyǵyp ketedi. Biraq burynǵysha jolaı kezdesken butalar men apandardan sekirip, qolyna ustaǵan solqyldaq shybyǵyn kókke kótere sermep, ózinen-ózi aıǵaılaı júgirip, qýraı, sasyr bitkendi belinen bir salyp, otap túsirip, taý-tasqa jańǵyryqqan únin tamashalap, kógalǵa aýnap, asyr salyp oınamaıdy. Taıaý mańda basqa tóbeshikterden góri eńselirek shoqy bolsa, sonyń basyna kóterilip, áldebir bıik tastyń ústine shyǵady da, bir qalypty soqqan qońyr samalǵa kekili jelbirep, ıreleńdeı sozylyp baryp kóz ushynan óshetin jam jolǵa qarap uzaq otyrady. Mundaıda Lashyn da jelge keýdesin tósep, arqasyn kúnge qyzdyryp, kók ala qyna basqan tastyń erneýinde, Ádildiń qasynda raqattanyp jatatyn.

Shóp basy sola bastaǵan kezde bir kúni tús aýa Qazy aýdan ortalyǵyna barǵan Bekqalıǵa erip qaıtyp keldi. Ádil ádettegishe Omar aqsaqalǵa jyr oqyp otyrǵan. Er Tarǵynnyń Bulǵyr taýdyń ishinde qalǵan jerine jetken-di. Syrttan abyr-sabyr daýys estilgen soń júgirip shyqty. Kókesi attan túsip jatyr eken. Qushaqtaı alyp, omyraýyna betin basyp uzaq jylady.

Keshine búkil aýyl Qazynyń tórt qanat kıiz úıine jınaldy. Bári de kóńildi. Ásirese Omar aqsaqal. Qozǵalaqtap bir orynda otyra almaıdy. Jan-jaǵyna qorazdana qarap, úıge jańa bireý kirip-shyqqan saıyn:

— “Aq ıilip-búgilmes” degen. Pále-jaladan aman kelgeniń myna Ádildiń, ana aq kelinniń tileýi. Táýba qudaıǵa, – deıdi. Nasybaıyn bir atyp, bir alady. Osydan az jyl buryn el basyna tóngen qıynshylyqtardy, keshegi ótken qyrǵyn soǵysty eske túsirip, sonyń báriniń artta qalǵanyna shúkirshilik aıtyp qoıady.

Al Qazy kóp sóılemeı, únsiz ǵana otyrdy. Ádildi baýyryna basa qushaqtap alǵan. Kekilinen sıpaı beredi. Anda-sanda qystyǵa jóteledi. Túri ózgerip ketipti. Óńi qashyp, bozara túsken. Shıratylǵan qap-qara murt qoıǵan eken. Onysy unasqanymen, betine burynǵydan da júdeý keıip beredi. Eskilikti syrqaty meńdegen sıaqty.

Shynynda da, Qazy qaıtyp ońala almady. Aýyl qonys aýdaryp Sýyqbulaqqa qonǵan kúni ajal jastyǵyna bas qoıdy da, erteńine tún ortasynda kóz jumdy. El jaýyn astynda kóshken edi. Jumys toqtalyp, bas kóterer er-azamat tegis úıde otyrǵan. Áp-sátte bulaqtyń yldı jaǵyndaǵy kishkentaı tóbeniń basynan kisi boıy qabir qazyldy. Uzaq kútpeı janazasyn shyǵaryp, erteńine sáride óli deneni jer qoınyna tapsyrysty. Kózine jas almaǵan adam joq. Omar aqsaqal daýsy dirildep, qurandy oqyp bitkenshe áldeneshe ret úzip aldy. Sazaryp, únsiz qalǵan Ádil ǵana. Tek aq kebinge oralǵan máıit tereń qabirge túsirilgen kezde ǵana kózi bolmashy jasaýrady. Úlkenderdiń aıtýymen qolyna alǵan bir ýys topyraqty kókesiniń ústine septi de, artyn kútpeı burylyp júre berdi.

