InfoHub Logo

Ohot jaǵalaýyn tutas tutyp jatqan tastan qarańǵy sýyq túnde qurlyq pen sýlyqtyń uzyna boıyna jaılaǵan eki zulmat dúnıeniń damylsyz máńgi-baqı shaıqasy tolastamaǵan. Teńiz kóshkinin qurlyq keskesteıdi, al sý surapyly qurlyqqa shabýyldaýdan bir tynbaıdy-aq. Teńiz tún-túnekte jartastarǵa arsyldaı soǵyp, abalaı alqynady. Teńizdiń soqqylaryna toıtarys bergen saıyn qaljyrap, qara tastaı qatty jer ýhileıdi.

Kúndiz - kúndiz bolyp, tún - tún bolyp dúnıe-álem jaralǵaly beri, máńgi-baqı kúndiz de, túnde de bul ǵalamat shaıqas taýsylmas. Kúndiz de, túnde de...

Taǵy bir tún uıyǵan shaq. Teńizge attanar qarsańdaǵy tún. Bul túni ol uıyqtaǵan joq. Ǵumyrynda tuńǵysh ret uıyqtamady, ǵumyrynda tuńǵysh ret uıqysy qashty. Tezirek tań atyp, tezirek teńizge tartar mezgildi ańsady. Nerpa terisiniń ústinde ol sonda teńiz soqqysynan jerdiń bolar-bolmas diril qaqqanyn, qoınaýda tolqyndardyń arsyldap, silesi qata tynymsyz julqynǵanyn sezip jatty. Tún syryna qulaq túrgen bala osylaısha uıqy kórmedi...

Bir zamanda bári de basqasha bolatyn. Sonaý yqylym zamanda Lývr úırek bolmasa, dúnıe múlde ózgeshe jaratylýy múmkin ekeni: qurlyq pen teńiz arpalyspaýy, bir-birine qarsylaspaýy múmkin ekeni qazir eshkimniń qaperine de kirip shyqpaıdy. Áý basta, dúnıe-álemniń bozala tańynda tabıǵatta qurlyq ataýly turmaq tıtteı tozań da joq edi ǵoı. Dúnıe túgel topan sý edi, tek qana sý edi. Sý bolsa shyńyraý oppa túnekten, túpsiz tereń ıirimde ózinen-ózi paıda boldy da, tolqyndy tolqyn qýalap, aıaǵy joq, basy joq, shegi menen sheti joq, kúnshyǵysy joq, qubylasy joq keýek álemniń jan-jaǵyna sý jaıylyp kete bardy.

Osy kúnge deıin bizdiń tóbemizden top-tobymen ushyp júretin jalpaq tumsyq, qyrqyldaq sur úırek, ıá-ıá, kádimgi sur úırek,

Lývr úırek, sol bir zamanda japadan-jalǵyz eken de, tipti jumyrtqa salatyn da meken tappaı sandalǵan eken. Kúlli álemde sýdan basqa, jumyrtqa salar bir tal shybyq ta bolmapty ǵoı.

Úırek baıǵus jumyrtqaǵa tolǵatyp, shydamy ketip, jumyrtqalaıyn dese túpsiz tuńǵıyqtan qorqyp, sý ústinde jantalasyp ushyp júredi. Qaıda ushyp barmasyn, telegeı teńiz, shetsiz-sheksiz tolyqsyǵan topan sýy. Kúlli álemde tuıaq tirep, uıa salar bir qylpyq joq ekenine kózi jetip, beıshara úırek dińkesi qurıdy.

Aqyr sońynda sur úırek sýǵa qonyp, tósiniń júnin julyp, uıa salǵan eken. Áne, sol uıadan jer paıda bola bastaǵan. Jer jaryqtyq birte-birte ulǵaıyp, onyń ústinde birte-birte jan-janýar, túrli maqluqat paıda bola bastapty. Olardyń arasynan adamzat artyqsha shyǵyp, shańǵymen qar ústinde, qaıyqpen sýda júrip, júze alatyn amal taýypty. Ań ustap, balyq aýlap, tamaǵyn asyrap, úrim-butaǵyn kóbeıte beripti.

Baıtaq sýdyń ortasynda qurlyq paıda bolysymen jaryq dúnıeniń apshysy qýyrylyp, qıyn kúnder týaryn sursha úırek sonda sezer me edi. Qalaı jer paıda boldy, solaı sý men qurlyq arasyndaǵy aıaýsyz arpalystan adam baıǵustyń da shekesi qyzyp júrgen joq. Adam jerge baýyr basyp qalǵandyqtan teńiz ony unatpas...

Tań taıap keledi. Taǵy bir tún ótip, taǵy bir kún tolǵatyp keledi. Syzdyqtaǵan býaldyr alageýimde, tanaýynan býy burqyraǵan buǵynyń salpıǵan erni qusap, jaǵaǵa soqqan teńizdiń býyrqanǵan súlbesi kórine bastady. Teńiz tynysy seziledi. Teńiz ben qurlyq túıisken jıektiń ón boıynda tunjyr býaldyr tuman tunyp tur. Kerme kemer keýdesinde kerile túsip týlaǵan tolqyn zikir salady.

Betpaq tolqyndar bet qaratpaı, ábden taptalyp qatyp qalǵan muzdaı qumdaýyttyń, kók óńezdenip, jylbysqy basqan úıindi tastardyń tósine aıanbaı, aryldaı shapshyp, órkeshten soń órkeshter qyńsylaı qulap, óship bara jatady. Sál ǵana sátke aq kóbik burq etip sónip, ábden ıge túsken baldyr shóptiń ǵana kermek ıisi qalady. Tolqyndar keıde jaǵaǵa sire muzdyń synyqtaryn da laqtyryp tastaıdy. Kóktemde shaıqalǵan muhıttyń olardy qaı jaqtan alyp kelgeni belgisiz. Jaǵaǵa laqtyrylǵan qańǵybas muzdar lezde sıyqsyz, dármensiz kúıge túsedi. Kelesi tolqyndar jaǵaǵa asyǵa jetip, álgi muzdardy ilip túsip, óz qursaǵyna qaıtadan alyp qaıtady.

Tún túnegi túrilip, tań araıy aıqyndala beredi. Áste-áste jer sýreti tanylyp, áste-áste teńiz dıdary ashyla bastaıdy.

Túngi jelden tynyshy ketken tolqyndar aq jaldanyp áli de jaǵaǵa qaraı júgirgenmen, kóz ushynda, túpsiz tereńinde teńiz tarlan sap-sap saıabyrlap, qorǵasyndaı sýyq súr tústi jotasy aýyr shymyrlap, álsin-álsin jýası tústi.

Osy arada, Tarǵyl tóbet qoltyǵyna taman, teńizge kólbeý suǵynyp jatqan qyrqaly túbektiń ústinde oqshaý turǵan bir jartas bar. Alystan qaraǵanda ol shynynda da teńiz jaǵalap júgirgen taýdaı tarǵyl ıtke uqsaıdy. Bóksesine alba-julba, alasharby alasa orman ósken, jazǵy shildege deıin basynan qar ketpeı, salpań qulaq sıaqty aqtańdaqtanyp jatatyn, kún túspeıtin teriskeı shatynda, odan da úlken aq qal qusap qar jatatyn Tarǵyl tóbe jartasy teńiz jaqtan da, orman jaqtan aıdala alysta kórinip turady.

Mine, osy Tarǵyl tóbet qoınaýynan kún baqan boıy kóterile bere nıvh qaıyǵy teńiz betine shyqqan-dy. Qaıyqta úsh eresek, bir bala bar. Jas jaǵynan kenjerek, myǵymsha kelgen eki erkek qos qoldap, eskek tartyp keledi. Bulardyń ishindegi eń qarty aǵash qorqoryn burqyldatyp, qaıyqtyń quıryǵynda rúl basqaryp otyr. Qońyrqaı júzin ájim torlaǵan, ásirese moıny saı-saı ájim, jutqynshaǵy shodyraıyp shyǵyp turady; tilim-tilim tyrtyq basqan kúrekteı qoldarynyń býyndary da shodyraıyńqy, aryq shal Saqal-shashy býryl, tipti aqseleý dese de bolady. Qońyrqaı júzinen appaq qýdaı qasy kózge erekshe shalynady. Shal qyzyl jıek, jasaýraǵan kózderin ádetinshe syǵyraıta qaraıdy, búkil ǵumyry boıynda kún sáýlesi shaǵylysqan sý aıdynyna qaraýdan ábden syqsıǵan kóz, sodan da ol qaıyqty qoınaýmen kózsiz basqaryp kele jatqandaı kóriner. Al, qaıyqtyń tumsyq jaǵynda aqsaqaldyń ashýyn keltirmeıin dep typyrshı berýden taısalyp, ózin-ózi áreń ustap, on bir-on eki jastardaǵy bala shil balapandaı júrelep otyr.

Bala máz-meıram. Qýanǵannan tanaýy deldıip, betindegi ury sepkilderi tarydaı shashyrap shyǵa keldi.

Bul sheshege tartqan belgi, sheshesi de qatty qýansa, betine óstip jasyryn sepkili shyǵa keledi.

Balanyń tynjysy qozatyn jóni bar. Bul sapar onyń ańshylyq kásipke aralasýyna tusaýkeser retinde arnalyp otyr. Sodan da Kırısk basyn jan-jaqqa shil qusap qyltyńdatyp, tóńirekke toıymsyz bir qyzyqpen kóz almaı qaraıdy. Ǵumyrynda túńǵysh ret Kırısk teńiz aıdynyna naǵyz ańshylarmen birge ań aýlaýǵa, ejelgi úlken qaıyqqa minip shyqqany. Bala shirkin qazir ornynan atyp turyp, eskekshilerdi asyqtyrǵysy keledi, teńiz ańdary jatqan eken aralǵa tezirek jetý úshin eskekti oz qolyna alyp, bar kúshin sala eskisi keledi. Biraq bul balalyǵyna úlkender kúlýi múmkin ǵoı. Osyny oılap, ol óz sezimin bildirmeýge tyrysyp-aq baqty. Áıtkenmen, sezimdi jasyrý qıyn edi. Baqytqa kenelip otyrǵanyńdy jasyra almaıdy ekensiń: qara tory júzi bal-bul janyp, alaýlap turǵandaı edi. Ásirese kózin aıtsańshy, tula boıyn kernegen qýanysh pen maqtanysh sezimin qymtaı almaǵan balanyń baqyt shalyqtaǵan kózi jarq-jurq etip, jaquttaı jaınaıdy. Alda — teńiz, alda — ań aýlaý qyzyǵy kútip tur!!!

Organ qart balanyń jaı-kúıin bilip otyr. Syǵyraıǵan kózben ol teńiz baǵdaryn ǵana emes, shydaı almaı ushyp-qonyp otyrǵan balanyń kóńil-kúıin de baıqap keledi. "Áı, balalyq, balalyq",— dep qart kózi kúlimdeı beredi de, onysyn baıqatqysy kelmegendeı shala sóngen qorqoryn qomaǵaılana sora túsedi. Balanyń qylyǵyna ish tartyp, jymıǵanyńdy baıqatýǵa bolmaıdy. Bala qazir olarmen birge oıyn úshin kele jatqan joq. Osydan ol úshin teńiz ańshysynyń ómiri bastalmaq. Teńizde bastalǵan kásip áıteýir bir kezde teńizde aıaqtalmaq. Teńiz ańshysynyń taǵdyry solaı. Óıtkeni, odan qıyn, odan qaýipti kásip joq. Sondyqtan da adam tıtteıinen mashyqtana bergeni abzal Burynǵylar: "Aqyl — táńirden, mashyq — jastan" dep beker aıtpaǵan. "Jaman ańshy — aǵaıynǵa masyl" degendi de burynǵylar aıtyp ketken. Áne sol sebepti de, el qamyn jeıtin er bolý úshin kásipke erte bastan úırengen jón. Mine Kırıskiniń de kezegi keldi, ony shyńdap-shynyqtyryp, teńizge boıyn úıretý kerek.

Bul maqsatty Tarǵyl tóbet taýynyń baýraıynda otyrǵan Balyq-áıel rýynyń aýyly túgel biledi. Búgingi joryq bolashaq ańshy Kırısk úshin arnalǵanyn kári de, jas ta— bári de bilip otyr. Ejelden kele jatqan ereje bar: erkek bolyp týdy ekensiń, bala jastan teńizge baýyr bas, teńiz seni tosyrqamaıtyn bolsyn, teńiz de saǵan boıy úırensin. Áne, sodan da búgin rý basy Organ kart pen eń tańdaýly eki ańshy -— biri balanyń ákesi Emraıın, biri nemere aǵasy Mylgýn atalar salǵan joralǵy jol boıynsha, úlkenderdiń kishiler aldyndaǵy paryzyn ótep bul rette Kırıskini qaterli saparǵa alyp shyqqan Bala osydan bastap aqyrǵy demi taýsylǵansha, sátti-sátsiz kúnderde de udaıy teńizben taǵdyrlas bolmaq.

Kırısk áli aýzynan ana sútiniń dámi ketpegen balǵyn sábı ǵoı, odan áli jóndi ańshy shyǵar-shyqpasy da beımálim. Biraq kim bilgen, myna eresekter erteń basy jerge jetip, qaýqarsyz kart bolǵanda, bálkim osy Kırısk búkil rýdy asyraıtyn ańshy bolar. Yqylym zamannan beri atadan balaǵa aýysyp kele jatqan salt solaı. Tirshilik — sonysymen tirshilik.

Biraq bul jaıdy aıqaılap aıtyp jatqan eshkim joq. Bul árkimniń ishinde jatqan syr, al bul syr aıtylsa da sırek aıtylady. Áne sodan da Tarǵyl tóbet jaǵalaýynda jatqan Balyq-ana aýyly Kırıskiniń alǵash teńizge attanyp bara jatqanyna asa mán bere qoıǵan joq. Árbirden soń, jamaǵaıyn onyń eresek ańshylarmen birge jolǵa shyqqanyn baıqamaǵan boldy, bul oqıǵaǵa nazar salmaǵan sıaqty kórindi.

Balany jolǵa tek sheshesi shyǵaryp saldy. Biraq ol teńiz sapary týraly lám dep tis jarǵan joq, qoınaýǵa jetpeı qoshtasty. Balasyna ádeıi anyqtap turyp: "Bara ǵoı, ormanǵa bar!" — dedi teńiz jaqqa kóz salmaı, orman jaqqa qarap turyp. — "Baıqa, shapqan butalaryń qurǵaq bolsyn. Ormanda adasyp ketip júrme!" Bul onyń Kırısk izin shatastyryp, "Kınr" dep atalatyn jyn-perilerdi aldap, balasyn bále-jaladan, ibilisten qorǵaǵandaǵysy edi. Ol óziniń kúıeýi jóninde de lám degen joq. Dál bir Kırısk óz ákesi Emraıınmen birge emes, múlde bóten adamdarmen birge ketip bara jatqandaı, syr bildirmedi. Ondaǵy oıy: Emraıın men Kırısk — ákeli-balaly adamdar ekenin kınrler bilip qoımasyn degendegisi. Ákeli-balaly adamdardyń ańǵa birge shyqqanyn jyn-periler unatpaıdy-aq. Olar áke men balanyń bireýin mert qylyp, bireýin erki men kúshinen aıyryp, endi kaıtyp teńizge, ne ormanǵa bettemeske ant isherdeı halge jetkizedi. Adamdarǵa kesapat keltirýdi dittep, zalym kınrler — jyn-periler, olardyń árbir adymyn ańdyp, izin baǵyp júredi.

Kırısk bolsa kınrlerden qoryqpaıdy, eseıip qaldy ǵoı. Al sheshesi qorqady, balasyn oılap qorqady. Sen áli kishkentaısyń, deıdi. Seni aldap-arbap, mert qylý ońaı, deıdi. Sóziniń jany bar. Jyn-periden qanypezer bar ma? Jas sábılerdi qanshama múgedek etpedi deısiń olar. Balaǵa aýrý japsyryp, kem-ketik etip qoıady, ańshy bolmasyn dep. Al, kem-ketik adam kimge kerek, nege jaraıdy? Sondyqtan jas balany ósip-jetilgenshe jyn-periniń kózinen tasa ustaǵan jón. Al, buǵanasy qatyp, beli bekigen soń er-azamatqa jyn-shaıtan degeniń qorqynyshty emes. Kúshti adamnan ibilis te seskenedi.

Sheshe men bala osylaısha qoshtasty. Úreı men bata, tilegin ishine búgip, sheshesi úndemesten biraz turdy. Teńiz jaqqa bir qaramaı keri qaıtty. Óz kúıeýin ózi tanymaǵan adamsha, ony tipti esine de almady. Kúni keshe ákesi men balasynyń jol jabdyǵyn, úsh kúndik jol azyǵyn daıyndasa da, qazir túk bilmegen bola qalypty. Balasy úshin shybyn jany shyryldap turǵanyn bildirgisi kelmeı, jyn-perilerge syr bildirmeı, tek ishten tyndy sheshe baıǵus.

Sheshesi qoınaýǵa jetpeı keıin qaıtty, al balasy bolsa kózge kórinbeıtin jyn-perilerdi adastyrǵan bolyp, óz izin ózi shıyrlap, sheshesin renjitkisi kelmeı, onyń aıtqanyn oryndap, buta-butanyń arasymen buralań iz tastap, alysqa uzap ketken eresek ańshylardy qýyp jetpek bolyp, júgire jóneldi.

Bala olardy lezde-aq qýyp jetti. Qarý-jaraq, azyq-túlik artynǵan ańshylar asyqpaı aıańdap keledi. Eń aldynda Organ kart, onyń sońynan eńgezerdeı túr-tulǵasy erekshelenip, qaba saqal Emraıın, al onyń artynan maımaq aıaq, tyǵynshyqtaı kespeltek Mylgýn júrip barady. Báriniń de ústinde ılengen teriden tigilgen, sý ótpeıtin sýyqqa tózimdi qarabaıyr teńiz kıimi. Olarǵa qaraǵanda Kırıskiniń ústindegisi sándi kıim. Sheshesi bar ónerin salyp, balasynyń teńiz kıimin kópten beri qamdap edi. Syrtqy kıimi de, aıaǵyndaǵy torbasy-etigi de oıýmen órnektelgen. Teńizge shyǵyp bara jatqanda mundaı sánniń ne reti bar? Shesheniń aty sheshe de.

Áı, senbisiń-eı? Sen kelmeıtin shyǵar, shesheń qolyńnan jetektep úıge qaıtyp alyp ketken shyǵar dep oılap edik biz, — dep jorta tańǵalǵan boldy Mylgýn, Kırısk olardy qýyp jetkende.

Úıge qaıtqany qalaı? Ólsem de qaıtpas edim! Tegi meni... — Kırısk yzadan tars kete jazdady.

— Já-já, qaljyńdaǵandy túsinbeısiń be, — dep tynyshtandyrdy balany Mylgýn. — Onyńdy qoı sen. Teńizde bir-birimizben sóılespesek, kimmen sóılesemiz? Má, onan da mynany alyp júr! — Balaǵa qolyndaǵy vınchesterdi ustata saldy. Bul yqylasqa bala rıza bolyp qaldy.

Teńizge olar osylaı attandy. Endi osydan joly bolyp, qaıyqtary maılanyp, oljamen oralar kún týsa, qaıtar joldyń joralǵysy basqasha bolmaq. Áne sonda aqjoltaı ańshy balanyń qurmetine ulan-asyr toı jasalady. Túpsiz, sheksiz tereńinde kúshtiler men kózsiz batyrlar ǵana aýlaı alatyn balyqtary men ańy bar uly teńizdiń bereketi jóninde on aıtylyp, bı bılenedi. Jer betine ózinen ańshylar áýleti taraǵan Balyq-áıeldiń qurmetine jyr jyrlanady. Áne sonda eń aqyldy adam — baqsy-shaman bıleýshilerdiń ortasyna shyǵyp, sheten sabaý sabalaǵan kespek barabannyń kúńgirlegen únine qosylyp, jańa ańshy, jas ańshy Kırısk jaıly Jermen, Sýmen áńgime-jyryn bastaıdy. Iá, shaman ańshy bala týraly Jermen, Sýmen sóılesip, Jer men Sýdan: balaǵa árdaıym raqymdy bola kórińder, baladan uly ańshy shyqqaı, Jerde de, Sýda da ámanda joly bolǵaı, aýlaǵan ańyn kári men jasqa, áýlet tútinine teń bólip beretin ádiletti ańshy bolǵaı! — dep tileıdi shaman. Dana shaman — da jalbarynyp: Kırıskiniń bala-shaǵasy kóp bolǵaı, ólmeı-jitpeı, Balyq-áıeldiń úrim-butaǵyn, jaranyn órkendete bergeı, dep tileıdi.

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?
Seniń ystyq qursaǵyńda — tirshilik.
Seniń ystyq qursaǵyńnan biz týdyq,
Seniń ystyq qursaǵyńdaı jannat joq.
Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?
Appaq mamań nerpa balyq basyndaı,
Aq mamańnyń sútin emdim jasymda.
Eń er júrek erkek saǵan jeter-aý,
Qursaǵyńa uryq seýip keter-aý.
Jer betinde urpaqtaryń kóbeıer,
Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?

Án men bıdiń arasynda álgi toıda osyndaı da óleń aıtylady. Sol toıda Kırıskige arnalyp, taǵy bir yrym jasalmaq. Alas-qulas bılep júrgen shaman sonda Kırıskiniń ańshylyq taǵdyryn aspandaǵy juldyzdardyń birine amanat etip tapsyrar. Ár ańshynyń jelep-jebep júretin juldyzy bar. Al Kırıskiniń taǵdyry qaı juldyzǵa amanat bolyp tapsyrylaryn jan balasy bilmese kerek. Ony tek shaman men jebeýshi juldyz ǵana biledi. Al aspanda ne kóp, juldyz kóp...

Álbette, sol toıda jurttyń bárinen de qatty qýanyp, bárinen de asyra on salyp, bı bıleıtin Kırıskiniń anasy men qaryndasy ǵoı. Al, Emraıın sharshy toptyń ishinde Kırıskiniń ákesi dep jarıalanady. Buǵan ol qýanyp, masattanar árıne. Al ázirge ol Kırıskiniń ákesi bola tura, áke atalýǵa quqy joq. Teńiz betinde áke de, bala da bolmaıdy. Teńiz ústinde adamdardyń bári birdeı, tek kósem qartyna ǵana baǵynady. Kósem qalaı aıtty, solaı bolmaq. Áke bala isine aralaspaıdy, bala ákesine shaǵym aıta almaıdy. Áýlet salty sol. Bálkı, sol toıda Mýzlýk atty qyz da qatty qýanar Kırısk bala kúninde Mýzlýkpen birge oınaýshy edi. Endi ol oıyn sıredi. Budan bylaı múlde tyıylar: ańshyǵa oıyn buıyrmaǵan...

Tolqyndardan jeńil qalqyp ótip, qaıyq ázir júrdek keledi. Tarǵyl Tóbet qoınaýy áldeqashan artta qaldy, ańshylar Sopaq múıisti janaı ótip, ashyq teńiz aıdynyna shyqqanda, teńizdegi tolqyn qoınaýdaǵydan kúshti emes ekenin ańǵardy. Tolqyndar bir deńgeıde, bir yrǵaqta shalqıdy. Mundaı bir minez tolqynda jyldam júzesiń.

Báıterektiń dińgeginen shabylǵan qaıyq qaltqysyz qazdań júzip barady. Rúlge bas bilgi qaıyq tumsyq tolqynǵa da, qaptal tolqynǵa da syr bermeı, nyq syrǵıdy.

Sonaý bir sónip qalǵan qorqoryn sora túsip, Organ qart qaıyqtyń nyq júrisine súısinip, sýyq sýǵa jartylaı batyp, qaıqańdap júzip bara jatqan qaıyq emes, dál ózindeı sezinip, raqattanyp otyr. Topshy temirdiń bir saryndy syldyry men eskekterdiń birqalypty qımylyna saı teńiz aıdynyn qaq jaryp bara jatqan Organnyń dál ózi sıaqty beınebir: qarsy tolqyndardyń serpininen sál shaıqalyp, sý dóńbekterin óz keýdesimen qaqyratyp kele jatqandaı sezimde qazir. Ózi qaıyq bolyp ketkendeı osy bir sezim ony tosyn oıǵa qaldyrdy. Qaıyqqa ol dán rıza, bul qaıyqty ol ózi jonyp, ózi soqqan, báıterekti jurt jabylyp qulatty, birli-ekili adam ony qulata almas edi. Arǵy jaǵyn Organ jalǵyz ózi jaıǵastyrdy, terekti úsh jaz boıy qaqtap qurǵatyp, baptady, ǵumyrynyń ishinde Organ talaı qaıyq shapqan, al mynaý sonyń bárinen eren soǵylatynyna áý bastan aq kózi jetti. Osyny oılaýy muń eken, kóńiline qaıaý túskendeı de boldy: bul onyń eń sońǵy soqqan qaıyǵy bolyp júrmese netsin? Taǵy biraz tiri júrsem deıdi. Taǵy biraz teńiz kezip, ań aýlasam-aý deıdi, ál-qýat barda, kózdiń nury taımaı turǵanda endi eń bolmasa eki qaıyq jasap ketsem, deıdi.

Ol osyny oılap, qaıyqpen ishteı syrlasyp keledi. "Sen unaısyń maǵan, saǵan senem, baýyrym — deıdi ol qaıyqqa. — Sen teńiz tilin uǵasyń, tolqyndardyń minezin bilesiń — seniń qudiretiń de osydan. Sen men soqqan qaıyqtardyń ishindegi eń erenisiń. Eni men turqy kelisken eresen qaıyqsyń sen, saǵan úlken nerpa da syıyp kete beredi. Sen aqjoltaısyń árdaıym. Sonyń úshin qymbattysyń sen. Ústińe aýyr júk tıep, jaǵaǵa qaıtqanda erneýińmen sý syzyp, qınalyp kele jatqanyńda saǵan bizdiń janymyz ashıdy. Sonda halyq jaǵaǵa japyryla júgirip shyǵyp, seni qarsy alady, baýyrym qaıyq!

Eger men óle ketsem, sen jasaı ber, ańy kóp jerlermen alysqa júz. Eger men óle ketsem, tepse temir úzer jas ańshylarmen birge teńiz keshe ber, baýyrym. Eger men óle ketsem, tirimde maǵan qalaı qyzmet etseń, jastarǵa da solaı qyzmet qyl Áne qazir seniń tumsyǵyńda anaý balaqaı otyr. Teńiz emes, qurlyq bolsa, dál qazir ań bitkendi jalǵyz ózi jaıratardaı tyqyrshyp otyrǵanyn kórdiń be. Áne sol balaqaı saǵan minip, alyp jaqyn teńiz betin sharlaıtyn kún týǵaı. Búgin ol bizben birge teńizge túńǵysh ret attandy. Bul qajet. Mashyqtana bersin. Bul jalǵannan biz ketemiz, al onyń bolashaǵy áli alda. Emraıın ákesine tartsa, durys adam bolǵany. Onda bos kúbideı kúńgirlek bolmas. Qazirgi eresekterdiń ishinde Emraıınnen myqty ańshy joq-aý, sirá. Qajyrly, isker jigit. Bir kezde men de sondaı edim. Kúshti edim. Áıel zaty meni unatýshy edi. Al men bolsam, ómir sol qalpynda tura beredi dep júrippin ǵoı. Bári ótkinshi ekenin keıin baryp bir-aq bilesiń. Bul jaı jastardyń qaperine de kirip shyqpaıdy. Myna Emraıın men Mylgýn de ómir ponı ekenin ázir oılap jatqan joq, Meıli de. Áli bile jatar, táıiri. Eskekti ekeýi de eńirete esedi-aq, obaly ne kerek. Birine-biri saı. Ekeýi de ógiz qara kúshi bar, senimdi jigitter. Solardyń kúshi ǵoı, qaıyqtyń ózinen-ózi syrǵanap bara jatqandaı bolýy. Qaıdan bolsyn. Teńizde tek kól kúshimen júresiń. Áli jol uzaq, ese berý kerek, ese berý kerek! Búgin ǵoı, kún batyp, qarańǵy túskenshe, Úsh Emshekke jetip jyǵylǵansha júzemiz. Al, erteń kúni boıy keri qaıtamyz. Tań atqannan kúni boıy jyljımyz. Men de qarap otyrmaı, ekeýine kezek-kezek kómektesemin ǵoı. Áı, biraq eskekpen kúlli teńiz sýyn sapyryp shyǵý da ońaı sharýa emes-aý. Al oljaly kaıtsaq — toı-dýman tur alda.

— Sen estımisiń, sen uqtyń ba meni, qaıyq baýyrym? Sen bizdi Úsh Emshek aralyna, ań aýlaý naǵyz qyzatyn jerge alyp barasyń. Bizdiń kele jatqan sharýamyz da sol. Araldyń jaǵalaýyndaǵy jaıqýatta biz nerpalarǵa tap bolamyz. Tóldeıtin kezi taıap qalǵandyqtan qazir olar úıir-úıir bolyp, araldarǵa toqaılasa bastady.

Sen túsinemisiń meni, qaıyq baýyrym? Sen, álbette, meni túsinesiń ǵoı. Sen áli teńizge túspeı turǵanda-aq, áli alyp báıterektiń ózeginde jatqan kezinde-aq men senimen sóılese bastap edim-aý. Men seni uly báıterektiń ózeginen sýyryp alyp edim, endi mine, júzip kelemiz.

Al, endi bul dúnıeden men kóshkende, meni umytpa, baýyrym. Teńizge shyqqan shaqtaryńda meni esińe al..."

Jaǵalaýda qalǵan basty belgi — Tarǵyl tóbet shoqysyn márege sanap, ashyq teńizge týra tartyp kele jatyp, Organ qazir osyndaı bir oıǵa ketti. Osy shoqy-jartastyń bir ǵajap syry bar. Ony teńizge shyqqandardyń bári aıtady. Kún ashyqta teńizshiler jaǵadan uzaǵan saıyn Tarǵyl tóbet aspandap, asqaqtap bara jatqandaı bolady. Jolaýshydan qalǵysy kelmegendeı, sońyńnan ilesip kele jatqandaı kórinedi. Qaı tustan qarama, Tarǵyl tóbet kórinip turady. Jaǵadan alystaı bergen saıyn álgi jartas jan ashyr joldasyńdaı, qıa almaı uzaq qaraıdy da, aıdyn sýdyń endi bir bulymynda bulań etip kózden tasalanady. Al, endeshe Tarǵyl tóbet úıge qaıtty, demek jer jaryqtyq alysta-alysta qaldy degen sóz...

Áne sonda Tarǵyl tóbettiń qaı tusta qalǵanyn, jeldiń qaı jaqtan soǵyp turǵanyn, kún jartastyń qaı jaǵynan túsip turǵanyn, aýa raıy ashyq bolsa, sharby bulttyń shamasyn ábden baıqap qal. Aralǵa jete-jetkenshe Tarǵyl tóbet qalǵan tusty jadyńnan shyǵarma. Bul saǵan teńiz áleminde adasyp ketpes úshin kerek.