Tósek tartyp jatqan ıesi oıanbaı qoıǵan kezde Lashyn onsha mazasyzdanǵan joq. Aýlaqqa aparyp, kómip tastaǵanda da bóten oı kelmegen. Adamzattyń túsiniksiz isteri kóp, sonyń biri shyǵar dep túıgen. Iesi kúni erteń-aq uıqysynan oıanyp, úıge qaıtyp keledi. Talaı ret jolaýshylady ǵoı. Únemi oralatyn. Bul joly onshama uzaǵan da joq. Aýyldyń irgesinde jatyr. Bir kúni bolmasa bir kúni turary anyq. Áıtkenmen, basyna kelip qaıtqan saıyn tazynyń kóńili qulazyp qalatyn. Mazasyzdana bastaǵan. Bul – ıesi jazda úsh aı qatarynan joǵalǵany sıaqty, uzaq ýaqyt boıy turmaı qoıar ma eken degen qaýip edi. Sondyqtan Omar aqsaqal ógiz arbaǵa oqýǵa baratyn bes-alty balany salyp alyp, aýyldan shyǵyp júre bergende tazy olardyń sońynan erdi. Ádil ket dep qansha zekigenimen qalmady. Aqyry arbadan túsip, tas laqtyrǵan kezinde ǵana keri buryldy. Jazyqsyz jábirlengenine qatty ókpelegen edi. Ádildiń óziniń qandaı sezimmen ketkenin bilgen joq.

10

Qazy tóbe basynda uıyqtap jata berdi. Turmaı qoıdy. Úıge eń qurmasa bir ret kelip qaıtpady. Aqyry, japyraq solyp, aspan júdeý tartqan shaqta shópshi aýyl tarap, ádettegideı úırenshikti qystaýlaryna kóshti. Lashyn men Kámıla da ferma ortalyǵyndaǵy ózderiniń tamyna kep kirdi. Al Qazy topyraq astyna kómilgen qalpy eski jurtta qala berdi.

Úsh bólmeli úı qańyrap tur. Syrtqa shyǵa qashqyń keledi. Biraq dala da kóńilsiz. Aq jaýyndar bastalǵan. Nóserletip tógip te jibermeıdi, tolas ta tappaıdy. Erteden qara keshke deıin silbirep turǵany. Alda-jalda bir sátke basyla qalsa, yzǵary súıekten óter salqyn jel soǵyp qoıa beredi. Sýyq. Kóńilsiz.

Lashyn burynǵydaı toıyp as ishpeıdi. Keıde Kámıla munyń bar, joǵyn múlde umytyp ketetin sıaqty. Bir kúni tamaq surap aıaǵyna oratylǵanda teýip te jiberdi. Suramsaqtanǵanmen eshteńe ónbeıtinin ańǵarǵan tazy endi pesh túbinde búrisip jata beretin boldy. Ol ıesin kútýde edi. Esik ashylǵan saıyn basyn julyp alady, biraq úıge kirgen basqa kisi bolyp shyǵady. Syrttan erkekterdiń dabyrlasqan daý-sy estilse esikti ıterip ashyp atqyp shyǵady, alaıda sóılesip turǵan adamdardyń ishinde ıesi kórinbeıdi. Mundaı aýyr turmysqa tazy kóndige almaı-aq qoıdy. Tirligine maǵna bergen nárse – ıem qaıtyp keledi degen úmit sáýlesi ǵana edi.