Qaıyqshylar bir kúnshilik joly bar araldarǵa bet alyp ketedi. Bul ózi sheksiz sýdyń ishinen qyltıyp-qyltıyp shyǵyp turǵan emshekteı úsh qıa jartas, el-jurty joq, toqymdaı-toqymdaı úsh japyraq qurlyq edi. Olardy jurt Úsh Emshek dep atap ketken. Úlken, Orta, Kishi araldar. Al, olardan ary júzgiń kelse, jol jaryqtyq seni aty joq, jóni joq, shegi joq, sheti joq Uly muhıt, ulan-baıtaq Sý álemine alyp barar. Dúnıe-álem jaralǵaly beri, Lývr úırek jumyrtqalaıtyn tıtteı bir qaraıǵan tirek taba almaı qańǵyrǵannan beri jaıqalyp, ózin-ózi týdyryp, ózinen-ózi ónip jatqan uly Muhıt dúnıesi. Áne sol teńiz ben muhıt alqyna qaýyshyp jatqan shepten osy araldardy myna kóktem kúnderinde nerpalar mekendeıdi. Myna sapar syry sonda jatyr edi...

Balaqaı qaıran qaldy: teńiz ol oılaǵannan múlde basqasha eken. Tarǵyl tóbet jartasynyń qıalarynda oınap júrgende de, qoınaý-qoltyq sýda qaıyqpen júzgende de teńiz mundaı dep múlde oılamaǵan edi. Qaıyq qoınaýdan shyǵyp, ashyq teńizge bet alǵanda baryp bala teńizdiń ne ekenin erekshe sezingendeı boldy. Aspanmen astasyp, kóz de, kóńil de jetkisiz, qıyrsyz álemdi tutas tutyp jatqan sýdyń bári teńiz ekenin ańdaǵanda balanyń esi shyǵa jazdady.

Kırısk mundaı topan sý bolar dep oılamaǵan, aınala tek synaptaı syrǵanaq, qorǵasyndaı zildi sý, aınala tek lezde týyp, qas-qaǵym sátte qaıtadan ólip jatqan tolqyndar, aınala tek túnergen túpsiz tereńdik, aınala tek kóz jetip, qol jetpes ushpa aq bult tutqan kógildir aspan. Bar álem osy ǵana. Sý men aspan. Basqa qylaýdaı belgi joq. Qysy joq, jazy joq, qyrqasy joq, saıy joq telegeı teńiz.

Dúnıeniń o sheti men bu shetin alyp jatqan asaý sý.

Tolqyndardy burynǵysha súzgilep, qaıyq júzip keledi. Aldaǵy ań aýlaý sátin asyǵa kútken balanyń da ajary ashyq, kóńili jarqyn. Sol bir ań aýlaý sátine esil-derti ketken balaqaı, áıtkenmen, qazir aınala tóńirekti, dúleı sýdy kóńilimen emes, kózimen sholyp, shadyman qalypta shala-sharpy túısinip otyr. Áıtpese ol qazir kún sáýlesimen oınaǵan sansyz sý zeriniń neshe alýan órnegin, teńiz túsi sol sáýleniń áserinen keıde jap-jasyl, keıde qara qoshqyl tartyp, san alýan qulpyryp jatqanyn ańǵarar edi. Sonda ol qaıyq qasyna qańǵalaqtap kelip qalǵan balyqtardy kórip alaqaılap qýanar edi, álgi ańqaý, búkir balyqtar qaıyqqa tumsyǵyn soǵyp alǵan soń tym-tyraqaı qasha jónelýdiń ornyna, úıir-úıirimen úıme-júıme bolyp, qaıyqtyń qabyrǵasyna tyǵylyp, sýdan shorshyp shyǵyp, aýaǵa biraz ilinip qalyp, qaıtadan sýǵa jonarqasymen qulaǵanyn kórip bala máz-meıram bolyp kúler edi.

Biraq munyń bárin bala kózine asa ile qoımady. Onyń esil-derti tezirek araldarǵa jetý edi. Naǵyz ań aýlaý sáti soqqansha balada taǵat joq.

Áıtse de sálden keıin bala kóńili qaraptan-qarap otyryp, ózinen-ózi buzyldy. Biraq ol syr ber gen joq. Qurlyqtan uzaı túsken saıyn, ásirese bir búkir bel tolqynnyń tasasynan kenet Tarǵyl tóbet kózden ǵaıyp bolǵanda baryp bala teńizden bir qylamyq qater sezgendeı boldy, uly topan sýdyń qasynda ózi qumnyń qıyrshyǵyndaı maıda, qurdym dármensiz, qurdym qorǵansyz ekenin túısinip, teńizge óziniń sheksiz táýeldi ekenin ańdaǵandaı edi.

Bala úshin munyń bári tosyn. Sonda baryp ol Tarǵyl tóbettiń qanshama qadirli ekenin sezgen edi. Tarǵyl tóbettiń baýraıynda shapqylap oınaq salyp júrgende muny tipti oılamapty ǵoı. Onyń tóbesine shyǵyp alyp qaraǵanda teńiz de múlde qaýipsiz edi. Óz mekeninde turǵanda Tarǵyl tóbettiń qanshalyqty alpaýyt ám qaıyrymdy, qanshalyqty asqaq ám qudiretti qamal ekenin Kırısk endi túsindi.

Endi ol qurlyq pen teńizdiń aıyrmashylyǵyn da túsindi. Jer basyp júrgende — jerdi oılamaısyń. Al, teńiz ústinde neni oılama, báribir kókeıinde teńiz turady. Bul bala úshin úlken jańalyq edi, ol osyny oılap sekemdenip qaldy. Teńiz ústinde teńizdiń kókeıden ketpeıtininde nendeı bir sıqyrly, surapyl, dúleı syr jatqan sıaqty...

Al biraq eresekter sabyrly. Emraıın men Mylgýn burynǵysynsha bir adamdaı qosylyp, bir sarynmen eskek sermep otyr: tórt eskek sý betine bir mezgilde tıip, qaıyqqa qýat-kúsh berip keledi. Biraq eskek esý oıynshyq emes, tolassyz qımyl. Eskekshiler teris qarap otyrǵandyqtan Kırısk olardyń betin kóre almaıdy. Onyń esesine olardyń bulshyq eti oınaǵan jaýyryndaryn kóredi. Ózderi sırek sóıleıdi. Ras, ákesi Emraıın anda-sanda artyna bir burylyp, kúlimsirep qarap, balasyna: "haliń qalaı?" — degendeı bolady.

Jol uzaı berdi. Eresekter sabyrly, saspaıdy. Al Organ qart bolsa, múlde qyńbaı, sol bir qorqoryn soryp qoıyp, qaıyqtyń júrisin basqaryp otyr. Árqaısysy óz jumysyn atqaryp, júzip keledi. Ras, Kırısk, birde Mylgýnmen, birde ákesimen qosylyp, birer ret eskek esti. Eskekshiler: "Meıli esip kórsin" degendeı bala tilegine qarsy bolǵan joq. Bala jalǵyz eskekti qos qoldap-aq julqylaǵanmen, kópke shydaı almaıdy: qaıyq asa aýyr, eskek te ol úshin eresen úlken edi. Biraq eshkim balaǵa kiná da artqan joq, álsizsiń-aý dep esirkegen de joq. Tek áıteýir únsiz qımyl

Ras, Tarǵyl tóbet kenet kózden tasa bolǵanda áldeqalaı bári birden qaýqyldasyp qaldy.

— Tarǵyl tóbet úıge qaıtty! — dedi Emraıın.

— Iá, qaıtyp ketti! — dep qostady Mylgýn.

— Apyraı, á? Qaıtyp ketken eken ǵoı, — dep Organ qart ta burylyp qarady. — E, onda sharýa jaman bolmas. Áı, Kırısk, — dedi balaǵa qýlana qarap: — Aıqaılap shaqyryp kórseń qaıtedi, múmkin, Tarǵyl tóbet kaıtyp oralar?

Bári kúlip jiberdi. Kırısk te kúldi. Sál oılanyp otyryp:

— Onda keri qaıtaıyq, Tarǵyl tóbet sonda keledi, — dedi daýystap turyp.

— Qaraı gór munyń tez qaıtqyshyn! — dedi Organ ospaqtap. — Jo, onan da beri taman kel, sharýa bar. Teńizge qaraı-qaraı kóziń talǵan shyǵar. Ol shirkindi qarap taýysa almaısyń.

Kırısk tumsyqtaǵy ornynan turyp, qaıyqtyń túbinde jatqan zattardy: buǵy terisine oraǵan eki vınchester, garpýn, orama arqan, sýy bar kespek, azyq-túlik salǵan qapshyq, taǵy-taǵy birdeńelerden attap ótip, qaıyqtyń quıryq jaǵyna jyljydy. Qaıyqtyń qabyrǵasyna syǵysa eskekshilerdiń tusynan, eskekterden attap ótip bara jatyp eresekterdiń qara ter jýǵan moıny men jotasynan shyqqan ashshy ter men temekiniń ıisin sezdi. Ákesi teńizge attanyp ketkende sheshesi onyń eski teri tonyn alyp, betine basyp, ıiskep otyrar edi. Sonda tonnan dál osyndaı ashshy ter ıisi shyǵatyn.

Tusynan ótip bara jatqanda ákesi balasyna ıek qaǵyp, ıyǵymen jaı ǵana búıirinen ıterip qaldy. Eki qoly eskekterden bos emes. Biraq, Kırısk ákesiniń abaısyz erkeletken qylyǵyna eljireı qalǵan joq. Qaraı gór erkeletýin! Teńizde úlken-kishi joq. Teńizde sen ákesiń, sen balasysyń dep jatpaıdy. Teńizde tek basshy aqsaqal ǵana bar. Onyń yqtıarynsyz, basy artyq qımyl bolmaq emes.

— Kel, jaıǵasyp otyr,— dedi Organ oryn kórsetip, shodyraıǵan up-uzyn qolyn balanyń ıyǵyna tıgizip. — Sen osy azdap qoryqtyń-aý deımin, o? Á degende myqty-aq sıaqty ediń, sońynan...

Kırısk qysylyp qaldy: Organ shal bárin baıqap otyr eken goı. Biraq bala boı bermeı:

— Joq, atkychh , túk te qoryqqan joqpyn! Neden qorqamyn? — dep bebeý qaqty.

— Áıtse de, teńizge birinshi ret shyǵýyń ǵoı.

— Birinshi ret bolsa qaıteıin?! — dep bala des bermedi. — Men tegi eshteńeden de qoryqpaımyn.

— Meıli, solaı-aq bolsyn. Al, men baıaǵyda teńizge alǵash ret shyqqanymda, shynymdy aıtsam, táýir-aq qorqyp edim. Qarasam: jaǵa múlde kórinbeıdi. Tarǵyl tóbet te, qaıda ketkeni belgisiz, ǵaıyp bolypty. Aınala tek tolqyndar týlaıdy. Oı, sonda úıge qaıtqym kelgeni-aı. Já, ana Emraıın men Mylgýnnen surashy, olar qoryqpady deısiń be? Ana ekeýi "ras, ras" degendeı bastaryn shulǵyp, eskektermen arpalysta, yrjıa kúlisip qoıdy.

— Al, men qoryqpaımyn! — dep qasarysty Kırısk.

— Oı, onda azamat ekensiń! — dep kart ony quptap qoıdy.

— Al, endi sen maǵan mynany aıtshy: Tarǵyl tóbet qaı jaǵymyzda qaldy?

Tutqıyl saýaldan Kırısk oılanyp qaldy da, qolyn sozyp:

— Ana jaqta! — dedi.

— Qatelesken joqsyń ba? Qolyń qaltyraıdy ǵoı ózi. Bala qolyn qaltyratpaýǵa tyrysyp, sál-sál ońǵa buryp:

— Ana, jaqta! — dedi.

— A munyń durys! — dep quptady Organ. — Al, aıtalyq, qaıyqtyń tumsyǵy bylaı qarap túr delik. Sonda Tarǵyl tóbet qaı jaqta qalady?

— Ana jaqta!

— Aıtalyq, jel bizdi bylaı buryp jiberse she?

— Ana jaqta?

— Aıtalyq, solǵa qaraı júrsek she?

— Ana jaqta!

Durys-aq delik. Al, biraq, aınala sý, kóz toqtatar dáneńe joq, sonda munyń bárin sen qaıdan bilesiń? — dep qoımady Organ. — Aıtshy, káne?

— E, meniń taǵy da kózim bar emes pe, — dep Kırısk sasar emes.

— Ol qandaı kóz taǵy da?

— Qandaıyn bilmeımin. Áıteýir, ishimde sıaqty, kórmeı-aq kóretin sıaqty.

— İshimde deısiń be? — Bári kúlisip aldy.

Onyń da jón, —• dedi Organ.— Ondaı kóz bolady. Tek ishińde emes, basyńda.

— Al, men ishimde deımin, — dep beriser emes Kırısk, ondaı sezim kóziniń ishte emes, basta, mıda bolatynyn endi túsine tursa da.

Birazdan soń shal Kırıskini taǵy da synaqqa aldy. Aqyry balanyń teńizdiń tórt buryshyn tanı biletin qabiletine kózi jetip, kóńili tolyp:

— Jaraısyń, ishińdegi kóziń jaman emes eken, — dep kúbirlep qoıdy.

Bul maqtaýdan kóńili ósip qalǵan Kırısk endi ózine-ózi suraq qoıyp, jaýap aıtyp jattyǵa bastady. Ál-ázir teńiz sál-pál tynyshta jan-jaǵyńdy paıymdaý asa qıyn da emes. Asqaq ta uly Tarǵyl tóbet oımen shaqyrǵanda op-ońaı "ishki kózge" elestep, bala izdegen tustan lezde tabyla ketedi: baýraıyndaǵy buıra-buıra ormany, "qulaǵy" men "bóksesinde" jatqan aq tańdaq qary, jartasyna tolassyz shapshyp arsyldap jatatyn dúleı tolqyn-dary — bári-bári balanyń kóz aldynda. Tarǵyl tóbet kózine elestegende bala onyń aınalasyndaǵy qyrat-qyrqalardy da kórmeı tura almady. Endi eriksiz óz úı ishin bastady. Jaǵalaýdaǵy qyrqalardyń ortasyndaǵy alańqaı alqap, sondaǵy ormannyń pushpaǵy, ózen jaǵasyndaǵy ata qonys — aǵash úıler, saraılar, ıtter, taýyqtar balyq jaıyp qoıatyn aspa taıaqtar, shýda tútin, shań-shuń daýys solardyń arasynda sheshesi men qaryndasy bári-bári kóńil aınasynan kórinip tur. Sheshesi men qaryndasy qazir ne istep otyrǵanyna deıin anyq kórinedi. Sheshesi, árıne, Kırıskini, kúıeýin, teńizge shyqqan ańshylardyń bárin oılap, ýaıymdap otyr. Iá, dál qazir olardy oılap otyrǵany aqıqat. Oılaýyn oılaıdy da, meniń neni ýaıymdap otyrǵanymdy jyn-peri bilip qoıdy-aý dep artynan qorqyp qalady. Kırıskini eske alar taǵy bir adam, sirá Mýzlýk bolar. Mýzlýk, sirá Psýlkpen oınaǵan bolyp munyń úıine kelgen de shyǵar. Mýzlýk sonda abaılamaı, teńizde júrgen Kırısk týraly birdeńe dep qalsa, sheshesi ony sógip tastaıdy-aý, sirá. Sheshesi: "Ne dep sandalyp tursyń, sen qyz? Kırıskiniń ormanǵa otyn ala ketkenin bilmeýshi me ediń?" — dep sóger-aý. Qyz ony sonda baryp túsinip, uıalǵannan úndemeı qalar. Solaı oılaýy-aq muń eken, Kırısk Mýzlýkty aıap ketti. Ózi týraly Mýzlýktyń oılaǵanyn Kırısk unatady-aq, biraq soǵan bola sheshesinen sógis estip qalatynyn qalamas.

Al, qaıyq bolsa, burynǵysha tolqyndardan qalqyp ótip, júzip barady. Aınala sol bir jybyrlap jalt-jult etken tańdaı tolqyn, aqjal teńiz. Nıvhiler tús aýa, eń ary ketkende keshke deıin Úsh Emshek araldarynyń eń jaqyny — Kishi Emshekke jetip jyǵylyp, sáti tússe, ań aýlaýdy sol jerden bastamaq maqsaty bar. Sodan jaryq barda ekinshi aral — Orta Emshekke jetip, sonda túnep shyqpaqshy. Orta Emshektiń bir artyqshylyǵy — jaǵasynda qaıyq qoıatyn typ-tynysh qoınaýy bar. Tań ata taǵy da teńizge shyǵar. Búgin keshte jol bolyp, birden úsh nerpa atyp alsa, tań azannan aıaldamaı keri qaıtpaq.

Qalaıda erteń sáske túske deıin keri jolǵa shyǵý kerek. Teńizde joldyń erte bastalǵany abzal

Munyń bárin Organ qart kún ilgeri oılastyryp qoıǵan. Onyń járdemshileri Emraıın men Mylgýn bolsa, Úsh Emshekke olardyń bul birinshi kelýi emes istiń mán-jaıyn Olar jaqsy biledi. Kún raıy buzylmaı tursa, jaıqýattan ańdy der kezinde atyp alsa bolǵany. Eń bastysy osy, basqasy ózinen-ózi bite jatatyn jaıdaq sharýa.

Organ qartty teńizge bul joly alyp shyqqan tek muqtajdyq qana emes. Nesibeńdi teńizden terip júrgen soń amal joq. Biraq bul joly onyń teńizge ańsary aýdy. Teńiz qıyrynda qartyń qushtar oılar qushaǵynda terbetiler edi. Onyń da óziniń bir aıaýly-asyl oılary bar. Qurlyqta kúıbeń tirshilikpen júrgende ýaqytyń bola bermeıdi dep teńizge shyqqanda álgi bir saǵynyshty sazdaı sabaz syrlardyń áldıine alańsyz beriletin sátter týady. Aıdyn aıasynda ol ózin Teńiz ben Táńiriniń týysyndaı seziner edi.

Qıyrsyz qudiretpen betpe-bet otyrǵanda qaltyldaq qaıyq ústindegi adam dármensiz bıshara ekenin ol jaqsy biledi. Biraq adam — oı dúnıesi ǵoı. Áne sodan soń ol Teńiz ben Táńiriniń ulylyǵyna para-par. Áne sodan da ol máńgilik zil-zulmatpen aıqasqa túsip, álemniń asqaqtyǵy men tereńdigine teń dárejede tura almaq. Áne sodan da keýdesinde jany barda adam balasy rýhy teńizdeı tereń, aspan-táńirideı sheksiz, óıtkeni onyń aqyl-oıynda shek joq. Al, adam kózi jumyla ketse, onyń oıyn kelesi bireý jalǵap áketpek, odan taǵy keler urpaq ulasar, solaı-solaı kete bermek. Osy ashshy aqıqatqa kózi jetken qarttyń jany jaı tapqandaı boldy.

Ajaldyń aqıqat ekenin, endi kári qoıdyń jasyndaı ǵumyry qalǵanyn, ólim shirkin aqyrǵy meje ekenin qart túsinedi-aq, áıtse de ol Balyq-áıel týraly ózi keretin qasıetti tús ólgennen soń da áldeqalaı sozyla berer dep úmittenedi. Keler urpaqqa muraǵa bárin qaldyrýǵa bolady, al túsińdi qaıtip qaldyrarsyń, tús muralyqqa jatpaıdy, endeshe ólgennen keıin de ol ózimmen birge bolady dep oılady. Tús máńgi-baqı joǵalyp ketýi múmkin emes... Balyq-ana — máńgilik, endeshe ol týraly tús te máńgilik bolsa kerek.

Teńiz ústinde qartqa bul oı jıi oralady. Osyny oılap ol joldastarymen sóılespeı, kópke deıin sazaryp únsiz otyrady. Sý betine tesile qarap otyryp ol áldekimge jalbarynǵandaı jalǵyz aryz aıtady: Balyq-áıel jónindegi túsimnen aıyra kórme, dep tileıdi. O dúnıege tym bolmasa tústi birge ala ketýge bolmas pa, túsi ózimen máńgi-baqı birge bolsa qaıtedi? Buǵan ol naqty jaýap tappaı, túsim ózimmen birge qalar-aý dep sengisi kelip, qınala, qınala kóp oılaıdy.

...Erte-erte ertede Tarǵyl tóbet taýynyń janynda aǵaıyndy úsh adam ómir súripti. Úlkeni qaǵilez, yldym-jyldym eken, buǵy-adamnyń qyzyna úılenipti de, buǵy tabynynyń qojasy bolyp, týndra jaqqa kóship kete barypty. Kenjesi iz keskish, sur mergen eken, orman adamynyń qyzyna úılenip, ańshylyqty kásip etip, taıgaǵa ol da ketedi. Al, ortanshysy joly aýyr, týasy aqsaq, kembaǵal eken, erte turyp, kesh jatsa da búıiri tompaımas, buǵynyń sońynan júre almaıdy, ormannan ań da aýlaı almaıdy. Eshkim oǵan qyzyn da bermeıdi, aǵasy men inisi ony tastap, óz jónderimen ketti. Kókshe teńiz jaǵasynda aqsaq shirkin japadan-jalǵyz qalyp, balyq aýlap kún kóredi. Balyq aýlap qaıbir jarysyn...

Bir kúni aqsaq baıǵus qaıyqtyń ústinde teńizge qarmaq qoıa beripti. Qudaı berip qaldy dep qýanyp ketedi. Qarmaqtyń jibin birte-birte tartyp, qaıyqqa jaqyndata beredi...

Qarasa — o, ǵajap! Balyq beınesindegi áıel álgi! Sýdy sabalap, qarmaqty úzip ketpekshi bolyp, jantalasady. Qarasa — bolmaı ketken sulý: denesi kúmisteı appaq, aıly túnde sý túbinde jatqan malta tastaı jalt-jult etedi, keýdesinde qos almasy serippeli doptaı dir-dir etedi, jasyl tústi janarynan ushqyn shashyraıdy. Aqsaq balyqshy Balyq-áıeldi sýdan shyǵaryp, kóterip ala bergende, áıel shirkin ony moınynan qushaqtaı beredi de, ekeýi qaıyqtyń ishine umar-jumar qulaı ketedi. Aqsaq baıǵus mundaı aǵyl-tegil baqyttan esi shyǵa jazdaıdy. Ne bolǵanyn ózi de bilmeıdi: qaıyq aspanǵa deıin sekirgen sıaqty, teńiz aspanǵa deıin tolqyp, aspan teńizge aýnap túskendeı bir zaman. Sodan soń daýyldan keıingi teńizdeı bári sap bola qalady. Áne sonda álgi Balyq-áıel qaıyqtan sekirip túsip, tereńge júzip kete barady. Aqsaq baıǵus endi esin jıyp, tura umtylyp, jalynyp-jalbarynyp, qaıt dep zarlaıdy, biraq Balyq-áıel bir til qatpaı, tuńǵıyqqa súńgip joq bolady.

Teńiz jaǵasynda japadan-jalǵyz qalǵan aqsaq balyqshynyń basynan osyndaı bir ahýal ótti. Balyq-áıel sol ketkennen qaıtyp kórinbedi. Al, balyqshy baıǵus saǵynyshtan sarǵaıyp, múldem azyp ketti. Sol bir kezden bastap, balyqshy baıǵus kúndiz-túni teńiz jaǵalap, kóziniń jasy kól bolyp, álgi Balyq-áıeldi jalbaryna shaqyryp, tym bolmasa alystan bir kórinshi, dep zar ıleıdi. Tolqynǵa qaraı júrip:

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? — dep jyrlaıdy.

Tolqyn qaıtqanda:

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? — dep jyrlaıdy.

Aıly túni sý jaǵalap: — Teńiz — meniń qasiretim, Sýlar — meniń kóz jasym. Qara jer — meniń qý basym, — dep jyrlaıdy.

Qarańǵy túnde uıqy kórmeı:

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? — dep kúńirenedi.

Tolqyn soqqanda da, tolqyn qaıtqanda da jyrlaıdy. Sóıtip júrgende qys kóship, ile-shala kóktem de óte shyǵyp, jaz kelgende bir kúni aqsaq balyqshy tizeden tolqyn keship, kenet bir jerden Balyq-áıel kórinip qalmas pa eken dep, bir jerden ún qatpas pa eken dep, ony aıqaılap shaqyryp, teńiz jaǵalap shoınańdap kele jatqan. Kenet teńizdegi qaırańnan balanyń jylaǵan daýsy estilgendeı bolady. Iá, bir náreste ishegi úzile úzdiksiz jylaǵandaı kórinedi. Aqsaq balyqshy álgi daýys shyqqan jaqqa júgire jónelip edi, óz kózine ózi senerin de, senbesin de bilmeıdi — dál sýdyń kemerinde, qaırańda jap-jalańash bir náreste otyr, oqtyn-oqtyn tolqyndar onyń ústin shaıyp ótip, ars-ars etedi, al sábı bolsa: "Kim meniń ákem? Ákem qaıda meniń?" — dep aıqaılap, jylaı beredi. Aqsaq balyqshy burynǵydan beter esi ketip, ne isterin bilmeı sasady. Sábı ony kórip qalyp: "Sen meniń ákem! Kóterip al meni, men seniń ulyńmyn!" — deıdi. Mine, qyzyq-tamasha! Balyqshy ulyn alyp, úıine qaıtady. Bala tez er jetip, teńiz keze bastaıdy. Jaý júrek, shymyr, aqjoltaı ańshy bolyp ósedi: aý salsa — balyqqa lezde tolyp qalady, sadaq tartsa — atqan oǵy teńizdegi ańdy tolaıym jaıratyp ótedi. Balanyń dańqy shartarapqa jaıylyp, orman, taýlardy kezip ketedi. Orman adamdary ony qatty qurmettep, bir qyzyn uzatady. Odan bala-shaǵa týyp-ónip, Balyq-áıeldiń tuqymynan taraǵan adamdar áýleti kóbeıe beredi.

Áne, sol sebepti de jıyn-toı, merekede ylǵı da myna óleń aıtylar:

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? Seniń ystyq qursaǵyńda — tirshilik. Seniń ystyq qursaǵyńnan biz týdyq Seniń ystyq qursaǵyndaı jannat joq, Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? Appaq mamań nerpa balyq basyndaı Aq mamańnyń sútin emdim jasymda. Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? Eń er júrek erkek saǵan jeter-aý, Qursaǵyńa uryq seýip keter-aý. Jer betinde urpaqtaryń kóbeıer, Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?

Bul tus muhıttyń tuńǵıyǵynan shymyrlap shyǵyp bir sátke jaǵajaıdaǵy shalǵyn men qumdaýytty sý astynyń qarabarqyn sıqyrly sylań sáýlesine shomyldyryp, shaıyp ótetin tolqyndaı urlana jyljyp keletin.

Osy tústi kórgen saıyn Organ tańǵajaıyp áserden aryla almaı, kópke deıin óń men tústiń arasynda eseńgirep jatatyn. Balyq-áıelmen kezdesýi shyn ómirde bola qalsa, ol týraly tis jaryp jan balasyna aıtpaıtyny sıaqty, búl túske Organnyń senetini sonsha ǵumyrynda ony tyrs etip bir adamǵa aıtqan emes.

Iá, bul qýanyshy men muńy aralas, janǵa jazylmas jara salyp, júrek syzdatyp, jıi keletin janserik tús edi. Bul tústiń ǵajap qasıeti mynada edi: osy tús árdaıym óziniń tańǵajaıyp saıqal-sulýlyǵymen, shytyrman shyrǵalańymen elestetip, dámelendirip yntyqtyra túsetin sıqyr mánimen, taýsylmas táttiligimen Organdy tańǵaldyratyn. Málimsiz aıan beretin, sóıte tura sheshýsiz jumbaq bolyp, adamdy taýsylmas san saýaldyń astynda qaldyratyn óń men tústiń arasyndaǵy beımálim baılanystyń qupıadan da qupıa syryn ashýǵa talaptanyp, Organ sol tústi ylǵı da saǵynyp, aıtyp taýsylmas arman-tilekpen árdaıym Balyq-áıelmen kezdesý sátin, túste de bolsa kezdesý sátin ańsaýshy edi.

Ol Balyq-áıelmen túsinde teńizde kezdesetin. Balyq-áıeldiń kórinýin kútip, teńiz jaǵasyna shyǵyp, jaǵalaýdaǵy qylpyqsyz qumnyń ústimen kep júrer edi. Qumǵa túsken iz lezde óship, onyń ornynda batqan kúnniń sońǵy sáýlesinen túsken bolmashy kóleńke ǵana qaraýytyp qalar edi. Sol kóleńke kókiregin sheksiz saǵynysh kernegen, sol saǵynyshtan jany syzdaǵan adam júrip ótken qara qar sıaqty bolyp jatar edi. Organnyń janyn mahabbat muńy, tilek pen úmit muńy tebirenter de syzdatar, al teńiz bolsa sezimsiz, keýek keńistikteı selt etpes. Sol syzdaýyq tylsym jalǵyzdyq sátinde ne lúp etken jel, ne tyrs etken dybys, ne bir sybyr estilmes te bilinbes. Al, Organ bolsa teńizden kóz almaı, altyn araı tańdaı ǵajaıypty — Balyq-áıeldiń kelýin zaryǵa kútedi.

Altyn shapaq perızat ornyna, yń-jyńsyz, aq kóbikti mylqaý tolqyndar sansyz lekpen jolyn kes-kesteı bergen soń Organnyń amaly quryp, shydamy taýsylady. Tóbesinde alasurǵan japalaq-japalaq aq qar qusap, dybyssyz aq shaǵalalar ushyp júredi. Balyq-áıeldi kúte-kúte, kútken saıyn jan dúnıesi zar jylap, tejeýsiz, ólsheýsiz saǵynyshtan sabyry ketip, azappen arpalysyp, myna tas kereń, tas-tylsym meńireý keýekten oryn tappaı, taǵaty taýsylar da, eger osydan Balyq-áıel bir kórinbese hali múshkil bolaryn, jalǵyzdyqtyń keýek jazırasynda jazym bolyp ketetin tústiń ózinde de óńindegideı túsiner edi de, jantalasyp aıqaı salyp, álgi áıeldi shaqyrar edi. Biraq óz daýsyn ózi estimes, osy bir sumdyq túste jalpy tyrs etken ún shyqpas, bul tús dybys ataýlydan qurdym. Teńiz de tylsym. Tek óziniń alaókpe bolyp alqynǵan, alasurǵan, tarsyldap, taryla shyqqan tynysy men sheke tamyryn solqyldatyp, beıbereket bezildeı soqqan júrek dúrsili ǵana Organdy bultartpaı ókshelep alǵan. Osy sezimnen onyń júıkesi júdep, ózinen-ózi bezinip, ózinen-ózi qutylarǵa jer tappaı, dińkesi qurıdy. Sýǵa batyp bara jatqan beıbaq aqyrǵy demi bitkenshe áldeqaıdan kómek kútetini sıaqty, bul da Balyq-áıeldi úzilip-úzilip, asqaq sezim alaýyna sharpyla, ólerdeı órtene kútedi. Óıtkeni onyń bar baqyty, bar dáýreni tek qana Balyq-áıel ekenin Organ biledi, bilgende qandaı!