Bir kúni ińir áletinde úıge Esenjol kirdi. Kópten qabaǵy ashylmaı júrgen Kámıla kóńildi-tin. Qazanda et qaınap jatqan. Esenjol tabaldyryqtan attaı bere kúlip birdeńe dedi de, áı-sháı joq, tórge jaıǵasty. Kámıla da bógelmeı dastarqan jasap, et túsirýge kiristi. Esenjol qoınynan móldir sý quıylǵan shólmek alyp, stol ústine qoıdy. Jylmıa kúlgende sekpil beti bir-aq ýys bop ketedi eken. Tabaq kelisimen Lashynnyń aldyna súıekti úıip tastady. Eti shala sypyrylǵan kemik súıekter. Tazynyń qystaýǵa qonǵannan beri jarytyp tamaq jegeni osy edi. Baıaǵydan umytylmaı kókeıinde júrgen ashý-kegi tarqap, satýshyǵa rıza bop qaldy. Ash qarynǵa túsken astan áli quryp, maýjyrap, qalǵı bastady. Sálden soń kózi ilinip ketti.

Qansha uıyqtaǵanyn bilmeıdi, yńyrsyǵan únnen oıandy. Sham sóndirilmepti. Dastarqan jınaýsyz. Tabaq túbinde bir shókim et kórinedi, shólmek bosap qapty. Lashyn qaıtadan qalǵı bergende yńyrsyǵan daýys taǵy estildi. Kámılanyń daýsy. Tórgi bólmeden shyǵady. Ózin bireý býyndyryp jatqan sıaqty. Uıqysy shaıdaı ashylǵan tazy stoldan qarǵyp ótip, tórgi úıge jetip bardy. Aýyzǵy bólmeden túsken jaryq sáýlesimen birden kórdi: tósek ústinde Kámılany Esenjol tunshyqtyryp jatyr eken. Ýmajdap astyna basyp alypty. Kómekke umtylǵan tazy birinshi qarǵyǵanda olardyń ústindegi kórpeni julyp tústi. Kelesi sátte uzyn, ótkir azýlar qorǵansyz maı quıryqqa boılaı kirgen edi. Oıbaılaǵan daýys shyqty. Apyr-topyr ekeýi de atyp turdy. Tazy Esenjolǵa qaıta bas salǵan sátte anasynan jańa týǵandaı tyr jalańash Kámıla kómektesýdiń ornyna Lashynnyń ózine umtyldy. Biraq qolynda eshteńe joq eken, kózine qan tolyp ketken ıt yǵa qoımady. Aqyry Kámıla Qazynyń tósektiń aıaq jaǵynda turatyn taıaǵyn alyp, Lashyndy syrtqa qýyp shyqty. Sol kúni tazy ómirinde birinshi ret dalaǵa túnedi.

Osydan bylaı qaraı Lashynnyń turmysy jan tózgisiz bop ketti. Kámıla arnap tamaq quımaıdy. Tazy kúresinge laqtyrylǵan súıek-saıaqty ǵana talǵajaý etedi. Keıde nár syzbaı qatarynan eki-úsh kún ashyǵatyn. Sonda da qara tóbetshe timiskilenip, úı-úıdiń jýyndy tógetin jerlerin ańdyǵan emes. Tyshqan aýlap, ólmes qoregin aıyryp júrdi. Bir ret aýylǵa jaqyn jerden qoıan da ustap jedi. Eń qıyny – kúzdiń qara sýyǵy edi. Tazy qoranyń syrtynda jatqan, mal aýzynan qalǵan bir qushaq sabandy panalaıtyn. Alaıda, jyly úıde ósken ıtke onyń berer qyzýy shamaly edi. Ásirese tańǵa jaqyn, shóp basyn qyraý kómip, ókpek jel qataıa túsken shaqta diril qaǵyp, janyn qoıarǵa jer tappaıdy. Al jańbyrly túnderi tipti qıyn. Tazy qoranyń yq jaǵyna shyǵyp alyp, shoqıyp otyrǵan qalpy kórer tańdy kózimen atyrady. Esik ash dep qyńsylamaıdy. Kámılanyń jibimeıtinin biledi. Aýylda janyna jaqyn tutar jalǵyz-aq adam qalǵan-dy. Ol Omar aqsaqal edi. Lashynnyń dalada túnep júrgenin ańǵarǵan soń bir kúni ińirde ádeıi kep, úıine ertip áketti. Mol qyp tamaq quıǵyzdy. Endi osynda jata salar dep edi, tazy esiktiń ashylýyn ǵana kútip tur eken, syrtqa atqı jóneldi. Baryp, qora artyndaǵy úırenshikti ornyna jaıǵasty. Omar aqsaqal Lashyndy qarǵysynan jetelep, áldeneshe ret úıine ákeldi. Alaıda, tazy munda turaqtamady. Tamaǵyn iship alady da, taıyp turady. Ol ıesin ańdýda edi. Endi bir ret kórse aırylmaq emes. Qaıda barsa da sońynan ere ketpek. Biraq ıesi kelmeı qoıdy. Keıde kúnara, keıde eki-úsh kúnde bir ret tún ortasy aýa, ıa tańǵy alakeýimde bireý tereze tyqyldatady da, ishten Kámıla esik ashady. Alǵashqy joly beımezgil kelgen adamnyń ıesi ekenine kúmándanbaǵan tazy súrine-jyǵyla atyp turyp, jetip baryp edi, lyp etip úıge kirip bara jatqan Esenjoldy kórdi. Sodan bylaı qaraı tań aldynda terezeniń aqyryn ǵana tyrsyldaǵany, esiktiń syqyrlaı ashylǵany Lashynǵa úırenshikti nárse bop ketti. Qozǵalmaı jata beredi. Sekpilbet satýshyny súbyhany súımeıdi; áıtkenmen óziniń aralasýy jónsiz ekenin bilgendikten tabıǵatynda qabaǵandyq minez joq tazy ishten tynǵan.