Aqyry bir dáýirde Balyq-áıel tolqyn arasynan dıdary qylań berip, jasyl otty janary Organǵa meńzelip, sý astynan teńiz betine sylań etip sýyryla shyqqanda, tas kereń adamnyń qulaǵy kenet ashylyp ketkendeı, taýdan tasqyn qulaǵandaı, dúnıe jandanyp júre beredi. Sonda Organ dybystyń qaıta tirilgenine, qaıtadan tolqyndar gúrildep, jel gýildep, tóbede shaǵalalar shańqyldap júrgenine júregi jaryla qýanǵanyn aıtsańshy, júregi jaryla qýanyp, aıqaı salyp, teńizge qoıyp ketip, kıt tárizdes joıqyn júzgish maqluqqa aınalyp, Balyq-áıelge qaraı yzǵyǵanyn kórseń!

Al, Balyq-áıel ony kútip, bir orynda býyrqanǵan ıirim syza aınalyp, bir sát sýdan shorshyp shyǵyp, aspanǵa ilinip qalǵandaı edi. Sonda ol teńizge kezdeısoq túsip ketken kádimgi qypsha bel qas sulýdaı, denesi diril qaǵyp, ap-aıqyn kórinip turyp edi.

Onyń qasyna Organ júzip jetken soń, ekeýi muhıtqa qaraı bet alady. Ekeýi qatarlasyp, bir-birine janasyp, zymyran júzispen alǵa qaraı zaýlaıdy. Organnyń saǵynysh pen tylsym qursaýynda jalǵyz júrip ańsary da osy edi-aý.

Endi ekeýi birge keledi. Ekeýi de eren kúshpen, zymyrap jyldamdyqpen júzip keledi. Býaldyr kókjıektiń shebinen, sý tuńǵıyǵynan sıqyrly sáýle shashyraǵandaı, muhıt beti sonyń shapaǵymen jalt-jult etip, sansyz sáýle jymyń qaǵady. Ekeýi tolassyz tolqyndardyń dýdar-dýdar jaldaryn jaryp ótip synaptaı sypsyń kókjıekke quıyndaı ushyp barady. Taýdaı-taýdaı tolqyndardyń birese shyńyna shyǵyp, birese quldyraı qulap, osynaý samǵaý áserinen qanattanyp, ekeýi tolqynnan tolqynǵa shabyttana sharyqtaıdy. Sý betine túsken sap-sary aı sýreti tolqyn áserinen sozylyńqyrap, myna ekeýinen bir eli qalyspaı, shoqyraqtap jarysyp keledi. Myna mejesiz muhıt jazırasynda tek Organ men Balyq-áıel jáne aı ǵana asyr salyp barady. Organ, Balyq-áıel, sap-sary aı jáne muhıt! Bul baqyt degen sezimniń shyrqaý shyńy edi bul degen azattyq arnasy edi, bul degen qos júrektiń kezdesý saltanaty edi...

Olar toqtaýsyz, tolaǵaı kúshpen áldebir aq arman jaǵalaýyna qaraı zymyraı júzip júıtkıdi. Olardy jannat jaǵalaý yntyqtyrady. Sol arada olar qaýyshyp, alaýlaǵan aryndy basyp, ómirdiń bastaýy men sońy bolar sáttiń bar lázzaty men ashshy azabyn tatatyn, naızaǵaı otyndaı qas-qaǵymda jarq etip ótetin shaqty bastan keshedi.

Sol ańsaýly arman jaǵalaýyna tezirek jetýge jantalasyp ekeýi alǵa zymyraıdy.

Zymyraǵan saıyn boılaryn kernegen qumarlyqtyń ot qyzýy alaýlaı túsedi. Organ qajý bilmeı, bar qaıratyn, bar jigerin salyp, qulshyna júzip barady. Ýyldyryq shashý úshin ańsaýly jaǵaǵa qyzyl balyq dál osylaı asyǵady da, dittegen jerine jetip, ýyldyryq shashyp bolǵan soń ólip ketedi. Organ da mahabbat jolynda qurban bolyp ketýge daıyn. Al jumbaq Balyq-áıel Organdy yntyqtyryp, muhıttyń dúleı túkpirine taǵy da, taǵy da eliktirip áketip barady, shashyrandy sýy kempirqosaq boıaýyndaı san qulpyryp oınaǵan tolqyndardy jaryp ótip, Balyq-áıel asyl marjandaı sáýle shashyp, músindi denesi sámbi taldaı serpilip oınap, Organdy esinen tandyra jazdaıdy. Úıirilgen tolqyn sýdyń kógildir de sút tústes quıynymda perızat beınesi sulýlyqtyń táńirindeı kóz jaýyn alar edi.

Ekeýi bir-birine til qatpaıdy, ekeýi tek býaldyr sý shashyrandysy arasynan bir-biriniń dıdaryn kóre túskisi kelgendeı birinen-biri kóz almaı, ózderine taǵdyr belgilegen mekenge qaraı aryndaı arpalysyp, taǵaty taýsyla ushyp keledi.

Biraq óler sol mekenge esh ýaqytta jete alǵan emes, sol bir saǵat esh zamat soqqan da emes...

Organnyń bul ǵajaıyp túsi kóbinese qurdymǵa ketip, kenet úzilip, bulań etken shalyq tútindeı lezde ǵaıyp bolatyn. Ol sonda sansyrap qalar edi. Shynymen qapalanyp kópke deıin júregi syzdap, áldene lázzatqa qanbaı, qanaǵattanbaı qalǵandaı sezimge shomar. Kóp mezgil ótken soń, keıde ol álgi tústi egjeı-tegjeıine deıin esine túsirip: bul neniń nyshany, ne megzeý? — dep shynymen qatty oılanyp qalar. Óıtkeni túsinde kórgeni tústen góri óńge uqsas-aý degen senim esi-dertin bıleı berer edi. Ádette tús degen — túlkiniń boǵy, kóresiń de, umytyp ketesiń ǵoı. Ondaı tústen adam óstip, qaıǵymenen qan jutar ma? Al, Balyq-áıel Organnyń jatsa-tursa kóz aldynan ketpeı qoısa — ne shara. Túste emes, osy ómirde, óńinde shyn bolǵan oqıǵadaı orasan ýaıymda qaldyrdy.

Al, osy tús keıde tym aýyr aıaqtalyp, Organnyń jan jarasyn qatty osqylap keter edi.

Túsinde ol Balyq-áıel ekeýi ańsaýly mekenge, áldebir jaǵalaýǵa endi mine, jaqyndap qaǵandaı, áldebir qaraýytqan jaǵaǵa qol bulǵap turǵandaı bolady. Mahabbat jaǵalaýy sol bolatyn. Bir-birimen qaýyshyp, birine-biri tolaıym berilip, súıiser sol jaǵaǵa ekeýi de alasuryp, joıqyn sezim boı kernep, keremet kúshpen aryndap aǵyp kele jatyr edi ǵoı. Álgi jaǵalaýǵa endi jettik-aý degen kezde, ekeýi de sýy tizeden keletin qumdaq qaırańǵa tirelsin de qalsyn. Organ kenet jalt qarasa, Balyq-áıel qatybas qaırańnan shyǵa almaı jantalasa bulqynyp jatyr eken. Tula boıynan sýyq ter burq ete qalǵan Organ áıeldi tutqynnan bosatpaq bolyp tura umtyldy. Biraq aıaǵy óz aıaǵyndaı emes, jany ketip, bylq-sylq etip, yryqqa kónbeıdi. Jansyz aıaǵyn súıretip, tort taǵandap eńbektep, oppa sekildi opasyz qumda qaırańdap, Balyq-áıelge jetkenshe arada myń jyl ótken shyǵar. Balyq-áıel dál janynda, qol sozym jerde jatyr-aý, biraq soǵan jetem degenshe jylbysqy baldyr oralyp, oppa batpaqqa qulap, sýǵa tunshyǵyp, tynysy tarylyp, aıtqysyz azapqa tústi. Ásirese perızattaı Balyq-áıeldiń uıyqqa shyrmalyp, jan ushyra bulqynyp, alasurǵany Organǵa myń ese qatty batty. Áıteýir, óldim-taldym degende áıelge jetip, ony kóterip alyp, baýyryna qysyp, basy aınalyp, aıaǵyn áreń basyp jaǵaǵa shyǵyp kele jatqanda Balyq-áıeldiń júregi jarylyp keterdeı, qolǵa túsken jaraly qustaı jantalasa soqqanyn anyq sezdi. Ol sonda qushaqtap kele jatqany beıdármen jas sábıdeı bolǵannan ba, álde ózi qumartyp súıgen áıeldi ıakı aıaýdan, ıakı oǵan degen sheksiz súıispenshilikten be, áıteýir bir tasqyn boıyn bılep, kómeıine tas túıin, yp-ystyq jas tyǵyldy. Ám tebirenip, ám Balyq-áıelden uıalyp, kózdiń jasyn áreń toqtatqan. Ár adym saıyn áıeldi oılap, aıalap, aıaǵyn abaılap basyp, jermen emes-aý, aýamen kele jatqandaı, jumsaq júredi. Al, Balyq-áıel kóz jasyn kól etip: meni qaıtadan teńizge aparyp, erkin dúnıege qoıa ber, dep jalynady. Balyq-áıel Organdy teńizden tys jerde súıe almas, teńizden shyqty boldy: tynysy bitip, demi taýsylyp, ólip bara jatady. Kóziniń jasy burshaqtap, jalyna da jan ushyra qaraǵany sonshalyq, Organ dáti shydamady. Keri qaıyrylyp, qaırańnan ótip, teńizge birte-birte boılaı enip baryp, abaılap qushaǵyn jazyp, álgi áıeldi bosatyp qoıa berdi.

Balyq áıel júzip júre bersin, al Organ bolsa meńireý adamdaı eseńgirep, japadan-jalǵyz qala bersin Ketken perızattyń sońynan qaraı-qaraı, jylap oıandy...

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel? Teńiz — meniń qasiretim, Sýlar — meniń kóz jasym, Qara jer — meniń qý basym, Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?

Osy bir tústi eske alýdyń ózi dert: qolyna alyp, kóterip, qaıtadan teńizge bosatyp qoıa bergeni túsinde emes, óńinde bolǵan oqıǵadaı shalyqtaı beredi. Bulaı bolǵany nesi? Adamnyń aramza tilegi, sirá, túste oryndalmaýshy ma edi? Munyń kilti kimde sonda? Mundaı tús kórsetip, sonshama áýre-sarsańǵa salyp qoıǵan kim, ıakı ne sonda? Bul túste nendeı qupıa, nendeı maǵyna bar? Oılaı-oılaı, sheshýin taba almaı, Organ osy oıdan laǵyp, áıeldi eske almaýǵa tyrysyp baǵady-aq.

Al, teńizge shyqty — boldy, Balyq-áıel týraly oı qaıtadan qamalaıdy. Teńiz ústinde kele jatyp, osynaý ǵajaıyp sıqyrly tústi qaıtadan kózinen tizip ótkizip, sabyrly sana elegine salyp, tańǵalar da tolǵanar: osyny oılap bas qatyryp nem bar, ómirde joq Balyq-áıeldi izdep, soǵan bola sanamenen sarǵaıý meniń qart basyma ne laıyq? — Ózin-ózi osylaısha kinálap jáne de: eger Balyq-áıel týraly oı-arman bolmasa, ózime-ózim masyl bolar edim — qartaıǵanym mynaý, kúsh qaıtty, kózdiń janary, bettiń nury taıdy, tis túsip, jaq qaýsady, — dep moıyndaıdy. Bir kezde ony dáýirletip, dańqyn shyǵarǵan qasıettiń bári birte-birte buldyrap, adasyp qaldy da, endi mine, tórinen kóri jaqyn kez keldi, al biraq keýdesi túskir ólermen: jany bar bolǵyr qartaımaıdy, ańsaýyń kóńil shirkin jigit shaǵyndaǵydaı arman-qıal qushaǵynda sharq urady. Álgindeı álem-jálem tús kórip, orasan oılar shyrmaýynda júretini sondyqtan. Adamzat tek óziniń oıy menen túsinde ǵana ajalsyz, azat ómir súre alar. Arman aǵysynda ol kókke kóterilip, teńiz túbine túse alar. Aqtyq demi taýsylǵansha oı oılap, qıal qanatynda ushatyndyǵymen de adam bıik, adam uly. Al biraq ajalǵa bári bir-aq tıyn: seniń ómirdi súıetiniń, oı-armanyńmen qandaı ǵarysh bıikke kóteriligi, nendeı danalyq shegine jetkeniń, ne tús kórgeniń — ajalǵa báribir, ol munymen sanaspaıdy. Nege bulaı? Jaryq dúnıe nege bulaı jaralǵan? Meıli Balyq-áıeli tús bola qoısyn, biraq osy tús tym qurysa ana jaıda, o dúnıege máńgi-baqı qalsa nesi ketedi?

Organ qart Balyq-áıeldiń baryna senedi de, ol týraly oılarymdy teńiz de uıyp tyńdap uǵady, dep nanady. Teńiz tósinde ol erkin tynystap, oı-qıaldyń sharyqtaýyna erik beredi. Osyndaıda ol bar muń-zaryn armansyz aǵytyp alýshy edi. Oı tuńǵıyǵynda otyryp, keıde ol: Balyq-áıel ekeýmiz dál osy jerden júzip ótpep pe edik?" dep tilsiz tuńǵıyqqa úńiledi.

Sonda ol qorqoryn qaıtadan temekimen toltyrar. Shylymnyń tútinin qumarta jutyp otyryp: "Osy bir ashshy da bolsa, janyńdy jaı taptyrar ýly shóp qaıda ósýshi edi... — dep qoıady. — Saýdagerlerdiń aıtýynsha, Manchjýrıa deıtin jerde esetin kórinedi. Sol jerden saýdagerler alyp keledi. Alys-aý sol Manchjýrıa tym alys. Bizdiń taıpadan ol jerge eshkim baryp kórgen emes... Temeki de shynnan ormandaǵy shóp qusap óse me eken? Ǵajap-aı, bul jaryq jalǵanda nendeı ǵajaıyptar joq deseńshi..."

Mezgil tústen aýyp barady. Osy ýaqyt ishinde kún áldeneshe ret bulttyń arasyna kirip shyqty. Álgi bult áldeqaıda kókjıektiń ar jaǵynan kenet shyǵa kelgen. Sol arada alaı-dúleı doly daýyldyń úıasy jasyrynyp jatqandaı kórinedi. Kún bulttyń arasyna kirip ketkende teńiz beti lezde kúńgirt tartyp, tunjyrap, aınala tóńirek yzǵar shashyp turǵandaı bola qalady. Al, kún bulttyń arasynan sáýirdegideı jaınań qaǵyp shyǵa kelgende, teńiz betinde myń-mıllıon altyn sáýle kóz uıalta jarqyrap, asyl tastar tolassyz bıge basqandaı, kóńil erkin qaıtadan shattanyp shyǵa keledi.

Kırısk teńizge baýyr basyp, boıy úırenip, tipti azdap jalyǵa bastaǵanmen alyp darıanyń sonshama ulan-ǵaıyr sheksizdigine tańdanýyn qoıǵan joq. Qansha júzip jatsa da, uly sýdyń áli qıyry joq. Jer betinde júrgende dalanyń keńdigine ol teńizdegideı tań qalmas edi ǵoı.

Al, eresekter bolsa eshteńeni eler emes. Olar mundaıǵa ábden úırenip ketken. Emraıın men Mylgýn teńiz betin eskekpen bir qalypty yrǵaqpen qalqı esip keledi. Ózderi tipti sharshaıtyn emes, Organ kómektespek bolyp edi, oǵan olar kónbedi. Qaıtar jolda, qaıyqtyń júgi aýyrlaǵanda qolǵabys etersiz, al ázir rúlde otyra berińiz, dedi Organǵa. Organ kart qaıyqtyń quıryǵynda jemtik ańdyǵan aqshýlan búrkitteı, soraıǵan moınynda jutqynshaǵy shodyraıyp, ımenińkirep otyr. Óz oıymen ózi bolyp, kóbine únsiz qalypta.

Al, qaıyq bolsa sol burynǵysynsha tolqyndardy súzgilep, qazdań qaǵyp barady. Tolqyndar da bir qalyptan ózgermeı, asa bulqynbaı, baıaý lyqsıdy, Báseń jel de esirik emes ázir.

Ańshylar, sóıtip, júzip keledi...

Ata! Ata! Anany qara, aral kórindi! Kishi Emshek! — Kırısk Organdy ıyǵynan julqylap, qýanǵannan daýystap jiberdi.

Qaıdaǵy aral! — dep Organ oǵan senbeı, kózin qolymen kóleńkeledi. Bala nusqaǵan jaqqa eskekshiler de edireıe qalysty.

Múmkin emes, — dep mińgirledi shal Óıtkeni balanyń meńzegen jaǵy bular dittegen jaqtan múlde basqa baǵyt edi.

Bala aldamaǵan eken. Alysta-alysta, kóz ushynda soraıyp-soraıyp sýdan shyqqan jartastaı bolyp, qıqy-jıqy, qara qoshqyl bir jolaq qozǵalmastan qaraýytyp tur. Organ oǵan kóp tesilip qarady.

Joq, ol aral emes, — dedi aqyry nyq sóılep. — Biz Kishi Emshekke týra, kúnbatys baǵytta kele jatyrmyz. Al, mynaýyń múlde basqa jaqta. Áı, qaıdam, ol aral emes. Joq, ol aral emes.

Bul mańnan biz esh ýaqytta ondaı aral kórgen emespiz, — dep qaldy Mylgýn. — Kishi Emshek sol jaq qaptalda, al mynaýyńnyń ne ekenin bilsem buıyrmasyn.

Aý, osy tuman bolyp júrmesin, álde bult pa eken? — dep mińgirledi Emraıın. — Álde tolqyn kóterildi me? Onda nege jyljymaıdy?

Ne ekenin qudaı bilsin? Tuman ba; bult pa — belgisiz, alys qoı, áıteýir. Biraq aral emes, — dep boljady Organ. — Egerim, bul tuman bolsa, jaqsylyǵy shamaly-aý, qaıdam.

Eshteńe etpes. Tek jel qataımasa bolǵany, — dedi Emraıın eskekke kúsh sala túsip. — Bir orynnan qozǵalmaı tur ǵoı. Ol jaqta bizdiń sharýamyz joq. Ne bolsa da tura bersin...

Eldiń aldymen kórip tapqan nársesiniń beımálim bolyp shyqqanyna Kırısk o degende ókinse de, sálden soń ony umytyp ketti.

Ańshylar qatelespegen eken. Kishi Emshek araly kóp uzamaı sol joq qaptaldaǵy sýdan shyǵa keldi. Sol ekenine kúmán joq. Bul ózi shynynda da emshekke uqsas, jappaı tas, shaǵyn ǵana tóbe eken.

Araldy kórip ańshylar qaýqyldasyp qaldy. Ásirese Kırısk qatty eleńdedi: demek, teńizdiń de ortasynda bir qaraıǵan bar eken-aý, múlde sheksiz emes eken. Qyzyq, sirá, endi bastalatyn shyǵar.

Al jettik, — dedi Organ balanyń basyndaǵy qaptamany julqylap qoıyp. — Tarǵyl tóbet ózi aýylda qalsa da, bizdi aralǵa deıin shyǵaryp saldy. Eger bizdiń sońymyzdan júgire berse sýǵa batyp keter edi, á?

Batqanda qandaı! — dep qostady Kırısk shaldyń qaljyńynyń astaryn uǵyp.

Bizge Tarǵyl tóbettiń aýyldy qoryp qalǵany kerek. Al, biz ony qaperden shyǵarmaı, joldan adaspaı, ań aýlaıtyn jerge de jetemiz. Senińshe, endi bizge Tarǵyl tóbet kerek pe, kerek emes pe?

Joq, endi kerek emes, — dep qoıyp qaldy Kırısk. — Endi qalaı qaraı júzerimiz ózimizge de belgili.

Oılansań qaıtedi a, shyraq? — dep Organ narazylyq bildirdi. — Qaraı gór óziniń pysyq bola qalýyn. Oılansań qaıtedi.

Alystaǵy aralǵa jetkende endi Tarǵyl tóbettiń nege kerek ekenin bala ańdamaı qalyp edi.

— E, búl jerde Tarǵyl tóbettiń keregi ne?

— Keregi ne deımisiń? Úıge qalaı qaıtasyń? Qaıda qalaı qaraı júzesiń? Al, oılanshy káne? Taptyń ba? Ábden qarap al: aralǵa biz qaı tusynan júzip kelemiz. Tarǵyl tóbetke aral qaı tumsyǵymen qarap tur, esińe tut. Sonda keri qaıtarda qalaı qaraı júzý kerek ekenin bilesiń.

Kırısk buǵan únsiz kelisti. Biraq namysty qoldan bergisi kelmeı, endi qaıter ekensiń degendeı:

Al eger qarańǵy bolsashy, a? Qap-qarańǵy túnde túk kórinbeı qalsa she? Sonda qaıtemiz, a? Aha! Tarǵyl tóbet qaı tusta ekenin sonda qaıtip tabamyz, a? — dep qoıyp qaldy.

Nesi bar, onda da bilýge bolady, — dedi Organ saspastan.— Joldy bilý úshin aspanda juldyzdar bar. Juldyzdar aldamaıdy, árdaıym durys baǵyt silteıdi. Tek qaı jerde qandaı juldyz turǵanyn bilseń boldy. Tura tur, áli-aq úırenesiń. Sen Lývr úırek juldyzynyń shoǵyryn bilesiń be óziń?

Biletin sıaqtymyn, — Kırısk kúmiljip ákesine qarady. Balasynyń qysylyp otyrǵanyn sezgen Emraıın:

Eptep biledi, men bir ret kórsetkenmin. Degenmen, áli úırený kerek-aq, — dep qaldy.

Sóıtip, olar birte-birte aralǵa da jaqyndaı tústi. Al jaǵadaǵy tastar men qıa-quzdar aıqyn kórine bastaǵanda, ańshylar nerpa jatqan jerdi ańdyp, araldy aınala júzdi. Nerpa tabynyn birinshi bolyp ózi kórgisi kelip, Kırısk jaǵadan kóz almaıdy. Biraq úlkender oǵan: ańdy kórgende aıqaılap, shý shyǵaryp júrme, dep eskertip qoıǵan. Nerpalar sýdan súıretilip shyǵyp, kún kózine qyzdyryný úshin jaǵadaǵy tastardyń arasyna baryp jatady, dep Organ aıtqan. Ańnyń jatqan jerin baıqaǵan soń, abaılap jaǵaǵa shyǵyp, nerpalardy úrkitip almaı jasyryn jaqyndaı túsý kerek. Biraq qansha qarasa da, Kırısk eshteńe kóre almady. Qulazyǵan, tunjyraǵan jalań jaǵa. Ýaqyt tozdyrǵan kileń qıqy-jıqy dúleı túıe tastar. Araldy aınala aqjal tolqyndar sarq-surq qaınap, úıme-júıme muzdaq tastardan qarǵyp ótpek bolyp órshelenedi. Joq, Kırısk bul araldan eshteńe de kóre almady. Tek tekshe-tekshe tastan basqa, tiri jándik belgisi bilinbeıdi.

Bárinen buryn Mylgýn baıqap qaldy. Nerpalardyń qaı jerde jasyrynyp jatqanyn kórmek bolyp Kırısk alaqtap jan-jaǵyna qaraǵansha, qaıyq ol tustan ótip te ketti.

Al Organ kart Kırıskiniń eshteńe kóre almaı qalǵanyn birden ańǵardy.

— Káne, kórdiń be? — dep surady ol baladan. Bala ótirik aıtýǵa batpady.

— Joq, kóre almadym, — dep moıyndady.

— Qaıta burylaıyq, — dep buıyrdy Organ eskekshilerge. — Tas arasynda jatqan ańdy aıyra bil Áıtpese senen ańshy shyqpaıdy.

Qaıyqty qaıta buryp, keri júzý qaýipti bolsa da, eskekshiler qarttyń buıryǵyna taq turdy. Nerpalardyń bireýi seziktendi-aq, barlyq tabyn lezde sýǵa túsip zym-zıa bolady. İs ońalǵanda, áıteýir ań bulardy baıqaǵan joq. Nerpalar qannen-qapersiz týra sýdyń jıegindegi úıme-júıme quj-quj tastardyń tasasynda áli jatyr.

— Áne anaý synǵan azý tis sekildi qıaq tas pen ana qyzǵylt muzdaq tóbeshiktiń arasyndaǵy sańylaýdy qarashy, — dedi Mylgýn Kırıskke.

Kırısk qadala qarady. Bul kezde Mylgýn men Emraıın qaıyqty bir orynda eskekpen jyljytpaı ustap turdy. Sonda baryp Kırısk teńiz ańynyń sozalań zor denesin kórip qaldy. Teńbil sur, jyltyr jotalary qybyr etpeıdi. Kániksiz kózge olar alystan tas sıaqty bolyp kórinedi.

Sol sátten bastap balany bir asaý sezim bıledi. Kópten kútken arman! Áne, anaý jatqan naǵyz teńiz ańdary! Naǵyz ańshylyq endi bastalmaq!

Olar sodan soń jaǵaǵa toqtap, qaıyqtan túse bastaǵanda balaǵa bir erekshe pyx bitkendeı, batyldanyp, masattanyp qoıa berdi. Batyldanǵany — ol sol sátte ózin kúshti de úlken kisi sezindi. Masattanǵany — ol sol sátte eresek ańshylardyń jyldam da jiti qımylyn kórdi; olardyń qaıyqty jaǵaǵa qaltqysyz ákep tiregenin, Emraıın men Organ qarttyń qaıyqty týlaǵan tolqynda eskekpen basbilgi asaýdaı ustap turǵanyn, Mylgýnniń malta tastyń pushpaǵyna mysyqsha sekirip túsip, qaıyqty arqanmen jaǵaǵa tartyp tastaǵanyn, Emraıınniń myltyqty sert ustap, jerge sekirip túskenin túgel kórip, kóńili toldy. Olardyń sońyn ala, Organnyń kómegimen balanyń ózi de jaǵaǵa shyqty. Ras, azdap aıaǵyn sýǵa malyp alyp edi, ákesi kúbirlep keıip tastady.

Qaıyqta jalǵyz Organ qaldy, óıtkeni qaıyqty tolqyn julyp alyp ketý qaýpi bar edi. Emraıın, Mylgýn jáne Kırısk úsheýi nerpalar jatqan jaıǵa buqpantaılap, tas-tasty tasalap júgire jóneldi. Úlkenderden Kırısk te qalyspaı keledi, tek kishkentaı júregi attaı týlap, myna baqyttylyqtan masań tartyp, basy aınalǵandaı boldy.

O, shirkin, qazir onyń úlkenderdiń sońynan júgire basyp, zor ańǵa shyǵyp bara jatqanyn Balyq-áıel taıpasynyń adamdary kórse ǵoı! Dál qazir ony, bolashaq uly ańshyny, halyq qamqorshysyn óziniń anasy kórer me edi! Aı, bir masattanar edi-aý. Ózi birge talaı oınaǵan Mýzlýk qyz kórse ǵoı ony qazir! Endi qaıtyp olar esh ýaqytta birge oınamas. Óıtkeni Kırısk endi eresek boldy, ańshy boldy. O, shirkin, qazir Mýzlýk qyz onyń Tarǵyl tóbetten alysta, dúleı tastardyń tasasynda, týlaǵan tolqyn arsyldap urǵylaǵan beıtanys jaǵalaýmen órmelep, nerpalar jatqan jaıǵa ketip bara jatqanyn kórer me edi! Ras, ázirshe qolynda myltyq joq. Ony qoıshy, ákesi Emraın keıinirek myltyq berem dep ýáde etken.

Olar buqpalap biraz júrgennen keıin, nerpalar jatqan jerge jaqyndaǵanda jerge jata qalyp, jer baýyrlap jyljydy. Kırısk te etpettep jyljyp keledi, qatty tas pen qıaq muzdyń ústinde jer baýyrlaý qıyn-aq, biraq qaıtesiń, kónesiń daǵy.

Olar qara terge malynyp, entige tynystap, keıde demdi ishinen alyp, keıde jan-jaqty sholyp, jyljyp keledi. Oq jeter jerge jetkende bári de tyrp etpeı, tyna qaldy.

Sol bir sát Kırıskiniń esinen máńgi ketpes. Sol bir kóktem kúni, telegeı teńiz ortasyndaǵy myna sýyq tastaq aral, bir belgisiz zulmat kúsh jan-jaqqa shashyrata laqtyryp tastaǵan myna tarǵyl taǵy tastar, áli muzy erip úlgirmegen myna qap-qatty, jap-jalańash óli jer, janynda myltyqtaryn oqtap jatqan ákesi men Mylgýn, alda, teńizdiń dál erneýinde jel men tolqyn tozdyrǵan, jylbysqy kók óńez tutqan quj-quj jartastardyń arasyndaǵy alańqaıda jatqan nerpalardyń shaǵyn tabyny. Olar ázir eshteńeden sekem almaı, búlk etpeı tynysh jatyr. Al, báriniń tóbesinen, alańqaıdyń, araldyń, teńizdiń ústinen munarly aspan tónip tur. Kırıskige sol aspan myltyqtyń túńǵysh atylýyn demin ishinen ala kútip turǵandaı kórindi.

"Tek tıgizsem eken!" — dep tiledi bala, oǵan ákesi usynǵan myltyqtyń dúmin ıyǵyna yńǵaılap jatyp.

Kópten kútken kez keldi. Ózin ataqty, batyr ańshyǵa balap, kóńili tasyǵan sol bir qas qaǵym sátte ol kenet kúnniń álsiz shýaǵyn saǵynyp, tas jyrada syǵylysyp jatqan myna semiz de ebedeısiz ańdardyń jandy jotasy, jandy bókseleri eshbir qorǵanyshsyz, bıshara ekenin sezip qaıran qaldy. Biraq bul bir sáttik selkeý sezim edi. Lezde ol óziniń ańshy ekenin, el-jurt odan olja kútip otyrǵanyn, nerpanyń eti men maıynsyz tirshilik tym júdeý bolatynyn esine alyp, qalaıda birinshi bolyp ań atyp, kózge túseıin degen oı qylań berip ótti. Ol óziniń dátin bılep, ákesi úıretkendeı, teńkıgen teńbil qulja nerpanyń sol jaq qanatynyń ústin ala ońǵa taman, týra júrektiń tusynan nyq kózdedi. Al, nerpanyń quljasy bir báleni sezgendeı kenet saqtana qaldy. Biraq ol ańshylardy áli kórgen joq, ıisin de sezgen joq, jel teńiz jaqtan soǵyp turǵan.

Alda áldene qaraýytyp, durys kózdeýge kesir etkendeı bolǵan soń Kırısk jatqan jerinen sál jyljı bergeni sol edi, abaılap-aq jyljyp edi, qyrsyq qylǵanda shyntaǵynyń astynan bir túıir tas yrshyp tústi de, tómen qaraı tastan-tasqa sekirip, domalap ala jónelgeni. Teńbil qulja nerpa shańq etip úrip qalyp edi, búkil tabyn údere kóship, kúńirene azynap sýǵa qaraı jóńkı jóneldi.

Biraq olardyń aldyn oraǵyta gúrs etip myltyq daýsy estilgende sol qaptaldaǵy dáý nerpa sespeı qatty. Qıyn-qystaý kezde sátsizdikten Mylgýn qutqardy, al Kırısk abyrjyp qalǵan edi.

— At! — dep buıyrdy ákesi oǵan.

Myltyq dúmi ıyǵyn solq etkizip, qatty daýystan qulaǵynyń jarǵaǵy jyrtyla jazdap, dúnıe meńireý tartty. Atqan oǵy tımeı ketkenin, óziniń kinásinen ań aýlaý sátsizdikke urynǵanyn sezip Kırısk uıalǵannan jerge kire jazdady. Ákesi oǵan patron usyna berip:

— Tez oqta da, at! — dedi.

Myltyqty oqtap, atyp salý degen (muny ol buryn qanshama ret op-ońaı istemedi deısiń) múlde jeńil is bolǵanmen, bul joly tipti ıkemge kelmeı-aq qoıǵany ǵoı. Shashesterdiń zatvory, qyrsyqqanda qymyran irip, qasarysty da qaldy. Búl zatvormen áýre bolyp jatqanda, Mylgýn sýǵa jóńkilgen nerpalardyń sońynan tizerlep otyryp eki ret atyp saldy. Bir nerpaǵa oq tıip jaralandy da, dál sýdyń erneýinde shyr kóbelek aınalyp, jantalasyp jatty. Ańshylar solaı qaraı tura júgirdi. Tabyn búl kezde teńizge túsip joq boldy, al jaraly ań bar kúshin jıyp sýǵa jetýge tyrmysyp jatyr. Ańshylar endi jete bergende jaraly nerpa óldim-taldym degende sýǵa túsip te úlgirdi de, sý betinde qany burqyldap, qanatty aıaǵymen sýdy esip, júzip júre berdi de, teńizdiń móldir tuńǵıyǵyna baıaý batyp bara jatty. Onyń úreılene sharasynan shyqqan kózderi, jelkesinen quıryǵyna deıin jotasyn alyp jatqan ashań kúlgin jolaǵy aıqyn kórinedi. Mylgýn oqtalǵan vınchestery tómen túsirdi, endi atýdyń qajeti joq edi.

— Qoıa ǵoı, báribir batyp ketedi, — dedi Emraıın.

Kırısk bolsa ózine-ózi rıza bolmaı, berekesi ketip, aptyǵyn basa almaı tur. Onyń úmiti budan góri basqalaý edi. Mine, saǵan biregeı ańshy!

Bala baıǵus yzadan kenet jylap jibermeýge tyrysyp, tyrs etpeı qaldy. Ótken istiń ókinishi zor edi.

— Oqasy joq, sátti saǵat áli aldyńda,— dep jubatty ony Mylgýn, atyp alǵan nerpany soıyp jatyp.— Qazir Orta Emshekke baramyz, ondaǵy ańdar munan góri irileý.

— Men asyǵamyn dep, — Kırısk aqtala bastap edi, ákesi:

— Jaraıdy, birden eshkim ańshy bolyp týǵan joq. Aman bolsań, ata bilesiń, ań senen qashyp qutylmas, — dedi.

Kırısk úndemedi, biraq ishinen úlkenderge rıza: áıteýir bas salyp urysqan joq. Endi ol: ań aýlaý kezinde asyqpaımyn, basqa nárse oılap alań bolmaımyn, ákem úıretkendeı, tynys pen kóz qaraýylda toǵysqanda ǵana dáldep turyp atamyn, dep ózine-ózi sert berdi.

Atyp alǵandary tym aýyr, iri nárse eken, denesinen óli jylý ketpepti, tiri sıaqty. Mylgýn nerpanyń qarnyn jaryp jatyp, alaqanyn masattana ýqalap qoıyp: "Maıy tórt eli eken. Tamasha dep qoıdy. Óziniń opyq jegenin tez umytyp, Kırısk Mylgýnǵa kómektesip ketti. Bul kezde Emraıın Organ qartqa baryp, qaıyqty jaǵaǵa taqap qoıýǵa ketken.

Ol áldenege ábigerlenip tez qaıtyp keldi:

—Ýaqyt az, jyldamdatyńdar! — dep aspanǵa kóz tastady da eshkimge qaramastan: — Myna kúnniń raıy maǵan unamaı tur, — dedi.

Olar nerpanyń tek baýyry men júregin qaldyryp, ishek-qarnyn túgel alyp tastady da, aýyr etti syryqtyń ústine salyp súıretip, qaıyqqa alyp bardy. Kırısk qos vınchesterdi alyp júrdi.

Jaǵada, qaıyqtyń janynda olardy Organ kútip tur eken. Qartyń qýanyp qaldy:

— Ýa, Kýrng! Ýa, Qudaı! Rızamyz saǵan! Á degende bu da jaman emes! — dep qoıdy ol ótkir pyshaǵyn qynynan sýyryp turyp. Ańnan sońǵy rásim — jyp-jyly shıki jigerdi pyshaq ústinen úlesip jeý rásimi bastaldy. Organ shókelep otyra qalyp, baýyrdy tiliktep kesken soń, ańshylar oǵan azdap túz seýip, bilem-bilemimen juta bastady. Úlbiregen jup-jumsaq, jyp-jyly, toń baýyr tym tátti de dámdi edi, ańshylar raqattan tańdaı qaǵysyp asaıdy. Maıly shyryn tildi úıirip, aýyzǵa tıdi-aq erip sala beredi. Kırısktiń armany oryndaldy: ol naǵyz erlershe, ańda júrip, shıki jiger asady!

— Asa, kóbirek asa! — dep qoıady Organ balaǵa. — Tún salqyn boldy, tońyp qalasyń. Al, jiger jegen adam tońbaıdy. Muny jegen adamǵa aýrý-syrqaý da jolamaıdy.

Iá, bul bir ǵanıbet edi. Syqıa toıyp alǵan soń, lezde shóldeı bastady. Biraq aýyz sý qaıyqtyń ishindegi kespekte.

— Etti qazir borshalamaı-aq qoıaıyq, — dedi Emraıın, jurt toǵaıǵan soń. Ol taǵy da aspanǵa alaqtaı qarap qaldy.

— Iá, keıin borshalaıyq, — dep quptady Organ. — Shaıdy Orta Emshekke barǵan soń jaıǵasyp otyryp ishermiz. Al ázir shydaı turaıyq. Káne, etti qaıyqqa salaıyq.

Qaıyq júzer aldynda, ańshylar Jer-anaǵa qurbandyq sybaǵa berýdi de umytqan joq. Nerpanyń júregin maıdalap týrap, araldyń ıesine jalbarynyp, kelesi kelgende qaıyrymdy bolǵaı dep týralǵan sybaǵany shashý etti. Sodan soń bular taǵy da jolǵa shyqty.

Kishi Emshek artta qalyp bara jatty. Aınala tunjyr sýdyń ortasyndaǵy jetimsiregen jalǵyz aralǵa janyń ashyǵandaı. Bıshara jaýtańdap qalyp bara jatqan sıaqty. Endigi jol Orta Emshekke tartady. Kún bolsa eńkeıip barady. Kún jaryqta Orta Emshekke jetip alaıyq dep eskekshiler de eńiretip-aq keledi-aý: búgin sonda túnep, qaıyqty qaltarysqa qoıý kerek-ti, Keshikpeı Kishi Emshek kenet sýǵa batyp ketkendeı tasa boldy, al Orta Emshek áli kórine qoımady. Tóńirek taǵy da tek telegeı teńiz edi.

Olar álgi nerpa aýlap júrgendeı, teńiz reńi edáýir ózgerip qalǵan eken. Tolqyndar jıilep, qataıa túsipti. Jeldiń baǵyty ózgerse de, eý serpini sol burynǵy sarynmen jóńkilip jatyr. Sý serpini qaıyqtyń qabyrǵasyna endi qatańyraq tıip, qaltańdata bastady. Biraq ańshylardyń kóńilin alań qylǵan ál ázir aspan edi. Ne sumdyq oılap tur ol? Jyldyń bul mezgilinde bola qoımas beıtanys, oqys bir minez tanytady myna aspan! Qaıdan paıda bolǵany belgisiz, aýany aqbýryl munar ushqyn qaptap, kúnniń kózin búrkep aldy. Áldebir ıtmuryn ótpes qara ormandy órt alyp, sonyń tútinin jelmen aıdap ákelip jatqandaı, sirá. Bul býaldyr tek aspannyń júzin shalyp, eshkimge zıany joq sıaqty kóringenmen, ańshylar túnere tústi.

— Bul sumdyq qaıdan qaptap keledi? — dedi Organ ony jaqtyrmaı aınalaǵa qaraılap.

Endi olar eskekti árbir siltegen saıyn áne-mine Orta Emshek jeri kórinip qalar degen úmitpen alǵa saryla kóz tigip, júzip keledi. Orta Emshek Úsh Emshektiń ishindegi janǵa eń senimdi saıa.

Sóıtkenshe aspan ashylyp, teńiz shetinen tym alys tipti bir qıyrdan kúnniń kózi de kórinip .qaldy, onyń kórinýi de ǵajaıyp. Qazir kúnniń kózine tik qaraı berýge de bolady. Sonaý munarly qanqyzyl jıekte barbıyp isingen kúreń qyzyl kún qubyla alaýlap batyp bara jatty. Aspannyń sheti túrilip, dúnıe qaıtadan jap-jaryq bolyp, mamyrajaı tynyshtyq ornady. Osynyń ózi-aq birden dát berip, qaýip qashyqtaǵandaı boldy. Teńizdegi adamdarda aldaǵy araldan baspana taýyp, demalatyn kez taıaý degen úmit ulǵaıdy.

— Endi sál shydasań, Orta Emshek te kórinip qalady, — dep Organ janynda otyrǵan Kırıskiniń arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

Bala baǵana-aq shóldegen, biraq balamysyń degen, ákesiniń aıtqanyna tań turyp, sý suraýǵa batpaı otyrǵan. Ákesi jolǵa shyǵar aldynda oǵan teńizde aýyz sý árdaıym zárý, sondyqtan úıdegi qusap, qalaǵan ýaqytta ishe berýge bolmaıdy dep táptishtep tastaǵan. Úsh araldyń úsheýinde de bir qasyq tushshy sý joq. Al, qaıyqqa basy artyq júk artyp júrýge bolmaıdy. Sondyqtan aýyz sýdy jurttyń bári ishkende ǵana tatýǵa bolady.

Sonaý qıyrdan kún kóringen sol bir sáýleli sátte bala Organ qarttyń kóńildi otyrǵanyn baıqap:

— Ata! Qatty shóldep kettim! — dep qysylmaı kúle sóılep, ákesine de jaltaqtap qarap qoıdy.

— Á, solaı ma? — dep myrs etti Organ. — Álgi jegen baýyrdan keıin árıne! Jaǵdaı túsinikti! Osy bizdiń bárimiz de shóldep otyrmyz ǵoı deımin, o?

Eskek esip otyrǵan Emraıın men Mylgýn "ras, ras" degendeı bastaryn shulǵıdy. Buǵan Kırısk qýanyp qaldy: sý tilep otyrǵan jalǵyz ózi ǵana emes eken.

— Olaı bolsa, sý iship, temeki tartyp alaıyq, — dep Organ rúl-eskekti qısaıta saldy da, qaıyqtyń túbinen kespekti kóterip alyp, yńǵaılap qoıdy da, shúmegin aǵytyp, ishi dánekerlengen mys shómishke sý aǵyza bastady. Bul ózi Tarǵyl tóbettiń teńizge qarama-qarsy, arǵy betindegi bulaqtan quıyp alǵan mup-muzdaı, móldir sý edi. Eń taza, tátti sý sol bulaqta bolatyn. Jazda onyń sýynan túrli shóptiń, dymqyl topyraqtyń dámi bilinetin.

Shúmekke shómishti Kırısk tosyp turdy. Sýdy tezirek ishkisi kelip barady. Shómish jartylaǵan kezde Organ shúmektiń tyǵynyn salyp qoıdy.

— Al, ishe ǵoı, — dedi ol Kırıskige. — Ózińnen keıin basqalarǵa ber. Tek, tógip alma.

Kırısk o degende qomaǵaılana jutty da, bir qarqyndap alǵan soń syzdyqtata iship edi, sýdan isingen aǵashtyń ıisin sezdi.

— Qandyń ba? — dedi Organ.

— Iá.

Kózińnen kórip turmyn: sirá, qanǵan joqsyń. Taǵy bir jutym bereıin. Baýyr degen kúshti tamaq, qurlyqta bolsaq, bir shelek sý ishseń de aıamas edim, — deıdi Organ balanyń shómishiniń túbine ǵana sý shyldyrlatyp otyryp.

Kırısk shóli qanyp bolǵan osyndaıda úlkenderdiń oı, janym-aı, janym kirip qaldy ǵoı! — degen sózderiniń shyndyǵyna kózi jetkendeı boldy.

Sodan keıin eskekshilerge dáseri shómishten sý berildi. Sýdy olarǵa Kırıskiniń ózi usynyp otyrdy. Ózi qanyp alǵan soń ákesi men Mylgýnnyń da qalaǵandaryńsha ishýine ol ishteı qarsy bolǵan joq. Organ aqsaqal oǵan eskekshilerge nege dáseri shómishten sý berip jatqanyn túsindirdi.

— Sen áli kishkentaısyń, al olar bolsa zińgitteı-zińgitteı, jumystary da aýyr. Eskek esip otyrǵanda shel degenniń jóni bólek.

Eki eskekshi shynynda da shómishti birden tóńkerip saldy, sýdy taǵy da eselep quıýǵa týra keldi. Sonda Organ aqsaqal ol ekeýine:

— Oý, baýyrlarym, abaılańdar. Ózenniń jaǵasynda otyrǵan joqsyńdar ǵoı! — dep keıińkiredi.

Emraıın men Mylgýn tek turmaı: qaıtemiz, shóldep baramyz, degendeı yrjıa berdi.

Óz sybaǵasyn iship bolǵan soń Organnyń ózi de myrs etip, basyn shaıqap qoıyp:

— Iá, qazir ózen jaǵasy bolar ma edi. Shıki baýyr degen shirkinniń nesin aıtasyń... — deı berdi.

Sonan soń qorqoryna temeki toltyryp, tútindi raqattana burqyratyp, bul onyń tatqan sońǵy lázzaty ekeni qaperine kirmeı, káıiptenip otyrǵan...

Tónip kele jatqan zulmat-báleni birinshi bolyp Kırısk baıqap qaldy!

Osynyń aldynda ǵana bári de shól qandyryp, raqattanyp, baqytqa kenelgen bir ǵajaıyp sot boldy.

Á degende jol bolyp, alǵashqy nerpany atyp aldy. Endi sálden soń aralǵa jetip tynyǵyp, tań ata taǵy da iri ań aýlaý kásibi bastalmaq. Sodan soń dereý tike elge qaraı jolǵa shyǵady. Bári de oıdaǵydaı bolatyn.

Qaıyq burynǵysha tolqyndarǵa tumsyǵymen súńgip-súńgip alyp, júzip keledi. Organ qart rúldi basqaryp, qorqoryn soryp, sirá, óziniń Balyq-áıelin oılap otyr, Emraıın men Mylgýn eskekti eńiretip, bir sarynmen siltep, sharshamaı-shaldyqpaı, shabyttana esedi. Kırısk ańshylardyń is-áreketine qyzyǵa qarap qalyp edi. Ol qazir sábılik bir túısikpen myna eresekterdiń árqaısysyna jeke-jeke úńilip, árqaısysy týraly oıǵa qaldy. Bulardy bala ishteı jan-tánimen jaqsy kóredi. Osy bir sátte olarmen birge otyrǵanyna máz-meırám.

Kırısk bulardy basqa beınede kóz aldyna elestete almas. Organ kart — túp týǵannan ylǵı da osyndaı, jutqynshaǵy shodyraıǵan, uzyn moıyn, aǵashtyń bezdi tamyryndaı uzyn qoly bar, udaıy jasaýrap turatyn aqyldy kózderi bar qart bolǵan sıaqty. Basqasha bolýy múmkin be eken? Búkil el syılaıtyn osy qart kósemsiz tirshilik bolýy múmkin be eken? Sumdyq-aı, olaı bolýy múmkin be, sirá?

Kırıskke sheshesi aıtady: sen ákeńe tartqansyń, ósken soń aýmaǵan Emraıın bolasyń dep. Kózderiń de ákeńdiki sekildi emenniń jańǵaǵyndaı qop-qońyr, aldyńǵy eki kúrek tisiń de azdap soıdaqtaý, týra ákeńdikindeı. Óskende saqalyń da ákeńdikindeı qap-qalyń, qap-qatty, qap-qara bolady deıdi. Jurt qabasaqal Emraıın dep beker aıtpaıdy. Kırısk budan kishirek kezinde bulaq sýyna tyr jalańash shomylyp júrgende, sheshesi óziniń sińlisin búıirine túrtip qalyp: qarashy, qarashy, aýmaǵan ákesi, der edi. Sodan soń ekeýi áldenege ishek-silesi qatqansha kúlip, syqylyqtaı sybyrlasyp qalady. Sonda sheshesi aıtady: Kırısk óskende mendeı qyzǵa úılense — ol qyz ókinbes, óz basymnan ótken, ol qyzǵa jaqsy bolady, deıdi. Sonda Kırısk: qyzyq eken, kimge, qalaısha jaqsy bolmaq? Eger men ákeme tartsam, nege meniń áıelime jaqsy bolady? — dep oılanyp qalady.

Mine, sol qarasaqal ákesi aldynda eskek esip otyr. Tisteri appaq. Ózi de eńgezerdeı, jaýyryny qaqpaqtaı, minezi sabyrly, ózine-ózi senimdi, kúshti adam. Ákesiniń ózine qatty sóılegeni, nemese basqalar qusap, qaltyrap ózin ne bolsa sodan qyzǵyshtaı qorǵap, ózdektegeni Kırıskiniń esinde joq. Ákesiniń kózderi shynynda da emenniń jańǵaǵyndaı qop-qońyr, tap-taza, otty kózder.

Onyń artynda qos eskek ustap otyrǵan nemere aǵasy Mylgýn Emraıınnan eki jas kishi. Emraıınniń inisi dep kim aıtady: saqaly joq, kóse. Ár jerde bir qylshyq bar, morjdyń murty qusap tikireıip turady. Ózi de morjǵa uqsaıdy. Bul ózi qyzbalaý, sózsheń de, kelispegen nársesine qıqyldasyp, aıtysyp-aq jatqany. Eshkimge esesin jibermeıtin jigerli jigit: bir ret kezbe saýdagermen tóbelesip qalǵany da bar. Sol úshin búkil taıpa bolyp, álgi saýdagerden keshirim surap, kóńilin tabýǵa týra keldi. Al, Mylgýn kóner emes: kespeltek alasa boıyna qaramaı, men oǵan kórsetemin, dep tura-tura umtylady. Ózi mas edi. İshýge áýestigi bar. İshinde Emraıın da bar, birneshe kisi ony qolyn artyna qaıyryp baılap tastamaqshy bolyp edi, aıýdaı kúshti eken, boı berer emes. Ol Kırısk úshin akı-Mylgýn, Mylgýn-aǵa. Emraıın aǵasy ekeýi tatý-aq, ańǵa ylǵı da ekeýi birge shyǵady, óıtkeni birine-biri senedi, ekeýi de aıtýly ańshylar. Mylgýnnyń uly áli kishkentaı, endi-endi táı-táı júre bastady, odan úlken eki qyzy bar. Olarǵa Kırısk qamqorshy, qanattyǵa qaqtyrmaıdy, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaıdy. Al Kırısktiń sheshesi bolsa Mylgýnnyń qyzdary degende jany qalmaıdy, eki qyz Psýlkpen oınaýǵa jıi kelip turady.

Al endi kúlli qyzdardyń ishindegi eń sulýy Mýzlýk qoı! Ras, ony óskende basqa bir jurtqa kúıeýge beredi desedi, sonysy qıyn. Al eger ony kenet Kırıskiniń ózi alyp, eshkimge bermeı qoısa she...

Sonaý alysta qalǵan jaǵalaýda Kırısk mundaı nárselerdi sırek oılar edi, endi aýyldan alysta júrgende kádimgi jaıttardyń ózi bir buryn belgisiz bolyp kelgen maǵynaǵa ıe bolǵandaı, júregińdi syzdatady.

Kenet Kırısk Tarǵyl tóbet taýynyń arǵy betinde, orman shetinde, ózen jaǵasynda otyrǵan aýylyna qaıtqysy kelip ketti: Balyq-áıelden taraǵan nıvhilerdiń ejelgi qonysyn ol qatty saǵyndy. Sheshesin saǵynǵannan júregi syzdap qoıa berdi. Biraq qazir ańshylar týǵan jerden, teńiz jaǵalap tynymsyz júgirgen Tarǵyl tóbet taýynan tym alysta bolatyn. Soǵan shyn kóz jetkizgisi kelgendeı, Kırısk eriksiz burylyp, jan-jaǵyna qaraı berip edi, múlde kútpegen sumdyqty kórdi.

Jarty aspandy jaba, teńiz ústimen aıyr tildi ajdahadaı sup-sur tuman bularǵa qaraı tónip keledi eken. Qalyń tuman álem astyn qaptap, qaraýytqan teńiz sýynyń ústinde býdaq-býdaq aýnaqshyp, aryndaı túsedi. Ol beınebir jany bar jalmaýyzdaı, bulardy qaıyq-paıyǵymen birge, búkil dún-dúnıemen birge jutyp jiberýge ańsary aýǵandaı, aranyn ashyp, antalap keledi. Álgide Kırısk aral eken dep qalǵan qara jolaq jaqtan shyqty bul tuman. Onda álgi surǵylt qara jolaq teńiz ortasynda qatyp qalǵan belgisiz bir qamal sıaqty edi, endi sol jolaq lezde isinip, qabynyp, yń-jyńsyz, tosqaýyl-tejeýsiz, jelmen yǵyp salyp-uryp, dál ańshylarǵa tóne túsedi.

— Qarańdar! Anany qarańdar! — dep Kırısk qoryqqannan aıqaılap jiberdi.

Bári de shoshyp qaldy. Bir sátte eskeksiz qalǵan qaıyq tolqyn ústinde qaltyldap qoıa berdi. Sol-sol-aq eken, qalyń tuman astynan atylyp shyqqan orasan tolqyndardyń azynaǵan úni estildi. Tolqyn degeniń birte-birte zoraıyp, týlaǵan sýdyń azynaýymen aryndap, ózin-ózi talqandap, sypyra syrǵyp taıap qalyp edi.

— Bur, qaıyqtyń tumsyǵyn tolqynǵa qarata bur! — dep Organnyń jan daýsy shyǵyp ketti.

— Eskekshilerdiń qaıyqty áreń-máreń bura bergeni de sol edi, alǵashqy surapyl tolqyn Organnyń qaıyǵyn tóńkerip kete jazdady. Tolqyn teńiz sýyn doldandyra jóńkilip ótkeni sol, tabanda tuman tústi. Tutas tuman túnerip tóne bergende, aıaýsyz da meıirimsiz, qatybas ta qatigez tiri túnek kelgeni aıqyn boldy.

— Jeldiń baǵytyn baıqap qalyńdar! Jeldiń baǵytyn! — dep aıqaılap úlgirdi Organ. Sol zamat dún-dúnıe túnekke zym-zıa tústi de ketti. Tuman taýdan qulaǵan qar tasqyndaı bulardy astyna búktep basty da qaldy, túpsiz túnek tuńǵıyq qushaǵy ashylyp ketkendeı boldy. Qas-qaǵym sáttiń ishinde ańshylar bu dúnıeden o dúnıege bir-aq sekirip túskendeı edi. Bári támam. Sol sekýndtan bastap aspan da, teńiz de, qaıyq ta ǵaıyp boldy. Ańshylar tipti birin-biri kóre almaı qaldy. Sol sátten bastap olar tynym kórmeı arpalysty, teńiz surapyly soıqanyn saldy, Qaıyq keıde joǵary yrshıdy, keıde tuńǵıyqqa túsip ketedi, birese aspanǵa bir-aq ushyp, birese tolqyndardyń arasyndaǵy túpsiz ańǵarǵa atyla qulaıdy. Shap-shaǵyn sý men shashyrandy tamshylardan kıimderi malmandaı, zil tartty. Biraq eń qıyn sor búl da emes, aınala kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵy, qaıyqty qaıda buryp, qalaı júzý kerek — búl beımálim, eń qıyny osy edi. Endi qalǵan amal, áıteýir qaıyq tóńkerilip qalmas úshin, kózsiz qarmanyp, jantalasyp baǵý kerek. Endi bir baǵyt túzep, bir jerdi dittep júzý degen qaıda, qaıyq tek doly tolqynnyń yrqyna túsip, k;aıda, qalaı áketip bara jatqany belgisiz, áıteýir qaltyldap ketip barady. Bul sumdyq qansha ýaqytqa sozylary da beımálim.

Ańshylar surapylǵa soqtyǵyp, apatqa ushyrap, keıde múlde qurdym bolǵan jaılardy Kırısk elden estıtin. Ondaıda búkil el, áıelder, bala-shaǵa qara jamylyp, Tarǵyl tóbet bókterine kóp kún boıy ot jaǵatyn kórinedi. Úmit úzilse de, "kim biledi, kenet kelip qalar" degen tilsiz tilekpen ańshylardy zaryǵa kútedi eken. Osyndaı áńgimelerdi estýin estigenmen, Kırısk ashyq teńiz ústinde apatqa ushyraý degenniń ne ekenin tipti shamalap ta boljaı almaýshy edi. Ásirese, momaqan tumannan adam apatqa ushyraıdy degen onyń úsh uıyqtasa oıyna kelgen emes. Tuman degen ádette qystygúni keletin mylqaý meıman ǵoı. Tuman túsip, dún-dúnıe appaq sút darıasyna shomylyp, múlgip turǵandaı, jer betindegi zattyń bári býaldyr arasynan kómeski, kúńgirt kórinip, kóńildi bir belgisiz úreı sezimder bılegen shaqty Kırısk buryn tipti unatatyn da. Aınala tóńirek ondaıda ertegidegideı erekshe kórinetin. Al qazir býyrqanǵan teńiz ústinde birese jazylyp, birese jıyrylyp, ıreleńdep jóńkilgen tuman aıdahardyń jer baýyrlap jyljyǵanyn eske salǵandaı edi.

Oryndyqtan tas qylyp ustap alǵan Kırısk endi Organ qarttyń aıaǵyna úreılene tyǵyla tústi.

— Menen ustap al! Myqtap usta! — dep balanyń qulaǵyna aıqaılaýǵa ǵana shamasy keldi shaldyń. Basqa ister onyń dármeni de, aıtary da joq edi.

Balany bul úreıden endi eshkim de qutqara almas. Óıtkeni myna alasapyran alpaýyt surapyl bulardyń bárine birdeı kelgen sumdyq edi. Tipti Kırısk aıqaı salyp, jylap, ákesin kómekke shaqyrǵan kúnde de Emraıın dál qazir eskekti tastap oǵan júgirip kele qoımas. Óıtkeni Mylgýn ekeýi tolqynnyń árbir soǵýyn ańdyp, eskekpen qaıyqty áreń qaqpaılap, shyqpa janym, shyqpa degen zaman edi.

Tolqyndar bolsa qaıyqty dedektetip kór qarańǵy tumannyń tuńǵıyǵyna qaraı ákete berdi, ákete berdi. Qaıyqty beıbas jibermes úshin Organ rúlmen arpalysyp kórip-aq edi, biraq barǵan saıyn surapyl daýyl qataıa tústi.

Sirá, túnniń ortasy shyǵar. Myna tuman ishinde táýlik mezgilin anyqtaý qıyn. Túnniń túskenin olar tek kózge túrtse kórgisiz qara túnektiń qalyńdaı bergeninen ańǵarǵandaı. Sol túnekte túrtpektep, tynymsyz tyrbanyp, alamat alpaýyt kúshpen alysyp, ony jeńe almasa da, jantalasyp kele jatqan jaǵdaı bar. Áıtse de nıvhiler ál ázir beriser emes, áli de bolsa kenet bastalǵan surapyl kesepat sap bolar, tuman seıiler degen úmit shyrqyrap, shydam taýyspaǵan. Mine sol úmit bir kez aqtalǵan da sıaqty edi. Bir sátke daýyl báseńdep, tolqyn shabýyly sharshaǵandaı saıabyrsyp, qaıyqty qaqpaqyldaýdan jalyqqandaı sál tynshydy. Biraq aınala qap-qara kór túnek aıyqqan joq. Teńiz shýyn basa aıqaılap, birinshi daýys bergen Organ boldy:

— Bul menmin! Kırısk meniń qasymda! Estısińder me meni?

— Estımiz! Ornymyzdamyz! — dep qyryldady Emraıın.

— Jel qaıdan soqty? — dep aıqaılady Organ. — Qaısyń baıqadyń?

— Endi onyń qajeti ne? — dep Mylgýn ashýlana aqyryp jiberdi.

Qart úndemeı qaldy. Shynynda da, endi jeldiń baǵyty qalaı edi dep jatýdyń qajeti joq. Ózderi qazir qaı tusta ekenin, daýyl qanshalyqty qashyqtyqqa aıdap áketkenin, belgi bolýǵa jaraıtyn araldar qaıda qalǵanyn bular bilmeıdi. Endi bulardy qaıtyp Úsh Emshekti kóre almastaı qıyrǵa qýalap ta ketetin shyǵar. Túnek pen shaıqaýdan eńsesi túsken qart únsiz qaldy. Qaıran Organ aýyr oıǵa ketip, úni óshti. Áıteýir bir ábúıir bolǵanda, tolqyn olardy ashyq teńizge aıdap ketti. Araldyń tastaryna aparyp soqqanda tas-talqany shyǵatyn edi. Al biraq myna tún men tumannyń tutqynynan araldarsyz, aspandaǵy juldyzdarsyz, baǵyt baǵdarlap, qutylý múmkin emes. Organnyń amaly quryp otyr. Sóıtse de bir kezde ol:

— Biz qaıyqtyń tumsyǵyn burǵanda soqqan Tlangıla jeli bolatyn! — dep aıqaılady.