Birde tún ortasynda japalaqtap qar jaýa bastady. Aýa tymyq, tún ádettegiden jyly edi. Aryq tazy sabanǵa tyǵyla buıyǵyp, uıqyly-oıaý qalypta jata berdi. Tań syz bere, qar jaýyp bitken shaqta ǵana kózin ashty. Dúnıe tazaryp, aspan keńı túsipti. Tóńirek tegis appaq. Mańaıdaǵy tóbeshikter tapal tartyp, burynǵydan alystańqyrap ketkendeı. Tazy kerilip, qurysqan boıyn jazdy da, dúr silkindi. Salqyn, taza aýany kókirek kere jutyp, turǵan ornynda ózinen-ózi sekirip-sekirip aldy. Áldekimge erkelegisi kelgendeı. Qorany aınala júgirip ótti. Úıge bireý kirip shyǵypty. Kelgen iz jartylaı qar basqan kómeski de, ketken iz ap-anyq, etiktiń tabanynyń bederine deıin kórinedi. Esenjol. Iesinen eshqandaı habar joq sıaqty. Tazy Jaýyrtaǵynyń órkesh-órkesh bıikterine qarap biraz turdy da, áldeneniń sońynan kóńilsiz ergendeı aıańdaı basyp aýyldan shyqty. Artyna qarap sál bógeldi. Sodan soń Sýyqbulaqty betke alyp, jortyp ketti.