Oǵan eshkim jaýap qatpady. Eskekshiler murnynan shanshylyp jatqan. Organ taǵy da únsiz qaldy. Kırısk onyń aıaq jaǵyna tyǵylyp tula boıy qalsh-qalsh etip otyr. Sonda Organ eskekshilerge:

— Sender shydap baǵyńdar! Biz Kırısk ekeýmiz sý tógemiz! — dep eskertti.

Ol qarańǵyda túrtinektep, Kırıskini sıpalap, balanyń ázir aman ekenine kózi jetken soń:

— Qoryqpa, Kırısk, — dedi. — Kel qaıyqqa quıylǵan sýdy tógeıik. Áıtpese batyp ketemiz. Ojaý bizde bireý-aq, mine taýyp aldym. Sen shómishti al, áıteýir ydys qoı...

Má, ustadyń ba! Má, shómishti usta deımin...

— Ata, ustap turmyn ǵoı. Ata, qashan qutylamyz? Men qorqamyn.

— Men de qorqamyn, — dedi Organ aqsaqal. — Biraq biz erkekpiz ǵoı. Mundaı qıyndyqqa tózý kerek.

— Ata, biz sýǵa batyp ketpeımiz be?

— Batpaımyz. Al, batyp ketsek — jazmysh solaı bolǵany. Káne, bir qolyńmen menen myqtap ustap al da, bir qolyńmen sýdy tóge ber.

Organnyń der kezinde qımyldaǵany jaqsy boldy.

Sál tynystaý kezinde olar qaıyqtyń túbine jıylyp qalǵan sýdy tógip úlgirdi. Qaıyq túbin sıpalap, sý tógip júrgen kezde Organ Kırıskke kespekti tapsyrdy.

— Kırısk, — dedi ol balany qolynan ustap turyp. — Mynaý kespektiń ishinde, óziń bilesiń, tushshy sý bar. Mine, mynaý. Esińde bolsyn, ne qıamet tónse de, kespekti saqta. Aıyrylma odan. Budan da jaman jaǵdaı bolsa, bul kespekten aıyrylǵannan góri, ózimizdiń batyp ketkenimiz artyq. Uqtyń ba meni? Eshkimge senbe... Esittiń be?

Muny aıtyp, der kezinde eskertip qoıǵany jaqsy boldy. Keshikpeı-aq bul eskertýdiń paıdasy tıdi.

Tuman-túnekke kózderi baılanyp qalǵan adamdardyń sharasyzdyǵyn paıdalanyp, tún jamylǵan qaraqshydaı qara daýyl sel tynystan keıin qaıtadan eselegen kúshpen, qoldana túsip, yshqyna soqty deısiń... Álgi sál tynystyń aqysyn alǵysy kelgendeı tolqyndar aqılana, alyp soq kúshpen tópep jóneldi. Kózge kórinbes taýsoǵar tolqyndardyń aıaýsyz soqqysynan jańqadaı shorshyǵan qaıyq jan ushyryp shyr kóbelek aınaldy. Tolqyn serpini qaıyqty sart-surt sabalaıdy. Qaıyq erneýimen sý qaýyp, shógip bara jatty. Organ eńbektep júrip, ojaýmen jantalasa tókkenmen, sý qaıyqqa qaıta-qaıta quıyla berdi. Áne sonda eskekshiler:

— Tasta bárin! Battyq, oıbaı! Laqtyr! — dep jandary muryn ushyna kelip, yshqyna aıqaılap jiberdi.

Kırısk myna úreıden qatty aıqaılap jylap jiberdi. Biraq eshkim estigen de joq, eshkim de oǵan burylyp qarar dármen de joq. Bala astyna kespekti búkteı túsip, qaıyqtyń artyna jabysyp jatty da qaldy. Kespektiń ústine janbastaı qulap, jylaýdan tula boıy solqyldap, bir ýys bolyp jıyrylyp, búrise tústi. Ne kún týsa da, kespekti saqtaý kerek ekeni esinde áıteýir. Ózderiniń batyp bara jatqanyn bala bildi-aq, biraq Organ qarttyń aıtqanyn oryndap, endigi esi-derti kespekti saqtaý boldy.

Jartylaı sýǵa batqan qaıyqty lezde qutqarmasa qurıdy. Qaıyq tóńkerilip ketpes úshin Mylgýn kúl-talqan bolyp, eskekpen ara salmaqty áreń saqtap, jantalasyp jatqanda, Organ men Emraıın zattardyń bárin sýǵa laqtyra berdi. Basqa amal joq edi. Qos vınchester de, garpýn da, oraýly arqan da, tipti Organnyń temir sháınegi de sýǵa laqtyryldy. Bárinen qıyny nerpanyń eti boldy. Sý sińip, aýyrlaǵan jylpyldaq dene des berer emes. Ony qaıyqtyń túbinen aýnatyp alyp, erneýden túsirý kerek-ti. Osy etke bola osynshama aýyr jolǵa táýekel jutyp kelgende, endi sol qymbat oljany da sýǵa tastamasqa shara joq. Qylqyna qyryldap, áldekimdi aıqaılap balaǵattap, laǵnattap, álgi ekeýi qysyltańda taıdaı nerpany qaıyqtyń erneýine áreń kóterip, óldim-taldym degende sýǵa da tastady-aý. Tipti myna aqyrzaman azynaǵan arpalys, alys-julystyń ózinde nerpadan qutylǵan qaıyqtyń qaıqań etip jeńileıip qalǵany sezildi. Anyq ajaldan álázir qutqarǵan da sol bolar...

Organ bárinen buryn oıandy. Aınala aq kebindeı álgi keýekti kórip, qart qazir qaıda turǵanyn, mynaý antalaǵan neǵylǵan aq kebin ekenin ańlaı almaı ańyryp biraz otyrdy. Bul tuman edi.

Sol shaqta búkil muhıtty qymtap alyp, tapjylmaı, tas kereń halde melshıip turǵan Uly tuman edi. Uly tuman uly meńireýlikte qatyp qalǵan kez...

Az-azdap, aınalaǵa kózi úırengende Organ áýeli qaıyqtyń súlbesin, onyń ishinde jatqan adamdardy kórdi. Oz eskekteriniń tusynda Emraıın men Mylgýn sulap jatyr. Túngi surapylmen arpalysta ólerdeı silesi qatqan bul ekeýi qan maıdanda qaq mańdaıdan oń tıgen sháıitterdeı, qalaı bolsa solaı qulapty, tek úzik-úzik qyryldap dem alǵanyna qarap tiri ekenin bilesiń. Óz aıaǵynyń janynda kespekti qusha, búk túsip Kırısk jatyr.

Uıyqtaǵannyń ózinde dymqyl men sýyqtan qalsh-qalsh etedi. Organ ony aıap ketse de, járdemdeser jaıy joq. Túngi sumdyqtan eseńgirep qalǵan shal býryl basy tósine salbyrap, qaıyqtyń artynda qaljyrap otyr. Tula boıy syrqyrap, syzdap aýyrady. Shodyraıǵan uzyn qoldary jany ketip salbyrap qalypty. Ǵumyrynyń ishinde ol talaı-talaı soıqan syndardan ótip edi, biraq dál mynadaı naısap náýbetti esh ýaqytta kórip bilgen emes. Ol qazir ózderiniń qaı tusta ekenin, qurlyqtan alysta ma, jaqynda ma, teńizde me, joq álde daýyl olardy muhıtqa aıdap áketti me — sol arasyn ajyrata almaı aqyly aıran, oıy oıran bolyp otyr. Dál qazir táýliktiń qaı mezgili ekeni de beımálim. Myna siresken tuman súlbesinen adam kún men túndi ajyrata almas. Ádette daýyl tańǵa jaqyn damyldaıtynyn eske alǵanda, sirá qazir kúndiz bolar. Bálkim, tús aýyp ketken shyǵar.

Ǵajaıyp isimen tiri qalǵandaryna qýansa da, ne degenmen Organnyń basy salbyrap, oıǵa qalar jóni bar. Qolda bardyń bárinen aıyryldy, tipti kezbe saýdagerlerden júzdegen qundyzǵa aıyrbastap alǵan vınchesterlerin de qurban etti. Bar qalǵany qos eskek pen azǵana aýyz sý. Endigi kún ne bolmaq?

Álbette, ana eskekshiler esin jıyp, túregelgen soń, birlese otyryp, ne isteý kerek ekenin aqyldasar-aý, biraq qaı baǵytqa qaraı júzý kerektigin kim aıta alar? Bul bir. Ekinshiden, tún túskenin kútip, aspan ashyq bolsa, joldy juldyzben shamalap kórýge bolar. Biraq qansha ýaqyt júzerińdi qaıdan bilesiń? Jol alys pa, jaqyn ba? Ál-qýat, shydam jete me, jetpeı me?

Myna tumandy aıtsańshy, bul ne tajal? Teńizdiń ústin sirese súleı jatty da aldy. Máńgilikke qatyp qalǵan sıaqty. Shynnan barlyq jerde osylaı ma eken, shynnan dúnıe-álemdi tuman jutyp qoıǵany ma?..

Temeki tartyp, sý ishkisi keldi. Biraq shylymdy oılap, qaıǵyryp jatýdyń qajeti joq, qolda bar temeki byljyrap sý bolǵan. Qorqory da joǵalyp qalypty. Sýdy aıtsaıshy. Tamaqty qaıtedi? Organ muny oılaýdyń ózinen qoryqty. Álázir shydaı turar, álázir muny oılap, oısyraýdyń keregi joq...

Teńiz beti ólikteı typ-tynysh. Qaıyq bir orynda bolar-bolmas shaıqalady. Ony tolqyn da, jel de aıdamaıdy. Sýǵa tastaǵan eskekter de qımylsyz qalqyp tur. Emraıın men Mylgýn eskekterdi qaıyqqa shyǵarýǵa da shamalary kelmeı dińkelep, sansyraı qulap, qatyp uıyqtap qalǵan.

Lúp etken lep joq, bári de túnek tylsym qushaǵynda tyrs etpeıdi. Teńiz qybyrsyz, tuman qımylsyz, qaıyq jyljymaıdy, qaıda asyǵasyń... baratyn jer joq.

Muńlyq shal basy salbyrap, myzǵyp ketken eken, ony Kırısk oıatty.

— Ata, ata! — dep túrtkiledi ony bala.— Biz shóldedik, ata.

Organ tula boıy dir etip oıandy da, baýyrlary aqsaqal retinde onyń raqymyn kútip otyrǵanyn túsindi. Eń qıamet is — sý bolý isi bastaldy...

Baıaǵy tuman — sol tuman, tyrp eter emes. Teńiz de tyrs etpeıdi.

Endigi qalǵan kúndiz áletinde olar tumandy túrtinektep, baıaý júzip bara jatty, Beımaqsat, beıbaǵyt mahrum júzis.

Adamdar esin jıyp, jaǵdaıatty túsingen soń, bir orynda turyp qalý múmkin emes edi.

Sonymen júzip barady. Qaıda ekeni belgisiz: múmkin Qurlyqqa qaraı shyǵar, múmkin qurlyqtan tym-tym alystap bara jatqan shyǵar, ony olar bilmeıdi.

Sóıtse de áıteýir júze berýde bir bolmashy úmit jasýy bar.

Áıteýir tuman seıiler, sonda bári belgili bolar degen úmit jeteleıdi.

Egerde tuman seıilse, tym qurysa túnde juldyzdar shyǵar. Endi tek baǵdar silter jalǵyz jan ashyr sol juldyzdar.

Taǵy bir úmit, áıteýir bir aralǵa bular tap bolar. Onda jón-jobany nobaılaý jeńilirek.

Olar sóıtip júze bersin, barar jeri belgisiz, tek tuman súzgen bir súrgin.

Sonyń ózinde de Organ qaıyqty biraz tártipke keltirtti. Aıaq asty shylqyldaq bolmasqa, qaıyqtyń túbin sýdan ábden tazalady. Kırıskiniń ústi-basy tez qurǵap, jylynsyn dep, óz janyna otyrǵyzdy. Aýyz sýdy bárine tepe-teń bólip berdi. Á degende bárine de dáseri shómishten quıdy. Surapyl túnnen soń tym qurysa bir ret qanyp ishsin baıǵustar dedi. Biraq endi eskertip qoıdy: endigi jerde tek Organ ózi qalaǵan mezgilde ǵana, tek Organ belgilegen mólsherde ǵana sý beriledi. Bul máseleniń basyn ashyp alý maqsatymen ol kespekti shaıqap-shaıqap qoıdy, sý ortalap qalǵan eken.

Kútpegen jerden qýanysh oty jarq ete qalǵandaı boldy; kespekti alyp, sý quıyp jatqanda, onyń ar jaǵynan, qaıyqtyń artyndaǵy oryndyqtyń astyndaǵy túkpirden nerpa terisinen tigilgen dorba kórine ketti. İshinde tuzdalǵan balyq bar eken. İshine tamaq salynǵan úlken dorba túnde basqa zattarmen birge sýǵa laqtyrylǵan, al jolǵa Mylgýnnyń qatyny daıyndaǵan myna dorba Kırısk jantalasa saqtaǵan kespektiń ar jaǵynda baıqaýsyz qalyp qalǵan eken. Ras, onsyz da tuzdalǵan balyq teńizdiń tuzdy sýyna ábden bógip, aýyzǵa alǵysyz bolyp qalypty. Jutqan jutamas, biraq bu da tamaq. Egerim, aýyz sý tapshy demeseń, as bolýǵa balyq ta jarap jatyr.

Biraq shólden qorqyp, álázir tuzdy balyqqa eshkim tıisken joq...

Báriniń zaryǵa kútkeni — tumannyń seıilýi...

Tilsiz, qımylsyz tuman İshinde tek eskekterdiń uńǵysy ǵana aıanyshty únmen syqyrlaıdy. Myna uly tynyshtyq arasynan shyqqan sol syqyr aıteńizde adasqan adamnyń zary men ólimshi jalynyshyna uqsaıdy: men qaıdamyn, men qaıdamyn? Qaıda bara jatyrmyn, qaıda bara jatyrmyn? — degen zardaı estiledi.

Báriniń úzile kútkeni — tumannyń seıilýi...

Alaıda, tuman seıilmedi, seıiletin túri joq. Tyrp etpeı tur. Ybyljyǵan dymqyl demdi, ózge bir bóten ǵaryshtan kelgen beımaǵlum sup-sur jalmaýyz búkil jaryq álemdi — Jerdi de, Aspandy da, Teńizdi de jutyp jibergen sıaqty...

Tuman qursaǵynda taǵy da tún tústi. Ony qara túnektiń tym qalyńdap ketkeninen baıqaýǵa bolar edi. Juldyz da joq, aspan da kórinbeıdi.

Áıteýir beıbaǵyt, betaldy júze berýdiń endi túkke keregi joq.

Jalǵyz úmit, jalǵyz tilek — aspandaǵy juldyz ǵana. Sony zaryǵa kútýli. Saǵat saıyn tosqandary sol Myna nálet jaýǵyr jaýyz tumandy toz-toz etip qýalap áketetin jeldi kútýde. Qaıyqtaǵylar uıyqtaǵan joq. Kóktiń júzin asha gór, dep Táńirge tabynady, jel turǵyza gór, dep Jel pirine jalynady.

Biraq bári tas kereń. Bulardyń aryzyn eshkim estimedi, tuman ashylmady.

Juldyzdy Kırısk te zaryǵa kútti. Ádette aspanǵa ilip qoıǵan jaltyraýyq oıynshyq sıaqty kórinetin sol shirkinderdiń qadirin bala endi bildi. Keshe keshten beri kórgen sumdyq balanyń jan dúnıesin astan-kesten etip, úreı týǵyzdy. Budan soń sábı jany janshylyp, qaıtyp ońalmastaı kúırep ketýi op-ońaı ǵoı. Al, ana úlkenderdiń osynshama qıamet-qaıymǵa shydas berip, endi eshbir amal qalmaǵan haldiń ózinde, aqyl-esten adaspaı arpalysyp baqqany bala boıyna qýat quıǵandaı, osy bir tajal tyrnaǵynan áıteýir bir qutylarmyz-aý degen senim sáýlesin sebelegendeı boldy. Tek aspannan juldyz kórinse boldy, azaptan azat bolamyz degen senim balanyń kókiregine qatty uıalap qaldy.

Tuman tutqynynan qutylar saǵat tezirek soqsa eken, tezirek keri qaıtyp, qurlyqqa, Tarǵyl tóbetke tezirek jetsek eken degen tilek bala keýdesin kerneıdi. Qaryn ash, shel shydatpas, adam tózgisiz ashtyq pen shól aqyldan adastyra jazdaıdy. Tezirek, tezirek jerge, úıge, sheshesine, týysqandaryna, kók tútini shubatylǵan týǵan aýylǵa, kók bulaq, jasyl shópke tezirek jetse eken...

Tuman tutqynyndaǵylar túni boıy úmit otyn tamyzyqtap shyqty. Biraq bári báz baıaǵy: tuman tyrp etken joq, juldyz da kórinbedi, teńiz de túnek qundaǵynda jatyr.

Qaıyqtaǵylar túni boıy shóldep shyqty. Dymqyl sýyqtan tońyp ta barady. Biraq bárinen de shól qıyn edi. Kırısk shól qysqan jalǵyz men-ay dese, sóıtse basqalar da tili aýyzdaryna syımaı azap shegip otyr eken. Áıtkenmen, shólden asa aýyr azap shekken Kırısk edi. Basqalardan góri óziniń shydamy taýsylyp bara jatqany balanyń janyna qatty batty.

Aqyrynda tózbesten, bala bir jutym sý surap edi. Organ aqsaqal bermeı qoıdy.

— Joq, — dedi ol qatań únmen, — ázir bolmaıdy.

Shyda.

Álginde Emraıın, Mylgýn, Kırısk úsheýi ashtan ólip bara jatqan soń tuzǵa bókken balyqty jep, qaýjańdap edi, endi sol órtep áketip barady. Myna Organ sol azapty bilse ǵoı. Tuzdy balyqtan soń bir-bir jutym sý ishkenderi ras, biraq sálden keıin shól órshı túsken. Al Organ qart balyqtan aýyz tıgen de joq; ári bir jutym sý da tatqan joq. Shydap baqty, bir qasyq bolsa da aýyz sýdy únemdemek. Organnan basqalary kúni boıy — azanda bir, keshke bir sý ishken. Ras, keshtegisi bir-aq jutym edi. Al, kespektegi sý birte-birte azaıyp barady, azaıyp barady.

Shól qysyp, shól órtep bara jatqanda, tumannyń túrilýin kútý júz ese aqıkóz azapqa aınaldy.

Túni boıy azap qursaǵynda qursaýlanǵan... Siresken tuman túni boıy selt etpegen. Teńiz de tyrp etpedi-aý...

Tań atqanda da eshbir ózgeris bolmady. Tek surqaı-býryl týmannyı; jalmaýyz qursaýy sál-sál bozaryp, kóz kórim jer sál-pál keńeıgendeı edi. Adamdar bir-biriniń júzin kóre alǵandaı jaryq tústi. Qaıyqtyń aınalasy birer arshyn aǵarańdap, teńiz sýy qatyp qalǵan synaptaı siresip jatty. Bulaısha siresip turyp qalǵan sýdy Kırısk buryn kórgen emes.

Lúp etken lep joq, bári báz baıaǵy.

Sol bir tańda Kırısk ásirese úlkenderdiń usqynyn kórip shoshyp ketti. Jaqtary sýalyp, saqal-murty ósip, ólim noqtasy túskendeı, kózderiniń aınalasy kógeristenip, janarlary ólegizip qalǵan eken. Eń kúshti, eń senimdi degen ákesiniń ózi de adam tanymastaı ózgergen. Tek qaýqıyp saqaly ǵana qalypty. Tisteleı bergen erni qantalap, qaraýytyp ketipti. Úndemesten, lám demesten Kırısk bir aıanyshty kózben qaraıdy deısiń. Ásirese, Organ qart oısyrap, omyrylyp qalǵan eken. Saqal-shashy burynǵydan beter appaq qýdaı bolyp, jutqynshaǵy shyǵyp turatyn moıny áldeqaıda soraıyp, kózi jasaýrap, búkshıipti de qalypty. Tek kóz janary ǵana taımaǵan. Aýyl aqsaqalynyń ózine ǵana tán, sıqyry ózine ǵana málim aqyldy, al qatal kózqarasy áli de áldebir asqaqtyqty baıqatqandaı.

Kelesi kún bir jutym sýdy bólisýdiń azabymen bastaldy. Sýdy Organ quıdy. Kespekti qoltyǵyna qysyp alyp, sýdy shómishke syzdyqtatyp quıǵanda qolynyń qaltyraǵanyn aıtsańshy. Birinshi shómishti Kırıskke usyndy. Kırısk te óldim-taldym degende jetti-aý áıteýir, shómishtiń erneýine tisi saqyldap tıip, sýdy jutyp salǵanda, sál sátke ǵana tamaǵy jibip, ishindegi alaý basylǵandaı boldy, sol baqyttan basy aınalyp qaldy. Biraq shómishti Organǵa qaıtara bergeni de sol, ishtegi ystyq alaý ashýlanǵan albastydaı qaıtadan bas kóterip, burynǵydan beter qutyrynyp shyǵa keldi. Sodan soń sýdy Mylgýn, odan keıin Emraıın jutty. Olardyń sý ishkenin kórýdiń ózi qorqynyshty edi. Qaltyraǵan qoldarymen shómishti qaýyp alyp, ydysty Organnyń kózine qaraı almaı qaıtarady. Sýdyń munshama tapshylyǵyna dál bir Organ kinálideı. Óziniń kezegi kelgende Organ ózine bir tamshy quıǵan joq. Úndemesten kespektiń tyǵynyn jaýyp qoıdy. Kırısk buǵan qaıran qaldy. Kespek óz qolynda bolsa Kırısk ózine shómishti toltyra-toltyra quıyp, sýdy ábden esi qatqansha, tanǵansha simire berer edi, simire berer edi. Odan keıin ne bolsa, ol bolsyn, áıteýir bir ret toıyp ishse... Al Organ qart tipti ózine tıesi sýdy da tatpady ǵoı. Kespektiń túbinde qalǵan bir tamshy sýǵa da tıgen joq.

— Onyń qalaı, ata? Ózińe de quı! — dep Emraıın shydaı almaı qyr-qyr etti. — Keshe de ishken joqsyń, ólsek, bárimiz birge óleıik.

— Men shydaımyn ǵoı! — dep Organ syr bermedi.

— Joq, munyń durys emes! — dep Emraıın ashýlanyp, daýys kótere bastady. — Olaı bolsa, men de ishpeımin!

— Endi ishetin dáneńe qalǵan joq qoı. Ne aıtyp otyrsyń óziń? — Organ myrs etip, qandaı aqymaqsyńdar, degendeı basyn shaıqap qoıdy. Kespektiń tyǵynyn qaıta sýyryp alyp, bir qasyq sýdy shómishke sarqyp quıyp:

— Men úshin Kırısk ishsin,— dedi.

Bala sasyp qaldy, basqalarda ún joq. Organ oǵan shómishti usynyp:

— İshe ǵoı, Kırısk. Eshteńeni oılama,— dedi. Kırısk til qatpady.

— İsh, — dedi oǵan Mylgýn.

— İsh, — dedi oǵan Emraıın.

— İsh, — dedi oǵan Organ.

Kırısk ári-sári. Shólden ólip bara jatqan bala shómishti jutyp alyp, bir jutym sýdy qylqyta salǵysy kelip bir turdy da, aqyry batpady.

— Joq, — dedi ol ishtegi jalmaýyz shólden ólip bara jatsa da. — Joq, ata, óziń ish.— Osyny aıtyp basy aınalyp ketkendeı boldy.

Myna sózden keıin Organnyń qoly dir-dir etip, qatty kúrsinip saldy. Balany rıza peıilimen aımalap, kózinen bir meıirim ushqyny shashyrady.

— Men óz ǵumyrymda sýdy sonshama ishkenimdi bilesiń be sen? Al seniń ómiriń áli alda, qaıda... — dep Organ sózin aıaqtaı almaı qaldy. — Meniń aıtqanymdy túsindiń be, Kırısk? İshe ǵoı, seniń ishkeniń kerek, ishýge tıissiń de. Maǵan qarap alańdama. Má!

Bala sýdy juta berip, taǵy da bir sátke ǵana tamaǵy jibip, ishtegi alaýy basylǵandaı boldy da, sál ǵana tynystan soń, shel lezde kaıta qysa bastady. Bul joly ol sası bastaǵan sýdyń dámin sezdi. Biraq sol da sóz bolyp pa, áıteýir aýyz sý bolsa, soǵan shúkirshilik edi-aý. Sol sasyǵan sýdyń ózi de birte-birte azaıyp barady.

— Al, endi qandaı áreket bar, ne isteımiz? — dedi Organ týysqandaryna qarap.— Júzemiz be, qaıtemiz?

Kópke deıin eshkim til qatqan joq. Bári de jan-jaǵyna qaraıdy. Qaıyqtan eki arshyn jer áridegi tutasqan tumannan basqa eshteńe kórinbeıdi.

— Júzgende qaıda baramyz? — dep Emraıın kúrsinip saldy.

— Qaıdań ne seniń? — dep, nege ekeni belgisiz, kenet Mylgýn tars ketti. — Júzemiz, bir jerde turyp, aram ólgenshe, júzgen artyq!

— Júzgende ne, júzbegende ne? — dep Emraıın jekip tastady. — Myna tumanda áıteýir betaldy júze bergennen ne paıda?

— Tumanyńnyń tumsyǵyn urdym men seniń!—dep Mylgýn burynǵydan beter kóterilip ketti. — Tumanyńdy uraıyn! Bildiń be? Júzemiz! Áıtpese myna nálet jaýǵyr qaıyqty men qazir tóńkere salamyn da bárimiz balyqqa jem bolamyz! Bildiń be, qaýǵa saqal Emraıın, júzemiz! Túsindiń be óziń?..

Kırısktiń quty qashty. Mylgýn-aǵanyń myna qylyǵyna bola ózi uıaldy. Onyki óte oǵash boldy, qansha aıtqanmen ol Emraıınnan kishi ǵoı. Demek, Mylgýnniń júıkesi júdep, aqyldan adasa bastaǵan bolar. Álde myna qaıyqtaǵy tórt nıvhynyń túgeldigi tútileıin degeni me? Bári qaıǵydan kúırep, eńseleri ezilip, únsiz qaldy. Mylgýn da entige dem alyp, úni óshti. Emraıınniń basy salbyrap ketti. Organ bolsa, álpeti myna qalyń tumandaı qaraýytyp, tastaı qatyp, áldeqaıda tesile qarap qalypty.

— Sabyr et, Mylgýn, — dedi aqyrynda Emraıın. — Men ánsheıin aıta salyp edim. Álbette bir jerde tura bergennen góri, júzgen jaqsy. Seniki jón. Káne, kettik.

Qaıyq qozǵalyp berdi. Uńǵylar qaıtadan syqyrlap, eskekter qaıtadan bir kóterilip, bir túsip, qaıyq qaq jarǵan tymyq sý taǵy da japyrylyp baryp, qaıyqtyń sońynan qaıtadan qaýyshyp jatty. Sóıtse de, qaıyq qozǵalmastan bir orynda turǵan sıaqty. Olar qansha júzgenmen, tuman miz baqpaıdy, qaıyq bir jerde shyr aınalyp júrgendeı kórindi. Sirá, sodan da Mylgýn taǵy da ekilenip, ózin-ózi ustaı almaı qalsa kerek.

— Tumanyńnyń tumsyǵyn uraıyn, estımisiń, qabasaqal Emraıın, — dedi ol qalshyldap.— Men tezirek júzýdi qalaımyn! Jyldamdat, Qabasaqal, bas eskekti! Estımisiń, eı, qalǵymaı otyr! Tumanyńnyń tumsyǵyn uraıyn men seniń!

Sony aıtyp, Mylgýn eskekke baryn salyp baqty. — Jyldam! Jyldam, bas! — dep Emraıındi qystady.

Emraıın onyń jynyna tıgisi kelmeı, úndegen joq, biraq ishteı yza bolyp, ol da myna qutyryndy oıynǵa boı aldyryp, eskekti barynsha silteı bastady.

Qaıyq barǵan saıyn baýyryn jaza tústi. Tumandy qaq jara qarǵı túsip, áıteýir bet aldy zaýlap barady. Mylgýn men Emraıın bolsa, myna sheksiz tumannyń shetine atylyp shyqqysy kelgendeı, bir-birinen qalyspaı, qaharlana julqynyp, esýastana elirisip, eregise jantalasa japyryp keledi. Sý sapyrǵan eskekterdiń qalaqshalaryna kóz ileser emes; eskekke baryn salyp, birese eńkeıip, birese shalqaıyp, egesken eskekshilerdiń qara ter saýlaǵan, álem-tapyryq bet-álpeti bir joǵary, bir tómen átkenshek tepkendeı teńselip tur...

Demderi yńq-yńq etip, taý buzyp, tas jarǵandaı estiledi...

Aldy-artyń — tuman, aınala qaptaǵan qalyń tuman.

— Hana, hana! — dep Mylgýn alasuryp, qaqyryq túkirgendeı qyr-qyr etip, Emraıındi qamshylaı túsedi.

Á degende Kırısk myna qarqynǵa qýanyp, úmittenip qalyp edi, keıin munyń aram ter, bos qımyl ekenine kózi jetip qorqa bastady. Myna qutyryndy jarysty toqtatar degen úmitpen bala Organǵa úreılene qarap edi, qart beınebir bóten dúnıede otyrǵandaı, muńdy kózin áldeqaıda qadap, beıtarap halde qalǵan sıaqty eken Qaıran qart álde jylaǵan ba, álde kóziniń úırenshikti jasaýraýy ma — áıteýir bet-aýzy sý-sý eken. Qaıyqtyń ústindegi álem-tapyryq áreketten beıhabar adamdaı qalshıyp qalypty.

Qaıyq bolsa qara tumandy qaq jaryp, qaıda barary belgisiz, salyp-uryp qaryshtap barady...

— Hana, hana! — degen daýys tumanda tunshyǵa shyǵady. — Hana, hana!

Osy bir ospadarsyz súrgin kópke sozyldy. Áıtse de eskekshiler birte-birte dińkelep, júris shabandaı berdi, ári-beriden soń ekeýi de demi bitip, yńq-yńq etip, eskekterdi tastaı-tastaı saldy, Mylgýnde bas kóterer bet joq.

Olar esin endi jıyp, bolymsyz istiń qasiretin anyq sezgendeı edi. Tuman tutqynynan olar shyǵa almady, túnektiń sheti kórinbeı: tylsym túnek te, qımylsyz óli sý da, boljaýsyz bolashaq ta — bári-bári baz qalpynda qaldy. Tek qaıyq qana álgi qarqynnyń ekpinimen birazǵa deıin óz betinshe qalqyp, bultyńdap bara jatty...

Álgi súrgin nege kerek boldy? Ne maqsat? Al, bir orynda otyra bergende ne utar edi? O da bul jaǵdaı.

Árkim, sirá, qazir osy bir oıda qalsa kerek. Sonda Organ sóıledi:

— Maǵan qulaq salyńdar, — dedi ol ár sózin salmaqtap. Eki kún nor tatpaı, sý ishpeı qaljyraǵan kart múmkin, ál-qýatyn únemdegen shyǵar, áıteýir óte baıaý sóıleıdi, — myna tuman áli kóp kún turýy da yqtımal. Sondaı bir jyldar bolady. Mundaı jaǵdaı ushyrap turady, ózderiń de bilesińder. Qalyń tuman, merzimi bitpeıinshe ketpeıtin indet aýrý sıaqty, teńiz ústinde jeti, segiz, tipti, on kúnge deıin jatyp alatyn bolady. Al, myna tumannyń qansha turaryn eshkim de bilmeıdi. Egerim, bul álgi uzaq tuman bolsa, bizdiń taǵdyrymyz taıqıǵan zaman. Tuzdalǵan balyq ta az qaldy, tushshy sýsyz onyń paıdasy da shamaly. Al; aýyz sý bolsa mynaý-aq! — qart kespekti shaıqap-shaıqap qoıdy. Sý onyń túbinde ǵana shalp-shalp etip shaıqaldy.

Eshkim úndemedi. Qart ta únsiz qaldy. Onyń ne aıtpaq bolǵanyn bári de anyq túsingen: sýdy endi kúnine bir-aq ret bir qasyqtan ǵana ishý kerek. Albastydaı tuman arylǵanǵa deıin shydap baǵarǵa sýdy únemdeý qajet. Teńiz júzi ashylyp, juldyz ıakı kún kóriner zaman týsa, bir máni bola jatar bálkim, sátine salsa, jaǵalaýǵa da jetip qalar.

Iá, hal-ahýal osylaı boldy. Basqa aıla-amal joq. Shydaý kerek dep aıtý ońaı-aý, al aqyl-oıyń jetken jerge, adamnyń shydamy jete berer me, oǵan táni túskir kóner me. Myna yndyny kepken sýsamyrlar dál qazir kespek túbindegi bir tamshy sýdy ǵana emes, bir kóldiń sýyn bir-aq iship qoıǵysy kelip obynyp otyr.

Jaǵdaıdyń sharasyz ekenin Organ túsinedi de, sonyń azabyn óte-móte tartady-aý. Kóz aldynda kópe-kórneý semip barady ózi, ishten jegen jegiden azap shegip, ájimi aıǵyz-aıǵyz qara qoshqyl bet-álpeti saǵat saıyn qaraýytyp, qasańdanyp barady. Myna qasiretke qarsy turý qartyńa ońaı soqpas: jasaýraǵan janarynda alas-qalas janjaldy jalqyn paıda boldy. Dese de, ol ázirshe dátke qýat berip, túregep turyp qýraıtyn báıterekteı, miz baqpaıdy-aý. Biraq qashanǵy tózer deısiń. Álázir ál qýattyń barynda myna otyrǵan paqyrlarǵa bilgen aqylyn aıtyp qalǵysy keldi.

Maǵan bir oı keldi, — dedi ol sózin sabaqtap. — Ylǵı aspanǵa qarap, qulaq túrip otyrý lazym: bálkim aq úki ushyp óter. Jyldyń bul mezgilinde teńizdiń ústimen tek aq úki ǵana ushady. Egerim biz áldebir aralmen qurylyqtyń arasynda turǵan bolsaq, aq úki bizge jol kórseter edi. Ashyq teńiz ústinde qus balasy tek týra jolmen ǵana ushady. Eshqaıda burylmaıdy, Aq úki de...

Al biz aral men qurlyqtyń arasynda bolmasaq she? — dep myrs ete qaldy Mylgýn basyn kótermeı túnergen kúıi.

Onda aq úkini kóre almaspyz, — dedi Organ aspaı-saspaı.

Aq úki teńiz ústimen ne sebepti, nendeı muqtajben ushady, — dep Kırısk táptishtep surap almaqshy edi, onyń aldyn Mylgýn orap ketti.

Aq úki dál bizdiń ústimizden usharyn qaıdan bildiń, a, ata? — dedi Mylgýn yzǵarly mysqylmen. — Ol basqa jaqpen, sonaý alystan ushyp ótse ne bolmaq?

Onda aq úkini kóre almaspyz, — dedi Organ aspaı-saspaı.

Demek kóre almaspyz, — dep Mylgýnnyń jyny qoza tústi. — Demek, bylaı da, bylaı da úkini kóre almaıdy ekenbiz ǵoı. Onda nesine omalyp otyrmyz? — Mylgýn birte-birte qoıqaptaǵysy qoza tústi de, qarqyldap turyp kúlip jiberip, kilt úni óshti. Otyrǵandardyń aza boıy, qaza turdy. Ne isterin bilmeı, bári de únsiz qaldy.

Sol eki arada Mylgýn bir báleni bastamaqqa bel baılady. Jalpaq alaqanymen bir uryp, eskekti uńǵysynan shyǵaryp aldy. Sodan soń nege ekeni belgisiz, qaıyqtyń tumsyǵyna shyǵyp alyp, teńselip, qulap ketpes úshin eskekti kóldeneń ustady. Oǵan onyń qalaı degen eshkim bolmady. Mylgýn da eshkimge nazar salmady.

— E-eı, qanshyq! — dep ol ashýmen aıqaı saldy. — E-eı, jeldiń piri! — Mylgýn eskekti sert ustap, tumandy túnekti bopsalaı aıqaılady. — Eger sen ıttiń óligi emes, jeldiń piri ekeniń ras bolsa, jeliń qaıda? Álde sen apanyńda aram qatyp qaldyń ba, qanshyq? Álde seni búkil álemniń tóbetteri qamap alyp, sonyń qaısysyna bókseńdi buraryńdy bilmeı tursyń ba? Álde sen qanshyq solardyń bárimen kezek-kezek uılyǵysyp, jel turǵyzýǵa qolyń tımeı jatyrsyń ba? Álde sen qanshyq myna bizdiń tajal tuman ishinde zyndanda qalǵandaı bolyp otyrǵanymyzdy umytyp kettiń be? Álde sen bizdiń aramyzda jas bala baryn bilmeısiń be, bul qalaı? Ol shóldep otyr, sý suraıdy! Túsinemisiń, sý suraıdy! Men saǵan aıtyp turmyn ǵoı, aramyzda bala bar dep! Bul onyń teńizge tuńǵysh ret shyǵýy. Al, seniń myna ıttigińe jol bolsyn?! Osy da ádilettik pe? Eger sen nerpanyń sasyq boǵy emes, jeldiń piri ekeniń ras bolsa, aıtshy káne! Jiber jelińdi! Estımisiń-eı, qanshyq? Myna tumanyńdy jıyp al da, quıryǵyńnyń astyna qystyryp qoı. Estip tursyń ba? Daýyl jiber bizge, ıtten jaralǵan! Eń surapyl daýylyńdy jiber! Tlangıla jiber, qanshyq! Daýylyńdy soǵyp, bizdi sýǵa batyr, súmelek qanshyq! Estımisiń-eı? Estip tursyń ba sen meni?! Shaptyrdym men seniń túk basqan tumsyǵyńa, túkirdim men seniń tumsyǵyńa! Jeldiń piri ekeniń ras bolsa, jiber bizge daýyldy, batyr bizdi teńizge!! Óıtpeıdi ekensiń saldaqy qanshyq, myna men de tóbetpin! Biraq saǵan janaspaımyn, má-má! Má-má, saǵan! Jepsiń, jepsiń sen qanshyq!

Mylgýn sóıtip jeldiń pirin barynsha balaǵattap-aq baqty. Biraq sol pirdiń qaıda ekeni de, jeldiń bárin qaıda tyǵyp qoıǵany da beımálim. Mylgýn ony kepke deıin, ábden qaljyrap, es-tusynan aıyrylyp úni shyqpaı qyryldap qalǵansha qorlap, balaǵattap, ári dese jel surap, silesi qatqansha siltedi.

Aqyry qolyndaǵy eskekti teńizge bar pármenimen laqtyryp kep jiberdi de, óziniń ornyna baryp otyra ketip, eki qolymen betin basyp, kenet jan ushyra baqyryp jylady deısiń... Basqalarda lám deýge dármen joq. Mylgýn bolsa, kishkentaı sábıleriniń atyn aıqaılap shaqyryp, solqyldap jylaı berdi, jylaı berdi. Buǵan deıin eshqashan erkektiń jylaǵanyn kórmegen Kırısk tula boıy qalshyldap qorqyp ketti de, óziniń de kózinen jasy shyǵyp, Organ qartqa:

— Ata! Ata! Ol nege úıtedi? Nege jylaıdy? — dedi.

— Qoryqpa, — dep qart balanyń qolyn qysty. — Qazir ol jylaǵanyn qoıady. Oǵan alań bolmaı-aq qoı. Onda sharýań bolmasyn. Qazir qoıady.

Mylgýn shynynda da birte-birte tynyshtala bastady. Biraq qolyn betinen almaı, ıyǵy dir-dir etip, áli solqyldap otyr. Emraıın qaıyqty baıaý buryp, sýda qalqyp júrgen eskekke jaqyndatty. Eskekti kóterip alyp, qaıtadan uńǵysyna qondyryp qoıdy.

— Sabyr et, Mylgýn, — dep Emraıın inisin jubatqan boldy.— Seniki jón: tumanda tunshyǵyp otyrǵannan góri, daýylǵa tap bolǵannyń ózi artyq. Taǵy da sál shydaı turaıyq, qapelimde teńiz de ashylyp qalar. Amal ne...

Mylgýn úndegen joq. Onyń basy birte-birte salbyrap, aqyly aýysqan adamdaı aldyna qaraýǵa qorqyp, búk túsip qaldy.

Tuman bolsa sol baıaǵy qalpy, muhıtty qymtaı túsip, qybyr etpeı, dúnıeni jalmap qoıǵandaı siresip jatyr. Lúp etken jel joq, ózgerissiz óli dúnıe. Mylgýn qansha balaǵattap, jer-jebirine jetse de, jeldiń piri tyrs etpedi. Tipti namysy joq neme me, ashý shaqyryp, bulqan-talqan bola qoımady, daýyl sapyrmady...

Emraıın áıteýir bir jerde omalyp otyra bermeıik dep, eskekti sylbyr salyp, qaıyqty sý betimen ilbitip keledi. Organ sol oı tuńǵıyǵyna ketse kerek. Bálkim taǵy da, bálkim bul ǵumyrda aqtyq ret óziniń Balyq-áıelin oılap otyrǵan shyǵar.

Qarttyń qaıǵyly oıyn Kırısk bólip jiberdi.

— Ata, ata, aq úkiniń aralǵa qaraı ushatyny nesi? — dep sybyrlap qana surady.

— E, men saǵan ony aıtýdy umytyp ketippin ǵoı. Mundaı uly tumanda teńizdiń ústimen tek aq úki ǵana ushady. Aq úki aralǵa jem izdep barady, keıde nerpanyń balasyn ilip áketedi. Aq úkiniń kózi mynadaı, oǵan tumanyń da, túniń de sóz emes, kúndizgideı kóre beredi. Úkiniń aty — úki. Úkilerdiń ishindegi eń iri, eń kúshtisi — aq úki.

Átteń, meniń kózim aq úkiniń kózindeı bolar ma edi, — dep sybyrlady Kırısk kezergen erni jybyrlap. — Sonda qalaı qaraı júzý kerek ekenin kórip, qurlyqqa tezirek júzip jetip, sýdy ishe berer edik, ishe berer edik. Meniń kózim aq úkiniń kózindeı bolar ma edi, átteń...

— E-e, — dep kúrsindi Organ. — Árkimge ózine buıyrǵany ǵana bolady.

Bári únsiz. Tek álden ýaqyttan keıin Organ álgi sózdiń jibin jalǵap, balanyń betine qarap turyp:

— Sen qatty qınaldyń-aý, á? Sen shyda. Osydan osy synǵa tótep berseń, sen uly ańshy bolasyń. Shydaı tur, baýyrym, sýdy oılama, basqa birdeńe týraly oıla. Sýdy esińe alma.

Kırısk qarttyń aıtqanyn istep, sý haqynda oılamaıyn-aq dep edi, biraq onysynan eshteńe shyqpady: Sýdy umytamyn degen saıyn shel qysa tústi. Onyń ústine shurqyrap qarny ashyp, tipti ashtyqtan kózi qaraýytyp, basy aınala bastady. Osydan baryp Mylgýn qusap, álemniń júzine baqyryp aıqaı salǵysy keldi.

Osylaısha búl kún de taýys-támam bolyp bara jatty. Áne-mine alystan tolqyn shýy estiler, samal soǵyp tumandy basqa jaqqa aıdap áketip, biz tajal tuzaǵynan qutylarmyz degen úmit bir de bir úzilmegen. Biraq teńizdiń ústi qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Osy bir óli tynyshtyqtan qulaq shýyldap, sheke solqyldaıdy. Onyń ústine shól shirkin ózekti órtep, tándi týlaqtaı qurǵatyp, álem-jálem áketip barady. Sheksiz sýdyń ortasynda turyp, sý surap, shólden ólýden ótken sumdyq bar ma eken..

Keshke qaraı Mylgýn talyqsı bastady. Kózi elegizip, til-aýyzdan qaldy. Óńeshin jibitsin dep bir jutym sý berýge týra keldi. Ol álgi sýdy obyp jatqanda Kırısktiń qulqyn qaqqanyn kórip, Organ shydaı almaı, oǵan da, odan soń Emraıınge de bir-bir tamshy sý berdi. Al, biraq, ózi bir tatyp almady-aý, sabaz. Kespekti oryndyqtyń astyna qaıta tyǵyp qoıdy. Sodan soń eshbir azap shekpegen adamdaı, sirá shól dertin tartpaǵandaı, aqyl-esten adaspaı, aspaı-saspaı, saqa qalpynda, ózge bir óreli oılardyń órinde júzip, ózimen-ózi bolyp uzaq otyryp qaldy. Qıada jalǵyz otyrǵan qyran tárizdi búl otyrysy. Ol óziniń taǵdyry sheshilip qoıǵanyn ábden bilip, bul fánıdiń sońǵy sátinde ál-dármenin ýystap ustap, rýhyn berik saqtady. Mundaı sátte trýbkasy bolsa, shirkin-aı. Aqtyq ret óziniń Balyq-áıelin oılap otyryp, bir shylym shekpegeni-aı, qý jalǵan...

Qaıda júzip júrsiń sen, Balyq-áıel?

Ahıret tabaldyryǵyn attar aldynda ál-qýaty men adamgershilik qasıeti endi qansha merzimge shydaryn Organ ózi de bilip otyr. Áldenege beldi bekem býǵan syńaıy bar. Soǵan táýekel deıin dese, Kırıskini qımaı otyr. Myna tozaq kúnderde bala baıǵus buǵan panalap, jylý izdep búıirine tyǵylyp, ábden baýyr basyp qalyp edi. Balany qımaıdy-aq. Biraq sol balaǵa bola, sonyń qamy úshin Organ álgi táýekelge bel baılamaq...

Organ aqsaqaldyń sory qalyń, sozalań sońǵy kúni osylaısha támát-támam bola berdi.

Kesh batyp, taǵy bir tún tústi.

Bul túnde de aýa raıy ózgermesten, báz qalpynda qalǵan. Teńizdegi tuman sol baıaǵy qarysqan qalpynan aıyqqan joq. Tas qarańǵy tún-túnek taǵy da qamalap keledi, adam tózgisiz azapty, túgesilmes túrpi tún taǵy tústi. Apyraı, osy tún ishinde kenet jel turyp, kenet daýyl soǵyp, álemniń astan-kesteńi shyqsa da, aspan ashylyp, juldyz kórinse eken! Biraq bul tún de túsin jylytpady, jeldiń nyshany bilinbeıdi, tolqynnan habar joq, bári de sheksiz tylsym tynyshtyqqa bólenip, tyrs etpeıdi. Ústinde shel men ashtyqtan aryp-ashyp, arýaq bolǵan adamdary bar jalǵyz qaıyq túnekti túrtinektep, aıteńizde adasyp, bet aldy belgisiz om sharasyz halde ilbip júzip keledi.

Kırısk qashan uıyqtap ketkeni esinde joq. Jan shydamas shólden sansyrap, talyqsyp, kópke deıin kúızelip baryp uıyqtady. Shybyndaı janyńdy tirideı shyryldatqan myna tozaq máńgi-baqı tolastamas sıaqty. Tek qana sý kerek! Sýdan basqanyń atasyna nálet! Ashtyqtyń azaby boıǵa sińgen úırenshikti aýrýdaı syzdap baryp, birte-birte bilinbeı de ketti. Al, shel degen nálet órshelengen ústine órshelenip, órtteı laýlap barady. Ony basar aıla-amal joq.

Budan da jasyraq náreste kezinde Kırısk bir ret murttaı ushyp aýyryp, tósek tartyp qalǵanda ystyq terge malynyp jatyp, osylaı bir shól qysyp, kúıip-janǵany bar. Sheshesi baıǵus qasynan bir eli ketpeı, áldene dep kúbirlep duǵa aıtyp júrip, kóziniń jasyn kórsetpeı súrtip, balanyń alaýlap janǵan mańdaıyna sý shúberekti basa berip edi. Maı shamnyń seldir sáýlesi shalyqtaǵan ala kóleńkede sheshesi munyń betine abyrjı da, qobaljyp qaıta-qaıta úńiledi. Ákesi úıde joq edi, teńizde ań aýlap júrgen. Sonda shel qysyp, sý suraıdy jáne ákesin asyǵa kútedi. Biraq o tilegi de, bu tilegi de oryndalmaıdy. Ákesi bolsa alysta, al sheshesi sý bermeıdi. Sýdy aýzyńa tatyp alýǵa bolmaıdy deıdi sheshesi. Balanyń kebersigen ernin sheshesi qaıta-qaıta sý shúberekpen súrtedi, biraq bul bir sátke ǵana dát. Qaıtadan shól qysyp, qaıtadan jan qınalady.

Sý ishe kórme, qarǵam, shyda, shydasań jazylasyń dep sheshesi jalynyp, jalbarynyp, balany ılandyryp baǵady.

— Shydashy, jaryǵym,— deıdi sheshesi. Tańerteń jazylyp ketesiń. "Kók tyshqan, sý bershi" dep ishińnen qaıtalaı ber, qalqam. Kór de tur, sonda jazylyp ketesiń. Kók tyshqannan sý surashy, janym. Júgirip kelip, saǵan sý ákelip bersin. Tek shyn peıilińmen sura...

Sol túni ol alaýlap kúıip jatyp, kók tyshqan shynnan sý ákeler dep senip, sheshesi úıretken tilekti ishinen qaıtalaı berdi: "Kók tyshqan, sý bershi! Kók tyshqan, sý bershi!" — dep jalyndy. Sodan soń kúıip-janyp sandyraqtaı bastady. Sonda da: "Kók tyshqan, sý bershi"— dep alasuryp jatty. Kók tyshqany túskir kópke deıin kele qoımady. Bala baıǵus jalbaryna jylap, kúbirlep, sybyrlap: "Kók tyshqan-aý, sý bershi!" — dep tynbady. Aqyry keldi-aý, áıteýir. Kók tyshqan — shańqaı tústegi ormannyń qaınar-bulaǵynan esken jibek samaldaı sap-salqyn eken. Qımyly kóz ilespes, kógildir tústes, kók kóbelekteı ushyp júrgen úlpildek eken. Álgi tyshqan ushyp júrip, úlpildek júnimen balanyń betin, moınyn, tula boıyn sıpap ótip, samal soqqandaı eser etip, naýqastyń qasiretin jeńildetti. Tyshqan oǵan sonda sý bergen sıaqty: áıteýir shóli qanbaı ishe bergen, ishe bergen sıaqty, al sý bolsa tasqyndap, arqyrap ony basyna deıin kómip ketken tárizdi...

Tańerteń bala jany jadyrap, qaljyrap qalsa da, dertinen qulan taza aıyǵyp, qulynshaqtaı oınaqtap túregeldi. Sodan keıin kópke deıin álgi sý tasyǵysh kók tyshqan balanyń kókeıinen ketpeı qoıdy.

Endi mine qaıyq ústinde shólden órtenip, qýraǵan kóndeı keýip jatyp Kırısk sol kók tyshqandy esine aldy. Áı, sol kók tyshqan taǵy da keler me edi, shirkin? Bala sonda sheshesin oılap, júregi syzdap, ish-baýyry eljirep sala berdi. Kók tyshqan arqyly ómirden kúder úzbeýdi úıretken sol óziniń anasy edi ǵoı. Ózi aýyryp, . shól qysyp jatqanda sheshesi janynan bir eli ketpeı, bet-júzine úńilgenin kóz aldyna kóńili bosaı otyryp elestetti. Sheshesiniń sonda shybyn jany shyrqyrap, balasynyń jolynda qurbandyǵy bola jazdap, qudaıdan medet tilep, qaıǵyly júzi qasiretten qınalǵanyn kórseń. Endigi hali qandaıdy bıshara ananyń? Kóz jasy kól bolyp, teńiz jaǵalap, bulardyń jolyn tosar-aý... Mylqaý teńiz oǵan túk aıtpas. Mynadaı sumdyqta onyń qaıǵy-qasiretine eshkim arasha túse almas. Tek áıelder men balalar ǵana Tarǵyl tóbet taýynyń qıalaryna alaý salyp, ot jaǵyp, ana baıǵustyń úmitin qaýzar, sirá. Teńizde joǵalǵan beıbaqtar kenet bastaryna baq qonyp, jaǵalaýǵa jaqyndap kelip qalar degen úmit otyn óshirmes olar.

...Al, bular bolsa tastaı qarańǵy óli keýekte túngi tumannyń tutqynynda, endi qutylamyz-aý degen úmitteri birte-birte úzilip, sý betinde baıaý ǵana qulazı qalqyp júre berdi. Alamat jaýmen alysarǵa dármen joq, máńgi túnek dúnıe-álemge kún paıda bolǵanǵa deıin bar bolatyn. Sol tylsym túnekke myna qaltyldaq qaıyqtaǵy tórt pende tótep bere alar ma, sirá... Ári dese ishetin sýy joq, talmaıtyn tamaǵy joq, ne aspanda jol tanytar juldyz da joq...

Kırısk buryn eshqashan mundaı obyr qara túnekti kórmep edi, óziniń az ǵana jasynyń ishinde sýsamyr shól azaby munshama qatybas bolar dep oılamap edi. Ózin-ózi aldandyrý nıetimen Kırısk kók tyshqan týraly oılaýǵa tyrysty. Bir kezde aýrýdan aıyqtyryp, shólin qandyrǵan kók tyshqan.. "Kók tyshqan-aý, sý bershi!"

— óziniń anasy úıretken ǵajap duǵa bul: "Kók tyshqan-aý, sý bershi! Kók tyshqan-aý, sý bershi!" Ǵaıyptan álgi tyshqan kele qalmasa da, Kırısk bul tilekti jan-tánimen kúbirlep, qaıtalaı berdi, qaıtalaı berdi. Endi bul jalbarynys onyń úmitiniń ushyǵyna, shólge qarsy qarýyna aınaldy...

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Osylaısha kúbirlep, ózin-ózi aldandyryp otyryp, bala keıde qalǵyp ta ketedi, keıde uıqy arasynda Organ men Emraıın áńgimesine eriksiz qulaq túrip, úzik-úzik sózderin estip qalady. Álgi ekeýi áldene týraly sybyrlasyp, kóp sóılesti. Bul ózi jumbaǵy, emeýrini kóp, arasyn anda-sanda únsizdik jaılaǵan, beıtanys áńgime edi. Qart tamaǵy qyryldap-syryldap áreń-áreń sóılese de, Kırısk onyń búıirine tyǵylyp otyryp, onyń sózderin anyq estidi. Al, ákesi árirekte otyrǵandyqtan onyń únin shala-pula uqty.

— Saǵan aqyl aıtatyn men emes, sonda da oılanshy, ata, — dep Emraıın ony áldekim estip qoıatyndaı-aq ysyldaı sybyrlady.

— Sen aqyldy ediń ǵoı, ata.

— Oılandym, kóp oılandym. Jóni solaı, — dedi Organ, sirá, burynǵy raıynan kaıtpastan.

Ekeýi biraýyq únsiz qalǵan soń, Emraıın:

— Bárimiz bir qaıyqtamyz. Ne kórsek te birge kóremiz, taǵdyrymyz bir, — dedi.

— Taǵdyr, taǵdyr, — dep qart kúńirene kúbirledi, — taǵdyrdan qashyp qutylmassyń, ol ras. — Organnyń tamaǵy syr-syr etedi. — Taǵdyr solaı: qalaısyń ba — moıynsun, qalamasań — qarsy tur. Aqyry kórer sáýleń, tatar dám-tuzyń taýsylǵan eken, basqalar kún kóre turý úshin, óz taǵdyryńdy qamshylap asyqtyrǵan da durys. Óziń oılashy, múmkin, jol ashylyp, qurlyq ta kórinip qalar. Aqtyq álińdi jınap, jaǵaǵa jaqyn qalǵanda, náıeti birer tamshy aýyz sýǵa bola, bárimiz quryǵanymyz jón be, joq bir-aq adamnyń qurban bolǵany jón be?

Emraıın birdeńe-birdeńe dep mińgirledi de, ekeýi de únsiz qaldy.

Kırısk uıyqtap ketýge tyrysyp, udaıy kók tyshqandy shaqyrýmen boldy. Uıyqtap ketse, kók tyshqan keletindeı kórinedi. Biraq kózi iline qoımady.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

— Mylgýn qalaı? — dep surady Organ.

— Burynǵysynsha. Jatyr áli, — dedi Emraıın.

— Jatyr deımisiń. — Sál kidirip, qart óz ótinishin qaıtalady. — Ol esin jıǵan soń, meniń amanatymdy aıt.

— Aıtamyn, ata, — dep Emraıınniń daýsy dirildep shyqty. Áreń jótkirinip aldy: — aıtqanyńnyń bárin jetkizem.

— Sen oǵan aıt: men ony qurmetteýshi edim. Mylgýn myqty ańshy. Adamgershiligi de bar. Men ony árdaıym syılaýshy edim.

Ekeýi taǵy da úndemeı qaldy.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!"

Emraıın taǵy birdeńe aıtyp edi, Kırısk ony jóndi estı almady. Organ aıtty:

— Joq, kúte almaımyn, — dedi.— Óziń de kórip otyrsyń ǵoı, ál-dármen joq. Jaqsy ıt óligin kórsetpeıdi. Ózim-aq attanaıyn. Men uly adam edim! Ony ózim de bilemin. Meniń túsime ylǵı da Balyq-áıel enýshi edi. Ony sen túsinbeısiń... Men soǵan jol tarttym...

Ekeýi taǵy birdeńelerdi aıtyp otyrdy, Kırısk kók tyshqandy shaqyra-shaqyra, kózi ilinip bara jatty.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Bala talyqsı uıyqtap bara jatyp, ákesiniń Organǵa taıana túsip, aıtqan sózin emis-emis estigendeı boldy.

— Esińde me, ata. Bizdiń aýylǵa ana bir jyly buǵy jekken saýdager kelip edi ǵoı. Balta, ony-muny aıyrbastap alǵany káne. Iá sol Iá, jıren saqal edi ǵoı. Sol aıtyp edi ǵoı: bir elde uly adam bolǵan, ol teńizdiń ústimen jaıaý júre beredi eken dep. Sondaı adamdar bolǵan-aý, sirá...

— Demek, ol adam ulylardyń ishindegi ulysy, — dedi Organ. — Bizdiń eń uly qudirettimiz — Balyq-áıel.

Kırısk uıyqtap jatsa da, keıbir sózder qulaǵyna alystan talyp jetkendeı estiledi:

—- Toqtaı turshy, ata, Oılanshy.

— Támam. Meniń tuzym taýsyldy. Ustama meni... Endi shydaýǵa dármen joq.

— Qap-qarańǵy ǵoı...

— Báribir emes pe...

— Meniń saǵan aıtaıyn degen sózim bar áli:..

— Sóz taýsylmas. Biz ólgen soń da sóz taýsylmaıdy.

— Qap-qarańǵy ǵoı.

Ustama meni. Ál-dármenim bitip barady. Men ózim túseıin...

Qap-qarańǵy ǵoı...

Sender shydaı turyńdar. Áli birer jutym sý bar...

Balanyń basyn áldekimniń jap-jalpaq, qatqyl alaqany abaılap qana sıpalaǵandaı boldy. Ol uıyqtap jatyp, álgi Organnyń qoly ekenin sezdi. Álgi jyp-jyly, aýyr alaqan balanyń basyn máńgi eske saqtap qalǵysy kelgendeı, bala baıǵusty qorǵaǵysy kelgendeı birazǵa deıin taby bilinip turdy.

Kırısk túsinde teńiz betimen jaıaý júrip barady eken. Qurylyqqa tezirek jetip, sý ishkisi keledi. Sýǵa batyp ta ketpeıdi, qulap ta qalmaıdy. Aınala asa bir tańǵajaıyp kórinis. Kóz jeter jerdiń bári aınadaı jarqyraǵan shalqar teńiz. Teńizden, teńiz sýynan basqa búkil álemde eshteńe joq. Tek telegeı teńiz, shalqyǵan sý. Teńiz ústimen bala qara jer ústimen júrgendeı júrip keledi. Aınala túgel terbetilgen telegeı tolqyn. Tolqyndardyń qaıdan shyǵyp, qaıda barary beımálim.

Teńiz betinde bala japadan-jalǵyz. Áýeli ol Organ, Emraıın jáne Mylgýnnyń aldyna túsip, ozyp ketip, jaǵaǵa tezirek jetip, sý taýyp, álgilerdi sol sýǵa shaqyrmaq bolyp júgire jónelgen sıaqty edi. Al, keıinnen baıqasa — teńiz betinde jalǵyz ózi. Ol aıqaı salyp, serikterin shaqyrady. Biraq eshkim jaýap bermeıdi. Qybyr etken tiri jan, tyrs etken dybys joq... Olardyń qaıda quryp ketkenin bilmeı bala sarsań. Úreıi ushyp, shoshyp ketedi. Aıqaılaıdy — eshkim estimeıdi. Qaraıǵan jer jáne kórinbeıdi. Alqynyp, áli ketip, teńiz ústimen júgirip keledi, biraq qansha júgirse de bir orynnan jyljymaıdy, kenezesi keýip, shól qysyp áketip barady. Sol bir kezde ol tóbede ushyp júrgen qusty baıqap qalady. Lývr úırek sol eken. Jaryqtyq jumyrtqalaıtyn jer izdep, teńiz ústinde sharq uryp, shańqyldap júr eken. Biraq ol qonatyn oımaqtaı da qara jer joq. Aınala shalqyp jatqan shalqar sý. Lývr úırek sharq uryp, shyr-shyr etedi.