11

Qar beti tolǵan iz, qar beti toly jazý. Saırap jatyr. Óz ǵylymyna jetik saryasyq tazy bárin de erkin oqıdy. Kim ótti, qashan ótti, qaıda barmaq, qaı jerde aıaldaýǵa tıis – tegis biledi. Mynaý úsh aıaqtap jortqan – sary kis. Bir túp oqshaý tobylǵynyń tusynan qarǵa sińip ketipti. On-on bes qadam jerden qaıta shyǵady. Mine, shyqty. Endi ońǵa qaraı tartypty. Lashyn izine túspeıdi. Ózi shúıkedeı, ári baǵasyz ań. Al mynaý kóldeneń ótken iz – kúzendiki. Kishkentaı bolsa da qaıratty, ádisqoı, ári shaqar pále. Iesi jaqsy kórýshi edi. Túlkiniń izin qýyp kele jatqanda kezdese qalsa, osyǵan burylatyn. Biraq qazir Lashynnyń ýaqyty joq. Keıin, ıesi ekeýi birge júrgende aýlar. Mine, túlkiniń ózi. Oınaqtaı basqan. Bul da bir qyryn ketti. Sońyna túsýge mursat qaıda. Taǵy da iz. Kúshik túlkiniki. Bul da barsyn. Taǵy da túlki. Osy jańa ǵana ótipti. İzi iri. Arlan. Túgi kúnge shaǵylysa jaınap, aq qar ústinde tolqyna bulańdap ketip barady-aý!.. Birer tóbe ǵana asty. Qap! Bolmady endi. İzge túse jónelgen tazy aldyndaǵy qyrqaǵa shyǵa bere ıek artpadan baspa qyp qarap edi, túlki shynynda da oıdaǵy shoqtala ósken byrtyq qaraǵannyń arasynda júr eken. Taý jaq qaptaldy ala lap berdi. Qamsyz túlki dybysyn estip tura qashqansha arqan boıyndaı kelip qalyp edi. Odan ary áýdem jer jibermeı umar-jumar astyna basty.

Tazynyń ózi de tań qaldy. Burynǵy qumarlyq joq. Nege qýdy? Kim úshin ustady? Óltirip qajeti qansha edi? Bilmeıdi. Túlki uzynynan sozylyp, qımylsyz jatyr. Qar ústine tumsyǵynan bir tamshy kirleýit qan tamypty. Tazy taıaý mańda eshkim kórinbes pe eken dep jan-jaǵyna qarady. Adam joq. Aıtpaqshy, bireý bar. Óz ıesi. Tipti jaqyn jerde jatyr. Úıden ne úshin shyqqany oıyna túsken tazy óli túlkige nazar da aýdarmastan Sýyqbulaqqa qaraı tekirekteı jóneldi. Tóte jol esinde. Itmuryn, tiken, úshqat ósken qıa jartasty tar saımen asyp túsý kerek.

Taýǵa ene bergen sátinde ózin bireý syrttan baqylap turǵan tárizdendi. Artyna moıyn burdy. Eshkim kórinbeıdi. Sezikti eshteńe de joq. Tazy bógelmeı, alǵa qaraı júre berdi. Biraq jaısyz sezim qaıtadan paıda boldy. Titirkenip ketken tazy tóńiregine ımenshekteı kóz tastady. Kóńil aýdarar, oshań etken jan joq sıaqty. Áıtkenmen, júzi yzǵarly qupıa kúsh ıesi óziniń qursaýyn tarylta túskendeı. Aldan da, arttan da, qos búıirden de qysyp, jaqyndap keledi. Jyljı syrǵyp dál qasyna jetti. Tazy boıyn beıtanys maqulyqtyń sýyq demi sharpyǵandaı qaltyrap qoıa berdi. Júrisin shırata tústi. Mine, myna qos jartastyń arasyndaǵy qylydan ótse, ar jaǵynda taıaq tastam jerde ıesi jatyr. Kenet, tazy esi shyǵa qalshıyp turyp qaldy. Qarsy aldynda bıik sur tasqa shyntaqtaı súıenip bireý tur. Bet beınesi de, tulǵasy da býaldyr. Áıtkenmen, Qazy ekeni anyq: basynda túlki tymaq, ústinde kúzen ishik. Lashynǵa qarap jymıǵan sıaqty. Únsiz ymdap shaqyrǵandaı. Qýanǵannan daýsy shyǵyp ketken tazy arsalańdap, ıesine qaraı bir-aq qarǵydy. Áldene sart etti. Qazynyń súldesi ǵaıyp bolǵan. Manaǵy qorqynyshty eles temir tispen oń jaq aldyńǵy aıaqtan, kárijiliktiń basynan nyq qaýypty. Tazy osy tóńirekti kúzegen malshylardyń biriniń qasqyrǵa quryp, umyt qaldyrǵan qaqpanyna túsken edi.

12

Áý basta boıyn úreı býyp, yshqyna sekirgen. Temir qyshqash qalmady, qosa kóterildi. Ekinshi qaıtara sekirgende qaqpanǵa jalǵanǵan kere qulashtaı shynjyrdyń ushyna bekitilgen shoıyn qyrqaıaq sopań etip qar betine shyqty. Biraq aýyr salmaq aldyńǵy aıaqtan tartqan tazy ekpinin basa almaı, tońqalań asyp tústi. Kárijilik bel ortasynan mort syndy. Kózine qan tolǵan tazy tura sala qaqpanǵa saldy aýyzdy. Jeńil tot basqan surǵylt bolat shaqyr-shuqyr etti. Áıtkenmen, tazynyń azýynan yqqan joq, sol siresken qalpynan jazbady. Tazy jansyz temirdi qarsh-qursh shaınaı berdi. Sálden soń qaqpandy da, qar betin de qyp-qyzyl qan basyp ketti. Alaıda, temir qursaý jumsarmady, qaıta burynǵydan da nyǵyzyraq qysa túsken tárizdi. Aqyry qaljyraǵan tazy qar ústine sylq qulady. Talmaýsyrap uzaq jatty.

Bir kezde kózin ashty. Essiz úreı boıdan ketken, qorqynyshty eles te ǵaıypqa aınalypty. Endi tazy aıaǵyna tas bop jabysqan pálege adam qolynan shyqqan qaýipti qarýlardyń biri dep qana qarady. Jaǵal tot basqan, synǵan osyndaı bir eski qaqpannyń ózderiniń qorasynda da jatqany esine tústi. Osynyń ózi-aq denesine kúsh quıǵan edi.

Esin jıǵan tazy boıynda aıaǵynyń aýyrǵanynan da qatty bir dert baryn ańǵardy. Ol eki-úsh kúnnen beri nár syzbaǵan ash edi. Mana ustaǵan túlkisin oılady. Ómiri túlki etin tatyp kórmese de, sonda jep, toıyp almaǵan ekem dep ókindi. Kenet onyń kózi qarsy aldyndaǵy, jentektelip jatqan qanǵa tústi. Qaqpannyń túbi ǵana emes, tóńirektegi eki-úsh adym jer tegis qyzyl ala. Tazy ornynan tura sala muzdaqtana qatqan qandy asaı bastady. Sálden soń qar betinde qyzarǵan bir de bir daq qalmady.

Ash qarynǵa shamaly as baryp, áldengen tazy temir qursaýdan óz betimen qutyla almasyn túsindi. Bul kúıden ıesi ǵana shyǵarýy múmkin. Múmkin emes, anyq. Tek basyna jetý kerek. Alys emes. Iek astynda. Jetýge bolady.

Qaqpannyń ushyna súıretpe toqpaq retinde baılanǵan qyrqaıaq temir aýyr eken. Tazynyń árbir tutamdy jan tózgisiz qıyndyqpen jeńip alýyna týra keldi. Synǵan súıekter ózara úıkelesip, shyqyr-shyqyr etedi. Aıaqtyń basy úzilip túsip qalǵany-aq jaqsy edi, úzilmedi. Sińir men etke ilinip, berik tur. Jaraly aıaǵyna kúsh túsken saıyn tazynyń kóz aldyn qyzyldy-jasyldy ot sharpyǵandaı bolyp, dúnıe munarlanyp ketedi. Áıtkenmen bir qarystan soń ekinshi qarysty utyp, alǵa jyljı berdi. Keıde súıretpeni tas qaǵyp, nemese buta ilip qalady. Mundaıda tazynyń uzaq azaptanýyna týra keletin. Bir joly qyrqaıaq tobylǵyǵa matasyp, múlde shyqpaı qoıdy. Tazy et pisirimdeı jantalasty. Aqyry, keri buryla tartyp, áreń bosatty. Sodan soń butasyz, tassyz jermen júrýge tyrysty. Alaıda, bógelissiz bir qalypty jyljı almady. İlgeri attaǵan saıyn qaqpan aýyrlaı bergen. Qansha tegis jermen júrdim dep oılaǵanmen qar astyna jasyrynyp jatqan, joldy aýyrlatatyn kedergiler taýsylmady. Bárinen de ıesi jatqan tóbege kóterilýi qıynǵa soqty. Buryn eki-aq yrǵyp shyǵatyn kishkene tóbeshik ólsheýsiz bıiktep ketkendeı. Bir jaqsy jeri, bul kezde jaraly aıaq muz bop qatyp qalǵan-dy. Jansyz, bóten dene tárizdi. Tazy boıyna eń sońǵy kúshin jınap, alǵa emine tústi. Úmit jibi jetelegen azapty saparyn sáskede bastaǵan Lashyn ekinti áletinde ıesiniń basyna jetip edi...