— Eı, Lývr! — dep aıqaılaıdy Kırısk. — Jer qaı jaqta? Men shóldedim!

— Álemde áli jer paıda bolǵan joq! — deıdi Lývr úırek. — Aınala tek tolqyndar ǵana.

— Basqalar qaıda ketken? — dep surady bala ǵaıyp bolǵan adamdardy izdep.

— Olar joq, olardy izdemeı-aq qoı, eshqaıda da joq olar, — dep ún qatty Lývr úırek.

Adam aýyzben aıtyp jetkizgisiz aýyr qasiret pen jalǵyzdyq sezim balanyń janyn kúızeltti. Bas aýǵan jaqqa qaraı qasha jónelgisi keledi, biraq barar jeriń joq, aınala shalqyǵan sý men týlaǵan tolqyndar. Lývr úırek te kóz ushynda buldyrap, jalǵyz noqattaı qaraıyp, alystap bara jatty.

— Lývr úırek, meni ala ket, tastama meni! Men shóldedim ǵoı! — dep jalyndy bala sonda.

Biraq ta úırek ún qatpady, sálden soń kózden tasa boldy: áli jarala qoımaǵan qara jerdi izdep ketti.

Bala kóziniń jasy kól bolyp, óksip oıandy. Kóńilinde sharasyz qaıǵy men úreıdiń aýyr zili jatyr. Jas aqqan kózin jaılap ashyp, tús kórgenin túsindi. Qaıyq qaltyldap tur eken. Bozǵylttana bastaǵan tuman túnek tóbeden tónip, jan-jaqtan qamalap tur. Bul atar tańnyń nyshany edi. Bala qozǵalaqtaı bastady.

— Ata, men shóldedim ǵoı, men tús kórdim, — dep mińgirledi ol qolyn Organ qartqa soza berip, Biraq onyń qolyna eshteńe ilikpedi. Oryndyqtaǵy qarttyń orny bos edi.

-— Ata! — dep shaqyrdy Kırısk. Eshkim ún qatpady. Bala basyn kóterip, shoshyp qaldy.

— Ata, ata! Qaıdasyń, ata!

— Aıqaılama! — dep Emraıın onyń qasyna jetip keldi. Balasyn qushaqtaı, qatty qysyp baýyryna basty.— Aıqaılama, atań joq! Shaqyrmaı-aq qoı ony endi! Ol Balyq-áıelge attanyp ketti.

Biraq bala ony uqqysy kelmeı:

— Atam qaıda? Atam qaıda meniń? — dep jylap jiberdi.

— Tyńdasańshy-eı! Jylama! Sabyr et, Kırısk, atań joq endi,— dep jubatpaq boldy ákesi, — Tek sen jylamashy. Ol saǵan sý ber dep ketti. Áli az ǵana sýymyz bar ǵoı. Jylaǵanyńdy qoısań sý berem. Tek sen jylamashy. Keshikpeı tuman aıyǵady, kóresiń sodan soń...

Kırısk jubana qoımaı ákesiniń qolynan bosanbaq bolyp julqyna berdi. Bul alys-tartystan qaıyq shaıqalyp ketti. Emraıın amaly taýsylyp, daǵdaryp qaldy.

— Mine, qazir kóresiń, júzip ketemiz! Qazir júzemiz! Eı, Mylgýn, tur! Tur deımin saǵan! Eskekti al qolyńa!

Mylgýn eskekti ese bastady. Qaıyq sý betimen ilbip syrǵanaı berdi. Kúlli álemdi qymtap alǵan myna sirespe bozǵylt tumanda qaıda, nege júzip bara jatqandary belgisiz.

Olar jańa kúndi osylaı qarsy aldy. Endi qaıyqta úsh-aq adam qaldy.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Keıinirek Kırısk azdap saıabyrsydy. Emraıın óz ornyna baryp otyrǵan soń tórt eskektiń ekpinimen qaıyqtyń júzýi jyldamdaı túsken. Qaıda, ne úshin júzip bara jatqany taǵy da beımálim. Organnyń ushty-kúıli ǵaıyp bolǵanyna qatty kúızelgen Kırısk óksigin áli basa almaı, qaıyqtyń art jaǵynda jetimsirep jalǵyz otyr. Emraıın men Mylgýn da unjyrǵalary túsip, ne ózderin, ne Kırıskti jubata almaı, bir-birine dát-qýat bere almaı qınalǵan shaq. Bar bilgeni — eskekke jarmasý ǵana. Áıteýir qybyrlaýdyń dalbasasy. Aq tuman arasynda bet-álpetteri qap-qara bolyp tútigip kórinedi. Ashtyq pen shóldiń aıyqpas aıaýsyz, aýyr zulmaty tóbelerinen tónip-aq tur. Bir-birine til qatpaı, jaqtary qarysyp qalǵan. Tek álden ýaqyttan keıin Mylgýn eskekti tastaı berip:

— Bol sýdy! — dep Emraıınge túnere til qatty.

Emraıın kespekten shómishtiń túbine bir-bir jutym sý quıdy. Onyń ózi borsyp ketken sasyq sý edi. Sol sýdyń ózi bar bolyp tursa káne. Endi bas-basyna úsh-tórt qasyqtan ǵana qaldy-aý, basqa túk joq. Jańaǵy jutqandary juǵyn da bolǵan joq, shóldiń dertin basa almady.

Aýa raıy ózgere me, joq pa? — degen suńǵyla suraqtyń sarsań sáti taǵy soqty. Úmitsiz saıtan, tuman áli-aq ashylar, dep aıtýǵa endi eshqaısysynyń aýzy barmaıdy. Ál-qýat ketip qaljyraǵan jandardy endi eriksiz enjarlyq bılep, myna kór tuman tutqynynda qaıyǵy qaqpaılaýsyz qaltyldap, taǵdyr quryǵyna tyrp etpeı moıynsunǵan shaq. Sodan basqa amal joq. Kór tuman adamdy ezgileı túsip, erikten aıyryp meń-zeń halde qaldyrǵan Tek Mylgýn ǵana sileıte bir boqtap alyp, úni dirildep, ashynyp turyp:

— Myna tuman qurysa — men ólýge daıyn! — dedi.— Qaıyqtan ózim-aq sekirip keter edim. Áıteýir jaryq dúnıeniń bir pushpaǵyn kórsem, átteń...

Emraıın lám demedi, tipti basyn da kótergen joq. Sóılegende — ne aıtady? Qaıyqtaǵy qalǵandardyń endigi úlkeni sol Biraq aıtar aqyl qalmaǵan. Barar jer, basar taý joq!

Ýaqyt etip jatty. Eskeksiz qaıyq birese tapjylmaı turyp qalady, birese qaıtadan qaltyldap jyljı jóneledi.

Sheksiz shól azabyna azynaǵan ashtyq qosylyp, qaıyqtaǵylardyń hali saǵat saıyn múshkildene berdi. Álsiz tándegi shybyn jan muryn ushyna taıana tústi.

Kırısk kirpigi ǵana qımyldap, qaıyqtyń artynda jatyr. Shoıyndaı bolyp zil tartqan basy aınala beredi, tynysy tarylyp, oqtyn-oqtyn ash qaryn azynap, ishin burap-burap áketedi. Sýsamyr derti bir tolastamaıdy, shól qysyp barady.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Shel qandyrǵysh kók tyshqanǵa jalynyp jatyp, bala endi tárki tirshilikti umytýǵa tyrysty. Endi ol sonaý Tarǵyl tóbet baýraıynda qalǵan ertegideı qol jetpes jumaq dúnıeni eske túsirip, sol oıdan pana izdegendeı edi.

Erni jybyrlap: "Kók tyshqan-aý, sý bershi!" — deıdi bala. Qazir basy aınalyp jatqanda onyń esine sonaý Tarǵyl tóbettiń bókterinen temen qaraı domalap oınaıtyn sátteri túse ketti. O, ol bir tamasha oıyn edi ǵoı. Bul oıynnyń sheberi osy Kırısk bolatyn. Bókterdiń qabaǵyna júgirip shyǵyp, tóbeden tómen qaraı bóreneshe domalap túser edi. Eki qolyńdy eki qaptalyńa qysyp alyp, ózińdi-óziń domalatyp jiberesiń. Bir-eki aýnap túsken soń, ózińdi-óziń toqtata almaı zymyrap bara jatasyń. Raqattan syqylyqtap kúlesiń kep. Aspan aýdarylyp-tóńkerilip bara jatady, bulttar aýnaqshyp, aǵashtar átkenshek oınap, bar álem asty-ústine shyqqandaı bolady. Aspanda kún ishek-silesi qata kúlgendeı bop kórinedi. Aınala aıqaı-shý, balalar máz-meıram! Birte-birte quldyrap domalap kele jatasyń, domalap kele jatasyń, kózińniń aldy buldyrap, áldekimniń beti sopaıyp, áldekimniń aıaǵy qısaıyp, qylt-qylt etip qalyp jatady. Aqyry saıdyń tabanyna jetip toqtaısyń. Qulaǵyń shýyldaıdy. Eń qyzyǵy endi bastalady. Balalar: bir, eki, úsh! — dep sanaǵanda basyńnyń aınalǵanyna qaramaı ornyńnan atyp turýyń shart. Ádette balalardyń bári de birden tura almaı, qulap qalyp jatady. Oı, sondaǵy qyran kúlki-aı! Ózgeler de kúledi, óziń de kúlesiń! Qulamaı turǵyń keledi, al aıaq asty shaıqalyp, teńselip bara jatady. Sondaıda Kırısk qulamaýshy edi. Qulamaýǵa barynsha tyrysyp baǵatyn. Óıtkeni janynda Mýzlýk bar ǵoı. Onyń kózinshe áldekim qusap qulap jatý uıat qoı.

Áıtse de eń qyzyǵy, eń kúlkilisi qabaqtan Mýzlýk ekeýi qatar túsip jarysa domalaǵan kezder edi. Qalasa, qyzdar da domalaı alady. Biraq olar qorqaq keledi, ári dese burymdary áldenege ilinip qalady. Biraq ony qoıshy. Mundaı-mundaı qyzyq oıyndarda jaraqat bolmaı turmaıdy.

Mýzlýk ekeýi qatar domalaǵan kezde Kırısk odan ozyp ketpeıin dep eshkimge bildirmesten ádeıi shyntaǵymen jer tirep bara jatady. Ekeýi saı tabanǵa birdeı domalap túsip, aıqaı-kúlki aralas qıqý kezinde "úsh!" degenge deıin oryndarynan ushyp tura keler edi de, Kırısk Mýzlýk qulap qalmasyn dep súıeı berer edi. Sol sáttiń ol úshin eń lázzat shaǵy ekenin eshkim baıqamaýshy edi-aý. Ekeýi birin-biri súıegen bolyp, eriksiz qushaqtasar edi. Mýzlýktiń erinderi júregińdi julyp alardaı dirildep, syqylyqtaı kúlip; ótirikten qulap bara jatqan bolady da, Kırısk ony súıeı bergen bolyp, ekeýi qushaqtasyp qalady. Sol kezde bul ekeýiniń aǵyl-tegil baqyt qushaǵynda turyp, úrkek, balań mahabbattyń býyna mas bolǵanyn basqalar baıqamas edi. Juqa kóılektiń astynan qyz shirkinniń júregi tarsyldaı soǵatyn. Ekeýiniń denesi bir-birine jýysyp ketkende, Kırısktiń qoly abaısyzda qyzdyń jańadan túıin tastaǵan top-tompaq tósine tıip keter edi de, qyz balanyń denesi dir-dir ete qalyp, Kırıskke jabysa túser edi. O, shirkin, sol kezdegi onyń shala mastyqtan jaınań qaqqan sıqyrly kózqarasyn aıtsańshy! Sol sátte kúlli álem: jer de, aspan da kúlki men baqyt qushaǵynda quıqyljı shyr aınalyp, shattyqqa keneler edi. Munyń aty tańǵajaıyp baqyt ekenin sonda balalar bilgen be, sirá...

Tek birde bir jamaǵaıynnyń Kırıskten úlkenirek jeksuryndaý balasy sezip qalypty: sodan ol da basy aınalyp qulap bara jatqan bolyp, esalań adamsha Mýzlýkqa asyla ketkeni bar. Mýzlýk sheginip qalyp, qasha jónelip edi, anaý basy aınalyp táltirektegen bolyp, Mýzlýkqa taǵy da jarmasa bastaǵany. Sonda Kırısk álgimen bir tóbelesti deısiń. Álgi noqaı úlkendigin istep, Kırıskti birneshe ret shalyp jyqty. Biraq Kırısk te berispedi-aý. Aqyry ıtjyǵyspen tyndy.

Ábden silesi qatqansha oınap-oınap, entikken tersheń balalar sý ishpek bolyp bulaqqa qaraı tura júgirer edi. O, sol bir qýanyshty kezder-aı!

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Aý, kók tyshqan, sý bershi...

Bulaq jaqyn bolatyn. Ormannan bastalǵan bastaý osy balalar oınaıtyn jerden kelip shyǵatyn. Bulaq túbinde malta tastar jatar edi, káýsar sý sap-salqyn-aý, shirkin, Jaǵalaı belýardan túrli shópter ósip, sýdy qaýmalap, qalqalap turar edi. Dál sýaǵarda ósken shópter aǵynmen alysyp, syqylyqtaǵan sýmen birge sylańdap jatady. Erke bulaq birese kún sáýlesine shaǵylysyp, jarq ete qalyp, birese túksıgen jarqabaqtyń astyna súńgip ketip, keıde ný jynys shóptiń arasyna jasyrynyp qalyp, teńiz jaqqa qaraı jóńkilip jatatyn.

Balalar osy bulaqqa atoılap kelip, jaǵadaǵy shópti qoldarymen ysyra-mysyra, sýǵa bas qoıatyn. Qol jýyp, sýdy alaqanmen alyp urttaý degen joq, buǵysha basty sýǵa kómip jibergende, byldyr bulaq olardyń bet-aýzyn aımalaı qytyqtaıdy kelip. O, ol bir raqat dúnıesi edi ǵoı!

Kók tyshqan-aý, sý bershi!
Kek tyshqan-aý, sý bershi!
Aý, kók tyshqan, sý bershi...

Balaqaılar sýǵa bastaryn tyǵyp qaz-qatar jatar edi. Iyqtary tıisip, sýǵa suqqan qoldary bir adamnyń qolyndaı birigip ketetin. Olar sýdy erinderimen qarmap, demalyp-demalyp, qaıta-qaıta juta beredi. Jutqan saıyn raqattanyp, endi erikkennen sýdy byldyrlata úrlep oınaıdy. Olar bulaq basynan ketkisi kelmeıdi, kúmisteı aǵynnan bastaryn alǵysy kelmeıdi. Aınadaı aǵyn sýdan ózderiniń qısyq-qısyq sýretterin kórip, soǵan meıram bolyp, birine-biri qarap kúlisedi-aı kelip.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!
Kók tyshqan-aý, sý bershi!
Kók tyshqan-aý, sý bershi!
Aý, kók tyshqan, sý bershi...

Mýzlýk sonda sýdan basyn almaı, kóziniń qıyǵymen ǵana Kırıskke qýlana kúlimdep qarap qoıady. Kırısk te oǵan kóziniń qıyǵymen qýlana kúlimdep jaýap qatqandaı bolady. Qyz bala oryn jetpegendeı Kırıskti ıyǵymen ıterip-ıterip qoıady. Kırısk shegine qoımaıdy. Sonda qyz aýzyna sý toltyryp alyp, onyń betine búrkip kep jiberedi. Kırısk sýdy urtyna tolǵansha urttap alyp, qyzdyń betine syzdyqtata búrkip-búrkip jiberedi. Al káne, alqyn-julqyn aıqas bastalsyn da ketsin. Ekeýi de bulaqty shalpyldatyp, bir-birine sýdy aıamaı shasha beredi, shasha beredi. Ústi-bastary malmandaı bolyp, shyńǵyra aıqaılap, bulaq boıymen birin-biri qýalap asyr salady...

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Endi qaıtyp sol qyzyqtyń eshqashan qaıtyp kelmeıtinin oılaǵanda Kırısktiń júregi syzdap sala berdi. Tynysy tarylyp, ishi-baýyry burap áketip barady. Sol aýrýǵa shydaı almaı, búk túsip, álgi bir kók tyshqanǵa minájat aıtyp, aqyryn ǵana jylap jatty.

Kók tyshqan-aý, sý bershi!

Bala ótken qyzyqtan medet izdep, jantalasyp jata berdi. Jaǵdaı sol báz baıaǵy. Aq kebindeı qymtaǵan qalyń tuman áli qamalap tur. Qaıyqtaǵylar óz-óz oryndarynda talyqsyp jatyr. Alda ne kútip turǵany áli belgisiz. Tek bir kezde qaıyq qatty qaltań ete qaldy. Bala ákesiniń shoshynǵan daýsyn estip qaldy:

— Mylgýn! Mylgýn! Onyń qalaı! Qoı, qazir!

Kırısk basyn kóterip qarap edi: shoshyp ketti. Mylgýn qaıyqtyń erneýinen eńkeıip, ojaýmen teńiz sýyn kósip alyp iship jatyr eken.

— Qoı, qazir! — dep Emraıın onyń qolyndaǵy ojaýdy tartyp almaq bolyp tura umtyldy.

Biraq Mylgýn qaharlana qarsy turdy:

— Jaqyndama maǵan, Qabasaqal! Óltiremin! Aýyzǵa alyp bolmaıtyn ap-ashy tuzdy sýdy Mylgýn aýzynan aǵyza, ústi-basyna tóge-móge, ózin-ózi zorlap, obyp-obyp jutqanda ojaý tutqan qoly qalsh-qalsh etedi. Túrinen adam shoshyrlyq, jabaıy ań sıaqty edi.

Odan soń ol ojaýdy qaıyqtyń túbine laqtyryp tastap tynysy bitip qyr-qyr etip, shalqasynan qulaı ketti. Ony azaptan qutqarýǵa dármen joq. Kırısk qoryqqanynan bir ýys bolyp búkshıe tústi, ishi-baýyry burynǵydan beter burap-burap aýyrdy, shól degeniń shydatpaı qysyp áketip barady. Emraıın burynǵydan beter júnjip, basy salbyrap, qaıyqty eskekpen jaılap jyljytyp, belgisiz tumandy túrtkileı júzip júre berdi. Odan basqa onyń qolynan ne kelsin...

Mylgýn bir sát tynshıdy da, qaıtadan shel shabýylyna shydaı almaı, qyr-qyr etip, tula boıy qalshyldap, jantalasyp jatady. Sálden soń ol aqyry basyn kóterdi:

— Órtenip barady, ishim órtenip barady! — dep ústindegi kıiminiń omyraýyn aıyryp-aıyryp tastady.

— Aıtsańshy endi, ne isteıin? Qaıtsem jeńildetem seniń azabyńdy? Anadan bir jutym.., — dep Emraıın kespekti nusqady.

— Kishkene quıaıyn ba?

Joq, — dep bas tartty Mylgýn. — Endi keregi joq. Marqum Organ ataı qusap tún túskenshe shydaı turam ǵoı dep edim, bolmady. Meıli. Áıtpese is nasyrǵa shabar. Sýdyń bárin iship qoıarmyn. Endi bittim, men joqpyn. Meniń talqanym taýsyldy... Men ózim-aq... Ózim, áli kúshim jetedi.

Myna qulazyǵan qý tumannyń ishinde aqyrǵy demi taýsylyp bara jatqan adamnyń sózin estýden artyq bar ma eken! Emraıın óziniń jan joldasy, ári baýyry Mylgýnnyń kóńilin aýlap kórmek edi, biraq Mylgýn ony tyńdaǵysy da kelmedi. Ol jantalasyp, bar azaptan bir-aq qutylýǵa beldi bekem baılaǵan eken.

— Endi maǵan sóz sóıleme! -— dep aqılandy Mylgýn. — Endigi bos sóz. Men ózim-aq... ózim-aq ketemin. Al, ákeli-balaly ekeýiń ózderiń bilińder. Osy durys. Meniń munymdy keshirińder, baýyrlarym. Sender ákeli-balaly ekeýiń qalyńdar, áli azdaǵan sý bar ǵoı... Al, men qazir attanamyn. — Osyny aıtyp Mylgýn tyrmysyp jatyp qaıyqtyń erneýine asyldy. Óldim-taldym degende ornynan áreń kóterilip alyp, Emraıınge túnere qarap turyp:

— Sen maǵan kesir bolma, Qabasaqal! — dedi. — Osy jón. Maǵan bóget bolma. Qosh bolyńdar! Múmkin, kóretin jaryq sáýleleriń bar shyǵar... Men qazir... mine... sen tez-tez júzip ket. Qaıyqty tez áket. Kútpe meni... Eger maǵan jaqyndasań, qaıyqty tóńkerip tastaımyn. Al, silte eskekti, Qabasaqal, qattyraq es! Estımisiń-eı, áıtpese aýdaryp tastaımyn...

Mylgýnnyń tilegi men buıryǵyn oryndamasqa laj qalmady. Qaıyq tilsiz tuman men tilsiz teńizdi qaq jaryp, zymyrap týra tartty. Kırısk úni dirildep jylap jiberdi:

— Akı-Mylgýn! Mylgýn-aǵa! Qoıyńyz!

Dál sol sátte Mylgýn aı-shaıǵa qaramaı qaıyqtan aýnap tústi. Qaıyq bir jaǵyna qaraı quldyraı qısaıyp baryp, qaıta túzeldi.

— Ary ket! Ary ket jyldam! — dep aıqaı saldy muzdaı sýǵa qoly erbeńdep batyp bara jatqan Mylgýn.

Qalyń tuman ony kózden lezde tasa qyldy. Aınala typ-tynysh, kenet sol óli tynyshtyqty Mylgýnnyń aqyrǵy aıqaıy selt etkizdi de, qaıtadan tyna qaldy. Sonda Emraıın baýyry shydaı almaı:

Mylgýn! Mylgýn! — dep ókire jylap, qaıyqty tez qaıta burdy.

Qaıyqty aǵyzyp qaıtyp kelgende, Mylgýn kórinbeı ketip edi. Sýdyń beti syp-sylań, typ-tynysh. Eshteńe bolmaǵandaı, eshkim batpaǵandaı, iz-túz joq. Álgide ǵana tiri adamnyń dál qaı jerge batyp ketkeni de belgisiz.

Ákeli-balaly ekeýi endi ábden qarańǵy túskenshe sol jerdi aınalyp júrdi de qoıdy. Qaıǵydan qan jutyp, ekeýi de eńirep turyp, kóp jylady. Ákesiniń jylaǵanyn Kırısk ómirinde tuńǵysh ret sonda kórdi. Oǵan deıin onyń jylaǵanyn bala kórgen de emes, bilgen de emes.

— Endi biz jalǵyz qaldyq, — dep mińgirledi Emraıın saqalyna saýlaǵan jasty súrtip. — Mylgýnym, qaıran meniń Mylgýnym! — dep kúbirlep óksigenin esh basa almaıdy.

Al, kún bolsa batyp bara jatty. Sirá, batyp bara jatqan bolar. Eger bul álemde kún áli bar bolsa, eger ol áli aspan astynda, teńizderdiń tumandardyń ústimen aınalyp júrgen bolsa, onda ol qazir aspaı-saspaı uıasyna qonǵan shyǵar. Al, munda ińirdiń qara boıaýyna qana túsken qalyń tuman arasynda, sheksiz teńiz ústinde adasqan jalǵyz qaıyq sandalyp júr. Onyń ishinde endi eki-aq adam qaldy. Ákeli-balaly ekeýi-aq.

Aqyrdyń aqyrynda Emraıın sý ishpesek bolmas dep túıdi. Kırısktiń osy sátti zaryǵa kútip jatqanyn ol biledi árıne. Balasynyń qyńqyl-syńqylsyz ashtyqpen, shólmen qasarysa arpalysyp jatqanyn jáne biledi. Mylgýnnyń ólimi kópke deıin sý týraly oıdy kómeskilendirip jibergen sıaqty edi. Biraq sum shól áste-áste qaıtadan beleń alyp, álgi bir azap sátterin az ýaqyt tyıǵany úshin ósh alǵandaı endi eselep qysa tústi.

Jerge tamyzyp almaıyn dep asa bir saqtyqpen borsyǵan sýdan áýeli Kırıskke azdap aǵyzdy. Kırısk ákesiniń qolynan shómishti julyp alyp, arqasy ustaǵan baqsydaı obynyp, álgi tamshyny jutyp saldy. Emraıın endi sýdy ózine quıyp kórip edi, kespektiń túbinde tuldyr ǵana qalǵandaı boldy. Ákesiniń qolyndaǵy kespektiń tóńkerilýine qarap, endi sýdyń múlde az qalǵanyn bala da baıqady. Osylaı bolaryn kún ilgeri bilse de, myna tapshylyqty kózimen kórip Emraıın múlde shoshyp ketti. Ojaýdaǵy sýdy ishýge asyqqan joq. Ojaýdy qolyna ustap otyryp, shel azabynan myń ese aýyr azaptyń tónip kele jatqanyn endi ańǵaryp, daǵdardy da qaldy.

— Má, ustaı tur, — dep ojaýdy balasyna usyndy. İshinde sýy bar ojaýdy tutyp otyrý balasyna zor azap ekenin jáne de sezdi.

Qolynda sý bola turyp, ishe almaý degen netken qıamet! Emraıın qoly ojaýdan bosaǵan soń kespektiń tyǵynyn myqtap urdy da, aǵash bóshkeni óz ornyna qoıdy.

— İsh,— dedi ol ulyna.

-— Óziń she? — dep balasy ań-tań.

— Men keıin ishem. Qınalma, ishe ǵoı, — dedi ákesi sabyr saqtap.

Kırısk sasyǵan sýdy lezde jutyp saldy. Shóli árıne, qanbady, dese de ishtegi alaý azdap bolsa da basylǵandaı boldy.

— Qalaı? — dedi ákesi.

— Azdap táýir,— dep til qatty bala rıza peıilmen.

Sen qoryqpa. Tipti bir tamshy sý tatpaǵannyń ózinde adam eki-úsh kúnge shydaıdy. Osy esińde bolsyn. Ne bále kelse de tek qorqýshy bolma.

— Sen sondyqtan ishpediń be? — dep qaldy Kırısk. Sosyn suraqtan Emraıın tosylyp qaldy. Aqyry oılanyp otyryp:

— Iá, dedi.

— Al tamaqsyz qansha ýaqyt shydaýǵa bolady? Biz dám tatpaǵaly talaı kún ótti ǵoı.

— Sý bolsa boldy. Sen ony oılaı berme. Kel, odan da biraz júzip alaıyq. Saǵan aıtar sózim bar.

Júze sóılespese bolmaıtyndaı, Emraııı eskekterin shıqyldatyp, qaıyqty baıaý qalyqtatyp, qalyń tuman arasynda baǵyt-baǵdarsyz kete bardy. Dátke qýat qylmasa, sóz bastaý qıyn edi. Osylaı ilbip bara jatqanda aıtar sózdiń júıesin tabý ońaılaıtyn sıaqty kórindi Emraıınge. Onyń aıtaıyn degen oıyn aıtpaq turmaq, oılaýdyń ózi ázireıildeı qaharly edi. Eskekti ózi esip qana qoımaı, balasyn da jumysqa saldy. Balaǵa eskek estirip te, tipti júzip te qajeti joq edi. Bala Mylgýn-aǵasynyń aýyr eskekterin áreń qozǵaltyp keledi. Jalǵyz eskek bolsa bir sári, qos eskekke munyń shamasy áli kelińkiremeıdi eken. Onyń ústine Kırısk ábden álsiregen ǵoı. Ol turmaq, Emraıınniń ózi de saǵat saıyn ál-dármeni sarqylyp barady. Ákesi sol sebepti de sóz bastaýǵa asyǵady. Ýaqyt shirkin ótip barady, sońǵy saǵat soǵýǵa jaqyn. Ólsheýli mezgil ótkeli tur.

Kırısk artyna burylmastan, til qatpastan aýyr eskekterdi áreń tolǵap otyr. Emraıındi qınaǵan bul jaıt ta emes. Balasyna jelkesinen qarap otyryp, onyń áli buǵanasy qatpaǵan qorǵansyz náreste ekenin endi ańǵaryp, jan dúnıesi eljirep, jaraly júregi qan jylap, myna tasyrańdaǵan taǵdyrdyń sonshalyqty qatybas bolǵanyna azalanyp, áttegen-aı, ernin bir tisteledi deısiń. Myna jalǵyz jádigerge aıtaıyn degen oıyn aıta almaıdy, aıtpasqa taǵy bolmaıdy...

Birte-birte tumannyń túsi túnere tústi, jan-jaqtan qorqaý qarańǵylyq qamalady. Emraıın bolsa aýyr oıdyń zili basyp, áli júzip keledi, endi ýaqyt shyn taqalǵan sıaqty. Tabıǵatynan qansha berik bolǵanmen, ózin-ózi qansha qaıraǵanmen, ashtyq pen shól onyń ál-qýatyn jyldam jalmap, janyn alqymǵa taqaǵan sıaqty edi. Alda turǵan apatqa balanyń boıyn da, oıyn da úıretip, ajal men azaptyń bet-júzine týra qaraýdy amanat etip aıtyp qalýǵa asyqpasa bolmady. Ázirshe ál-dármeni barda aıtyp úlgermese — ókinishi ótelmes.

Organ men Mylgýnnyń sońynan ózi de attanbasqa amal joq ekenin Emraıın paıymdap bolǵan. Balanyń ómirin saqtap qalýdyń, tym bolmasa ana birer tamshy sasyq sý taýsylǵansha onyń janyn qaýzaı turýdyń birden-bir joly osy ǵana. Myna tuıyq tuman búgin túnde ashyla ma joq erteń kúndiz ashyla ma, álde múlde ashylmaı ma, áıteýir bir aıyǵa qalǵan kúnde orasan teńizdiń ortasynda japadan-jalǵyz bala qalaı, qaıtip kún kórip, qalaı jol taba alar — buǵan Emraıınniń aqyly jetpes, bul suraqtyń túıini sheshýsiz. Ólimsirep jylt-jylt etken jalǵyz úmit bar: eger teńiz tumannan ashyla qalsa, ań adamdardyń úlken kemesi kezdesip, balany qutqaryp qalar. Álbette bul, áıteýir, dúdámal da bolsa, joramal tek. Jurttyń aıtýynsha, aq adamdardyń úlken kemesi muqıt kezip, keı-keıde osy jaqqa da jaqyndap keletin kórinedi. Adam estimegen alys jaqtardan shyǵyp, alys elderge attanady-mys, Emraıın ondaı kemeni ómirinde kórgen emes, ras kezbe saýdagerlerdiń aıtýynsha, aq adamdar taýdaı-taýdaı qaıyqtarǵa minip júretin kórinedi, álgi saýdagerler sol kemege mingenbiz dep te aıtady. Saýdager halyqtyń jer betinde bilmeıtini joq, tegi sondaı qaıyqtardyń bary ras ta shyǵar. Aýa raıy ashylyp, álgi aq adamdardyń osy jaqqa joly túsip, jalǵyz jádigerdiń qaltyldaq qaıyǵyn baıqap qalsa, kim biledi, qutqaryp ta alar. Bul, áıteýir úmitsiz shaıtannyń kebi, áıtpese bári neǵaıbyl, bári tek qıyrsyz qıal.