13

Tazy uzaq ulydy. Qysqa qaıyryp óksip-óksip ulydy. Arýanadaı ańyrap, daýsyn soza tartyp, zar tóge ulydy. Taý-tasty kúńirentip jiberdi. Ulymasqa sharasy joq-ty, jylamasqa sharasy joq-ty. Ol ózi osy ýaqytqa deıin ashqan jańalyqtarynyń ishindegi eń sumdyǵyn ashyp edi: adam, tiri maqulyq ataýlynyń bárine ámir júrgizgen, kók temirge jan bitirip, kólik etip mingen, qoldan qus jasap, qyran qalyqtar bıikten de joǵary samǵaǵan táńiri tekti, qudyretti adam da óledi eken, júzi yzǵarly ajal aldynda adamzattyń ózi dármensiz eken. Tazy ıesiniń máńgilik uıqy qushaǵyna engenine, endi qaıtyp turmasyna kózi jetti. Qol ushyn berip járdem eter eshkimi joq, aıaǵynan temir talqy keıpindegi ajal qapqan, ábden qansyrap, áli quryǵan óziniń de sanaýly ǵana saǵattary qalǵanyn uqty. Tazy ázireıildiń ámirine qarsy sóz aıta almaı, topyraq astyna kómilgen ıesin joqtap ulydy. Sol ólimdi ózi de moıyndap, jaryq dúnıemen, keń dúnıemen qoshtasyp ulydy.

Biraq ajal tazy oılaǵannan da tez, ári kútpegen jaqtan keldi. Býy burqyraǵan, tútini býdaqtaǵan qystaýlardy, jaıylymdaǵy endeı órgen maldy birneshe kún torysa da aýyzdaryna eshteńe túspegen, búgin tań qylań bere sonarlap, qoıan, túlki qaǵýǵa shyǵyp, eshteńe shala almaǵan úsh bóltirikti qanshyq qasqyr, zarlana ulyǵan ıt únin estisimen, boılary ózine jete-qabyl jas qanisherlerin artynan shubyrtyp, osylaı qaraı soqtyrta jónelgen. Men mundalap shaqyrǵan daýys jónimen jańylmaı tapty. Alystan baspa qyp turyp, taıaý mańda eki aıaqtynyń joǵyn da, bul – adasyp júrgen jalǵyz ıt ekenin de kórdi. Aýyzǵa ózi túsken as qashyp áýrege salmasyn dep únsiz keliskendeı, tórteýi tórt jaqtan buqpantaılaı kelip, tóbeshikti qorshap aldy da, kózderi ot shashyp, appaq, soıdıǵan, pyshaqtaı ótkir tisterin kórsete, aýyzdaryn arandaı ashyp lap berdi.

Bir kún ishinde sonshama beınet shekken, ózine málimsiz sumdyq syrdyń betin ashqan, azapty tirshilik qajytqan tazy qoryqpady da, tańyrqamady da. Biraq ómir óz zańyn júrgizdi. Tazy ólimge moıyn usynyp, berile salmaı, tirshilik úshin kúreske túsip, arpalysyp ketti. Jalǵyz ıtti ońaı olja kórip kelgen bórilerdiń alǵashqy shabýyly nátıjesiz aıaqtaldy. Tek qanshyq qasqyr ǵana Lashynnyń sanyn julyp ótti. Tazynyń saq-saq etken, ońdy-soldy lypyp turǵan azýlary tájirıbesiz bóltirikterdiń tisin denege darytpady. Kútpegen qarsylyqqa ushyrasqan qasqyrlar qas qaǵymdaı ýaqyt ańtarylyp qaldy da, sheshimtal, dúleı qımylmen qaıta umtyldy. Tazy bireý, qasqyr tórteý. Tazy baılaýly, qasqyrlar bos. Qasqyrlar kúshi boıyna syımaı jalaqtap júrse, tazy kún uzaqqy kúresten ábden qaljyraǵan. Tarazy basy teń emes edi. Shabýyl jasaýshy jaqtyń kúshi tórt ese, bes ese, múmkin, tipti, on, jıyrma ese artyq-tyn. Ony tazy da sezdi, qasqyrlar da bildi. Osy qazir jyly qan iship, jas et jeıtinine kópti kórgen kári qanshyqtyń kúmáni joq-ty. Sondyqtan saqtyq ataýlyny umytqan edi. Bári umar-jumar bolyp qaldy. Eń astynda-aq tazy. Biraq ol meıirimsiz, soıqandy azýlar ózin jan-jaqqa tartyp kergilep áketkenge deıin, kóz ilespes shapshań qımylmen qanshyq qasqyrdy shaptan irep úlgergen edi.

Bóltirik qasqyrlar eneleriniń anadaı jerde óz búıirin ózi qaýyp, ishegi shubatylyp, shyr kóbelek aınalyp júrgenin tazyny jep taýysqan kezde ǵana ańǵardy. Qaryndaryna túsken bir shókim aryq et juǵyn bolmaǵan. Burynǵydan da ashyqtyra, burynǵydan da shıryqtyra túsken. Jaradan shashyraǵan qan izin kórisimen bir sát te bógelmesten úsheýi qatar lap qoıdy. Bir shaı qaınatym óter-ótpeste úsh qasqyr ózderin tapqan, emshek sútin berip asyraǵan, baýyrlaryn kótergennen bastap osy qaraqshylyq ómirge baýlyǵan eneleriniń sholaq quı-ryǵynyń ushy men tórt tabanyn ǵana qaldyrǵan edi.

14

Jaýyrtaǵy taýynyń kók maısaly, qalyń shilik, móldir bulaqty saılarynyń birine qulaı bitken taqıadaı tóbeniń basynda topyraqtan úıilgen kishkentaı tómpeshik bar. Jaılaýǵa shyqqan aýyl jylda osy araǵa qonǵan kúni qolyna yrǵaı taıaq ustaǵan aqsaqal adam kishkentaı balany jetektep keledi de, betin qubylaǵa qaratyp, tizerleı otyra qalyp, bar maqamyna sala quran oqyp shyǵady. Marqumdy esine alyp, topyraǵyn sıpaıdy. Sheshesinen taıaq jegen kúni balanyń ózi de únemi osynda kelip, jaq júni úrpıip ún-túnsiz uzaq otyrady. Bul tómpeshik – bir kezde syńar aıaǵymen bolsa da jer basyp júrgen Qazynyń molasy. Al kishkene bala – Qazydan qalǵan kóz Ádil.

Osy qabirdiń dál irgesinde qyran tazy Lashynnyń da qany tógilgen-tin. Biraq ony eshkim de bilmeıdi. Tazydan qalǵan jalǵyz belgi – aýyl erkekteriniń basyndaǵy túlki tymaqtar da kóp uzamaı tozyp bitti. Olardyń ornyn eltiri tymaqtar men arzan malaqaılar basty. Óıtkeni Lashyn osy óńirdegi asyl násildi eń sońǵy tazy edi.

---