Aqyrǵy saparǵa attanar aldynda ákesi balasyna osy jaıdy aıtpaqshy edi. Taǵy da bir aıtatyn amanat bar. Bala jalǵyz qalǵanda, ajal aqymaq oǵan da quryq salar bolsa, aqyrǵy tamshy sý taýsylyp, shelden demi taýsylar bolsa, balanyń qaıyq ústinde ólgeni jaqsy. Organ men Mylgýn qusap, endi sálden soń aqyrǵy jaıǵa attanatyn Emraıın qusap sýǵa sekirip ólmeý kerek. Ábden esinen aıyrylyp, kózi jumylǵansha bala qaıyqta jatsyn, qozǵalmasyn. Osyny aıtpasqa amal joq, taǵdyr basqa saldy eken kóný kerek... Al endi bir sát balanyń japadan-jalǵyz japan teńizdiń ortasynda qalyp, ashtyq pen elden talmaýsyrap, ólip bara jatqanyn kóz aldyna elestetýi muń eken, Emraıın tula boıy túrshigip, shybyn jany shyrqyrap shoshyp ketti. Mundaı sumdyqqa jan balasy shydap bolmas, buǵan tózý múmkin emes. Bala baıǵusty bulaı jalǵyz tastaýǵa bolmas, odan da ekeýi birge ólgeni jaqsy.

Sálden soń teńiz ústinde kózge túrtse kórgisiz, túpsiz túnek tún basty. Tuman tutqynynda kúndiz júzýdiń ózi dalbasa, al myna kórdeı qarańǵy túnde júzý múlde aqylǵa syıymsyz. Qaıyq bir orynda baıaý shaıqalyp tur. Aýa raıy ózgeretin túri joq, tipten belgi joq. Óli teńiz tyrp etpeıdi.

Áke men bala qaıyq túbinde bir-birine tyǵylyp qatar jatyr. Ekeýi de kóz ilgen joq. Ashtyq arytqan, shól sansyratqan sorlylar endigi kúnniń ne bolaryn oılap, azap shegýde...

Ákesimen katar jatyp, bala onyń qý súıegi qalǵanyn sezdi, alpamsadaı denesi de kishireıip, múlde shógip qalypty. Tek saqaly ǵana burynǵysynsha qaıratty, qap-qatty eken. Ákesin aıap bala ishinen jylap, kózdiń jasyn jutyp jatty. Qazir ol buǵan deıin belgisiz bolyp kelgen sezimderdi bastan keshti. Áke men balanyń arasyndaǵy uly mahabbat syryn endi sezdi. Bul sezimdi ol sózben aıtyp jetkize almas, óıtkeni ol sezim balanyń qany men janynda, júreginiń lúpilinde jasyrynyp jatqan tuńǵıyq dúnıe buryn ol ákesine tartyp týǵanyn maqtan eter edi, soǵan eliktep, ákesindeı bolyp ósýdi armandaıtyn, endi ol ákesi men ekeýi bir adam ekenin túsindi, ákesi balasynyń bastalýy da, bala — ákeniń jalǵasy eken Sondyqtan da ákesin aıap, jany kúızelgeni, ózin-ózi aıap, tebirengeni eken. Endi ol kók tyshqanǵa shyn yqylasymen jalbarynyp, ákesi men ekeýine sý ákelip berýdi tiledi:

Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!
Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!

Ákesi saǵat saıyn sýsamyr dertten ózegi órtenip, ólim haline jetip qalsa da, endi ózi úshin sýdy ańsap oıyn sarsytpady. İshek-qarny qańsyp, temir buraý salyp buraǵandaı, alaýlaı tústi. Basy shyńyldap, qursaý salǵandaı synyp bara jatty. Mylgýnnyń sońǵy mınýttardaǵy shekken azabyn ol endi túsindi. Emraıın endi bul azapty da oılap jatpady. Endi sý týraly, shel qandyrýdy oılap jatýdyń túkke keregi joq edi. Eger de bala bolmasa, baýyryna balapandaı tyǵylyp otyrǵan bıshara uly bolmasa, ol bul azapty shekkenshe, tezirek janyn jaı taptyrar edi. Bala tiri qalar

degen úmit joqqa tán, sóıte tura onyń ómirin sál sátke bolsa da uzarta alsam degen jantalas arman — qazirgi bar maqsaty, bar tilegi sol ǵana: bala sál sátke bolsa da úzilip ketpeı tiri bola tursa eken. Sol sebepti de ol ózin ólimge qıýy kerek. Bala úshin, biraq balany japadan-jalǵyz, eki kózin jáýdiretip, myna japan teńizde panasyz qaldyryp ketýge taǵy dármen joq. Ólim ózi kelgenshe shydaı turaıyn dese balanyń bir qasyq nesibesine, onyń ómirin birer saǵatqa bolsa da saqtaı alatyn bir jutym sýyna ortaq bolady, sol sumdyq bolmas úshin sum ómirmen dál qazir qoshtasaıyn dese, balany taǵy qımaıdy. Shyn qıyny osy edi. Biraq endi shegerilip, endi áreket jasamasa, aqyl-esi durysta attanbasa, taǵy qater...

Ákeniń sońǵy saǵaty soqqan sıaqty... Munyń bárin myna ulyna qalaı ǵana, qandaı sózben aıtyp túsindirmek? Saǵan bola seni qıyp tastap baramyn dep qalaı ǵana aıta alady?

Ákeniń sońǵy saǵaty soqqan sıaqty... Ákesiniń osy oıyn sezip qalǵandaı, Kırısk: — Áke! — dep sybyrlady da onyń baýyryna tyǵyla túsip, kók tyshqanǵa taǵy jalyndy:

Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!
Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!

Emraıın qara qaıǵydan qan jylap, balasyna eshteńe aıta almady. Ol ulymen oısha, ishten qoshtasty. Qoshtasqan saıyn, aryzdasqan saıyn, aqyrǵy saparǵa attaný sáti qıyndaı tústi. Sol sátte ol óziniń búkil ǵumyry dál osy túngi ómirdiń bastaýy ǵana ekenin uqty. Myna ulǵa ózin jalǵastyrý úshin, óz ómirin myna ulmen uzartý úshin Emraıın dúnıege kelgen eken dep sol úshin endi ólmek eken Balasymen únsiz qoshtasyp otyryp ol qazir osyny oılady. Sheıit keter keremet sátte Emraıın uly jańalyq ashty: óziniń týýy, eseıip, er jetip ómir súrýi, myna qazir aqyrǵy sátke deıin jantalasýy — bári, bári óziniń endigi ǵumyryn myna ulmen uzartý úshin ǵana eken. Bul uly shyndyqty ol buǵan deıin oılamaǵan bolsa, ol beıqam tirshiliktiń arqasy edi.

Ras, mundaı oı buryn da bir ret naızaǵaıdaı jarq etip ótkeni bar. Qazir sol esine tústi. Marqum Mylgýn jáne basqa aǵaıyndary bári ormannan aǵash kesken bir kez kóz aldyna keldi. Adamdar kesken uly báıterek qulaı bastaǵan sát edi. Dál sol shaqta Emraıın álgi alyp aǵashtyń qular jaǵynda turyp qalypty. Zaý terek aýany qaq jaryp, jolyndaǵynyń bárin qaqyratyp qulap bara jatqanda adamdar Emraıınge: — Qash! — dep aıqaı saldy.

Emraıın qapyda qalshıyp qatty da qaldy. Endigi áreket báribir kesh edi: aspandy qaqyratyp, jan-jaǵyn japyryp, báıterek tóbeden tóne qulap kele jatty. Sol qas qaǵym sátte onyń oıyna Kırısk qana tústi. Ol kezde Kırısk múlde kishkentaı edi. Qaryndasy Psýlk áli dúnıege kelmegen kez. Sol surapyl sátte Emraıınniń esine Kırıskten basqa eshkim de, eshteńe de túspedi, artymda Kırısk bar degennen basqa eshteńe de oılap úlgirmedi. Butaqtary sýyldap, jerdiń shańyn burq etkizip, aǵash týra janynan sýlap tústi. Jurt jadyrap shý etti. Emraıın aman-esen, saý qaldy.

Osy oqıǵa oıyna oralyp, Emraıın óziniń bar ómiriniń maǵynasy myna Kırıskke baılanysty ekenin, ómirinde ákelik sezimnen artyq, oǵan qudiretti sezim bolmaǵanyn qazir túsindi. Bul úshin óziniń balalaryna, ásirese Kırıskke rıza edi. Qazir Kırıskke osy jaıdy aıtqysy keldi de, biraq mazasyn almaıyn dedi. Balanyń hali onsyz da múshkil edi...

Ákeniń sońǵy saǵaty soqqan sıaqty...
Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!
Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!
Ákeniń sońǵy saǵaty soqqan sıaqty...

Onyń taǵy da bir-eki qımas esteligi bar edi, olarmen qıysýdyń ózi qıyn-dy. Ýaqyt mursha bermese de ol álgi qıyspas estelikterin eske túsirmeı bul dúnıeden attanǵysy kelmedi. Keshikpeı aqtyq saparǵa attanatynyn bir eli esten shyǵarmaı, endi ol óziniń estelikterimen qoshtasty.

Áıelin ol á degennen súıip, jaqsy kórgen. Bir ǵajaby, teńiz ústinde saparda júrip, úıde otyrǵan áıeli ne oılasa, bir mezgilde ol da sony oılaıdy eken. Áý bastan-aq solaı boldy. Áıeli de kúıeýiniń alysta júrip ne oılaǵanyn sezedi eken... Alystan birin-biri sezip-bilýleri ekeýine ǵana aıan qupıa syr edi, basqa janǵa belgisiz bul baqyt ekeýiniń sonshalyqty jaqyndyǵynyń belgisi edi.

Áıeliniń boıyna Kırısk bitken kezde, ul ekeni, ıakı qyz ekeni áli belgisiz shaqta, joldan oralǵan boıy Emraıın áıeline:

— Osy sen ul tabasyń-aý? — dedi.

— Tıysh, jyn-peri estip qoımasyn! — dep áıeli shoshyp ketti de, artynsha eki kózi jaınańdap shyǵa keldi. — Ony sen qaıdan bilesin?

— Ul tabatynyńdy sen búgin oıladyń ǵoı. Sen ul tapqyń-aq keledi.

— Sen she? Sen ne qalaısyń?

— Seniń ne oılaıtynyńdy meniń sezetinimdi sen bilesiń ǵoı. Sen ne oılasań, men de sony oıladym.

— Men de seniń tilegińdi sezip, ul tapqym-aq keledi...

Aqyry aıtqandary keldi. Sezim aldamapty. Áıeli aı-kúnine jetip, bosanatyn kez taıandy. Júkti áıel osy kezde kúıeýiniń jamaý-jasqaý teri shalbaryn kıip júrdi. Muny qalaı degende, sen alysta júrgende erkektiń kıesi boıymda júrsin dedim, áıtpese bala shynjaý bolyp qalady dep túsindirdi. Sol shaqta ol qyryq quraý teri shalbar kıse de eń sulý da, eń súıkimdi áıel zaty edi-aý!

Kim týar eken dep kóńil qobaljyǵan, qýanyshty da, shýaqty kúnder edi sol...

Sóıtse ol kútkenderi osy Kırısk eken...

Endi sol Kırıskten máńgi-baqı aıyrylysar shaq týdy.

Kırısk sál ósińkiregen kezde, sheshesi áldeqalaı ashýlanyp, osy sen joqta janym tynysh edi, dep qaldy.

Bala qatty ókpelep:

— Men joq kezde men qaıda bolyppyn? — dep qadalyp qoımaı qoıdy, ákesi teńizden qaıtqan saparynda.

Al kep kúl deısiń... Áıeli ekeýi únsiz jymyńdasady. Kúıeýiniń balaǵa ne aıtaryn bilmeı qınalǵanyna áıeli máz bolady.

Endi ǵoı ákesi balasyna: sen áli dúnıege kelmegen kezde meniń belimde bolatynsyń, meniń belimnen shesheńniń bádenine túsip paıda boldyń. Sen meniń tánimnen jaralǵansyń, demek sen meniń jalǵasymsyń, seniń balalaryń, olardyń balalary osylaı-osylaı jalǵasyp kete beredi... — dep aıtar edi.

Iá, ol osylaı dep aıtar edi, óleriniń aldynda osylaısha aıtyp ketse — baqytty bolar edi, biraq endi talqany taýsyldy. Onyń tuqymy úziletin boldy. Úrim-butaqsyz qalatyn boldy. Kırısk endi ári ketkende bir-eki-aq kún ómir súredi, odan aryǵa shydamaıdy. Muny áke sorly biledi. Balaǵa bola ózi óletini qınamaıdy. Muny áke sorly biledi. Balaǵa bola ózi óletini qınamaıdy áste, onyń ózegin órtep, janyn jep bara jatqan jaı — jańaǵy tuqym-tuqıany quryp ketý qaýpi.

Balasyna eń aqtyq aıtaıyn degeni: endigi qalǵan ómirinde Organ-atań men Mylgýn-aǵańdy rızashylyqpen esińe al, demekshi edi. Olar endi bul dúnıede joq, olardy tiriler esine ala ma, joq pa — olarǵa báribir, biraq ólgenderdi eske alý tirilerdiń óz tirshiligi úshin qajet. Qas qaǵym ómiriń qalǵanda da osyndaı oı óziń úshin kerek-dúr.

Óler shaǵyńda jaqsy adamdar týraly rıza peıilde bolsań — saýap-dúr

Biraq áke balaǵa muny aıtyp jatpady. Kırısk ózi de biletin shyǵar, dep shamalady...

Kırısk oıanyp ketti de, ótken túnderge qaraǵanda búgin jylyraq uıyqtaǵanyna qaıran qaldy. Sóıtse munyń ústine ákesi óziniń tonyn jaýyp qoıǵan eken. Bala kózin ashyp, basyn kóterip edi — qaıyqta ákesi joq. Ol ornynan ushyp turyp, qaıyqtyń ishin qolymen sıpalap tintip jan shoshyrlyq daýyspen aıqaılap jylap jiberdi. Bul zarly ún tumandy teńizdiń meńireý tynyshtyǵyn buzyp qaıǵyǵa toly qalpynda aıdalada kópke deıin shyryldap turyp aldy. Jan daýsy shyǵa jylaǵan bala aqyry talyqsyp baryp qulady da, úni qyr-qyr etip, basymen qaıyqtyń túbin soqqylap, náreste júrektiń kúıigin basa almaı jatty. Bul onyń ákeler aldyndaǵy boryshyn ótep, olarǵa degen mahabbatyn ám qaıǵysyn bildirip, solardy joqtaýy edi...

Bala bas kótermeı, kózin ashpaı sol qalpynda jata berdi. Kózin ashqanda — kimge qaraıdy, basyn kótergende — qaıda barady? Aınala sol baıaǵy sum tuman, tek teńiz bul rette sál typyrshyp, qaıyqty jaımen ǵana terbetip qoıady. Sirá, balany jubatqany bolar.

Kırısk ózin-ózi kinálap, túnde silesi qatyp uıyqtap qalǵanyna ókinip, óksip-óksip jylaıdy. Eger uıqy dushpan bolmasa, ol ákesin ólse jiberer me edi? Ony qaıyqtan qarǵytpaı, tisteı qatyp, tiride jibermes edi ǵoı. Búıtip japadan-jalǵyz sorlap qalǵansha, ákesi ekeýi myna qaıyqtyń ústinde shel men ashtyqtan birge ólse edi. Túnde uıyqtap jatyp ol qaıyqtyń qatty solq ete qalǵanyn sezdi-aý: sonda ornynan qarǵyp turyp, aıqaı salsashy! Áı, áttegene-aı! Sonda ákesin aman saqtap qalar edi ǵoı! Áıtpese, ákesimen birge túpsiz tuńǵıyqqa ózi de birge keter edi de!

Bala tula boıy qalshyldap jylap jatyp, birte-birte esinen tanyp uıyqtap ketti. Shól degen azap álgide azynaǵan qaıǵyǵa shydaı almaı qashyp ketken sıaqty edi, endi (onyń esesin qaıtarǵysy kelgendeı qaharlanyp qaıta soqty. Bala uıqynyń ózinde ishiniń alaýlap, órt alyp bara jatqanyn anyq sezdi. Órt jalyny ishin jalap, tynysyn bitep, tunshyqtyryp bara jatqan soń bala túrtinektep jyljyp baryp, kespekke qol sozdy. Áke baıǵus ádeıilep onyń tyǵynyn bosatyńqyrap, dál janyna ojaýdy da qoıyp ketken eken. Talyqsyǵan bala tez taýyp alsyn degen bolar.

Bala ojaýǵa sý tamyzyp, bir-eki jutyp, keýip qalǵan tamaǵyn jibitti. Taǵy bir quıyp, taǵy ishpekshi edi, tez esi kirip, ózin-ózi tejep qaldy. Endi birer jutym sý qaldy... Sonan soń basy salbyrap, ákesin oılap otyrdy-aı. Ákesi buǵan eshteńe aıtpaı ketkeni nesi? Ákesimen birge batyp ketkeni jaqsy edi ǵoı. Endi qorqynyshtan qol-aıaǵy da yryqqa kónbeıdi, qaıyqtan endi qalaı qarǵyp túsedi? Sál-pál kúsh jınap alaıyn, sodan keıin bolsyn, — dedi bala...

Mezgil tús áleti bolǵan sıaqty, á bálkim tús aýǵan da shyǵar. Tumannyń reńi ashańdanǵanyna qarap, Kırısk solaı oılady. Sirá, kún tóbede turǵan bolar. Biraq onyń sáýlesi qý aǵashtyń tútinindeı kógildir tartyp, birte-birte seıile bastaǵan tárizdi. Biraq álázir myna uly tumannyń tutasqan týyrlyǵynan óte almaı jatqan sıaqty. Degenmen, tumany túskir báribir jıyrma-otyz adymnan ári tuńǵıyq tunjyr sýdan basqa eshteńe kórinbeıdi.

Júzgende — barar jer joq, ári dese balanyń eskekke shamasy da kelmeıdi. Ákesi men Mylgýnnyń eskekteri tap-tuınaqtaı bolyp, uńǵylarynda tur. Bala olarǵa qamyǵa qarap-qarap qoıady. Qaıyq bolsa belgisiz baǵytqa ózinen-ózi jyljyp barady. Aınalańnyń bári jaý, aza boıdy qaza qylǵan jalǵyzdyqtyń azabynan úreıli qorqynysh údeı túsedi.

Sońyra, keshke jaqyn ishi-baýyry taǵy órtenip, ózegi kúıip bara jatty. Ashtyqtan, álsizdikten basy aınalyp, kózi buldyraı bastady. Qybyr etip qozǵalǵysy da kelmeıdi, olaı-bulaı qaraǵysy da kelmeıdi. Qaraǵanda — qaıda qaraısyń?

Kespekke jyljyp jetýdiń ózi muń bolyp qaldy. Tizerlep jyljyp kórdi de, dármeni ketip toqtady. Ol endi sálden soń múlde jyljýdan qalatynyna kózi jetti. Qolyn betine tıgizip kórip edi, júregi sý ete tústi: qoly shıdeı bolyp jińishkerip, kóndeı bolyp qatyp qalypty.

Bul joly ol ádettegiden sýdy kóbirek jutyp jiberdi. Endi bir-aq qasyq sý qaldy. Sonymen taqyr-támám. Bir tamshy da sý joq.

Biraq oǵan bala qaıǵyrmady. Endi oǵan báribir, qula-dala enjarlyq janyn jaılap aldy. Al, shel degen ıt sonda da azynap, aranyn ashyp jandy qınady. Ol endi ashtyqty sezýden qaldy, tek ishinde zildeı aýyr bir túıir tynymsyz syzdap, bebeýledi de turdy.

Bala áldeneshe ret esinen tanyp, talyqsyp ketip, qaıta-qaıta tirildi. Qaıyq bolsa óz betinshe qańǵyp júr. Tuman áli aıyqqan joq, tek tolqyndar tirile bastaǵan sıaqty.

Bir zamat bala qaıyqtan shyn qulaǵysy keldi. Biraq kúsh-qýaty jetpedi. Tizerlep baryp, qaıyqtyń erneýine jarmasyp edi, biraq ári aýnap túsýge óz denesin ózi kótere almaı, salbyrap qaldy. Sodan dińkesi quryǵany sonsha, kespektegi qalǵan qasyq sýdy ishýge de zaýqy soqpady.

Qaıyqtyń túbinde qulap jatyp, kózinen sarań jas sor bolyp aǵyp, sybyrlap qana kók tyshqandy shaqyra berdi.

Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!

Kók tyshqany túskir kele qoımady, shel degen ıt órshelene tústi. Ózi tyr jalańash bulaq sýyna shomylǵan sonaý bir jaz kóz aldyna keldi. Sonda onyń jasy jetide edi-aý, ıá jeti...

Sol bir jaz ystyq boldy. Ormannyń pushpaǵynda kún qaınap turatyn. Aýyl adamdary sol aradan jıdek terýshi edi, sýǵa shomylýshy edi. Kırısktiń sheshesi men naǵashy ápkesi de sýǵa túsetin. Jas baladan olar onsha qymsynbastan shomyla beretin. Tuldyrsyz sheshinip tastap, myqyndary aǵarańdap, qoldarymen keýdelerin qymtaı túsip, sýǵa birden túse almaı qorqaqtap turatyn. Al, sýǵa engen soń shyńǵyra aıqaılap, sýdy shalpyldatyp, asyr salatyn.

Kırısk jaǵada júgirip júrip jarlaýyttan tómenge qarǵyǵan kezde apaly-sińlili ekeýi oǵan qarap jat ta kep kúletin. Ásirese sheshesi "anany qara, anany qara, — deýshi edi sińlisine,— aýmaǵan ákesi, uqsamasań týmaǵyr!" Ekeýi bir-birine birdeńe-birdeńe dep sybyrlap alyp, taǵy da jat ta kep kúledi deısiń bir... Sý shirkin sonda aǵyl-tegil aǵyp jatady, qansha ishseń de meıliń, qansha shomylsań da meıliń...

Kók tyshqan-aý, bizge sý ber!

Balaǵa bir eles keldi. Taǵy da sol bulaqtyń basynda eken. Taǵy da ystyq jazdyń kúninde tyr jalańash sýǵa shomylyp júr eken. Mine, ol bulaq boılap júgirip kele jatyp, jaǵalaýdan sýǵa qoıyp kep ketedi, biraq denesi sýdyń salqynyn sezbeıdi. Bunysy bir salqyny joq, tuman sıaqty óli keýek, ásersiz, jansyz sý. Sý emes, tuman ishinde shomylyp júrgen sıaqty. Tula boıy túrshiger álgi sýdan. Sheshesi bul joly burynǵydaı kúlmeıdi, tek jylaıdy. "Anany qara, anany qara aýmaǵan ákesi", — deıdi ol áldekimge. Sóıtedi de jylaıdy, zaryǵa, zarlana jylaıdy... Kózinen aqqan sora jas betin jýyp barady...

Tún ishinde Kırısk qaıyqqa soqqylaǵan tolqyn shýynan oıanyp ketti. Bala álsiz daýyspen shyńǵyryp jiberdi; aspanda juldyzdar jarqyrap tur eken! Qanshama tún joǵalyp ketken juldyzdar. Olar tym bıikte, qap-qarańǵy aspannyń tósinen jarqyrap kórinedi, aspanda jóńkilip bara jatqan bulttardyń jyrtyǵynan jarq-jurq ete qalady. Bult arasynan qaıqańdap qalqyp shyǵyp, birneshe ret aı da kórinip qaldy.

Bala baıǵus ań-tań: juldyzdar bar, aı bar, jel esip tur, tolqyndar týlap jatyr. Mynaý degen qym-qıǵash qybyrlaǵan tirshilik qoı!

Áıtse de tuman degen zalym ár-ár jerden túıdek-túıdek tutyp qalady. Qaıyq sol tumanǵa engen kezde, dún-dúnıeni qaıtadan túnek tutady. Biraq bul tutqyn kópke uzamaıdy. Turalap qalǵan uly tuman qozǵalypty ornynan: jel men tolqyn tyrqyratyp, toz-tozyn shyǵaryp aıdap barady ony.

Kózinen jas parlap turyp, bala juldyzdarǵa jáýdireı qaraıdy. Eskek esýge dármeni joq, juldyzdarǵa qarap qalaı jol tabýdy da bilmeıdi, qalaı qaraı júzerin, alda ony endi neler kútip turǵanyn da bilmeıdi.

Sonda da meıli, endi ol tolqyndardyń shýyn estigenine, jeldiń lebin sezgenine qaıyqtyń tolqynnan tolqyn sekirip bara jatqanyna qýandy.

Álemniń júzi ashylǵanyna, teńiz tolqyp tirilgenshe qarap, átteń dúnıe, az ǵana sý men tamaq bolsa, bul ómirdi qımas edim-aý, degen tebirenisten, qaıǵy aralas qýanyshtan bala solqyldap jylaı berdi. Endi ornynan tura almasyna, kórer jaryq sáýlesi taýsylyp bara jatqanyna, endi kóp keshikpeı shólden qańsyp ólerine balanyń kózi jetken...

Qaıyq bolsa birte-birte qarqyn alyp, qaıqańdap syrǵyp barady, rúlsiz ám eskeksiz, aǵystyń aıdaýymen jóńkile berdi.

Teńiz ústinen qarań-qurań kókjıek kórinerdeı, túngi álem áne-áne aǵara bastaǵandaı, endi tuman túıdekteri de sıreı bastapty. Aýyq-aýyq kezdesken tumannyń qarańǵylyǵy da burynǵydaı eńse ezerlik, tyǵyryq emes. Endigi tuman teńiz ústinde bezip júrgen qıalı-qubyjyqtar sıaqty. Olar annan-munnan paıda bola qalady da, lezde jel julmalap, ózinen-ózi ǵaıyp bolady.

Bult arasynan aı shyǵa kelse boldy, teńiz ústi jybyrlap, jaltyraı jaınap, lezde túnerip, qaıtadan jandanady. Bala únsiz jarqyraǵan juldyzdarǵa qarap jatyp: "Bulardyń qaısysy meniń ıem? Bulardyń qaısysy Organ-atanyń juldyzy? Mylgýn-aǵanyki qaıda? Meniń ákem Emraıınnyń juldyzy qaısy? — dep oılady. "Obaldy bilmes osy bir kúnderi sender joq boldyńdar, juldyzdar. Tumannyń arasynan bizdi kóre almaı qaldyńdar. Endi men jalǵyz qaldym, qaıda bararymdy, qalaı júzerimdi bilmeımin. Áıteýir endi qorqynyshym joq, aspannan senderdiń bárińdi de kórip jatyrmyn. Biraq qaısyń kimniń juldyzy ekenińdi bilmeımin. Bizdiń mundaı kúıge ushyraǵanymyzǵa sender kináli emessińder, juldyzdar. Sender bizdi kóre almaı qaldyńdar ǵoı. Bizdi uly tuman qymtap aldy ǵoı. Endi men jalǵyz qaldym. Ana úsheýi bolsa attanyp ketti, alysqa, qaıtpas saparǵa ketti. Olar senderdi jaqsy kórýshi edi, juldyzdar. Olar senderdi bir kórsem dep zaryǵa kútti, elge qaıtar jol kórseter dep kóp úmit etti. Organ-atam aıtýshy edi, juldyzdar aldamaıdy dep. Ol meni juldyz tanýǵa úıretpekshi edi... Qaıteıik, bul jaıǵa sender kináli emessińder, juldyzdar. Kóp uzamaı men de ólemin. Sýym taýsyldy, ál-dármenim bitti, qalaı qaraı júzýdi de bilmeımin...Bir qasyq sý qalyp edi, ony qazir iship alamyn, budan ári tózýge halim joq. Búgin men balyqtan bosaǵan teri dorbanyń bir shetin tistelep jegen boldym. Endi qaıtyp aýzyma almaspyn, jesem boldy — ishi-baýyrym aqtarylyp qusqym keledi... Endi men aqyrǵy bir jutym sýdy iship alamyn. Endi qaıtyp, sirá, biz kórispespiz, juldyzdar. Aqyrǵy aıtaıyn degenim: Organ-atam, Mylgýn-aǵam, Emraıın-ákem senderdi janyndaı jaqsy kórýshi edi, juldyzdar... Eger tań atqansha tiri bolsam, aqtyq ret qoshtasarmyn..."

Sálden soń qaıyq taǵy da qalyń tumannyń arasyna kirip ketti. Dúnıe taǵy da tars jabylyp, tóńirekti túnek tutyp aldy. Al jel aıdaǵan qaıyq burynǵy qarqynmen zymyrap barady.

Kırıske endi báribir edi. Ábden borsyp bitken sońǵy qasyq sýdy jutyp aldy da, buryn Organ qart otyratyn jerge, bos kespektiń janynda tyrp etpesten jatyp qaldy. Ol endi aq ajaldy kútip alýǵa daıyndaldy, endigi tuman oǵan qorqynyshty emes edi. Tek bir ókinishi, juldyzdar kórinbeı ketti de, endi olarmen, sirá, qoshtasa almaıtyn boldym-aý, dep qapalandy.

Bala birte-birte sónip bara jatty.

Ol osylaısha óń men tústiń arasynda sandyraqtap qansha ýaqyt jatqanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Álde túnniń jarymy, álde tań qarańǵysy. Qaı mezgil ekenin shamalap bolmas. Teńiz ústindegi býaldyr — jeldi kúngi tútindeı jer baýyrlap jatyr.

Taǵdyr bar da, taǵdyr bar. Bala estýi de múmkin, estimeýi de múmkin edi. Biraq estidi. Kenet ol tóbeden sýyldaǵan qanattyń, teńiz baýyrlap ushqan áldeneniń qarańǵyda qaıyq ústimen qalyqtap ushyp ótkenin baıqap qaldy. Bala dúr silkinip, álgi jaqqa kóz tigip edi, qaıratty qanattaryn qulashtaı qaǵyp ushyp bara jatqan dáý qusty kórdi.

— Aq úki, — dep aıqaı saldy bala. — Aq úki! — Sodan ol polár úkisiniń bet alysyn jáne jeldiń baǵytyn baıqap qaldy. Jel teristikten, dál jelke tustan aǵyp tur eken!

— Aq úki! — dep bala qustyń sońynan taǵy bir aıqaılady da, Organnyń rýline jarmasyp, qaıyqtyń betin qus ketken jaqqa qaraı burdy.

Kırısk endi boıyndaǵy bar ál-dármenin jıyp, rúl-eskekke jabysyp qatty da qaldy. Endigi jerde ol jeldiń baǵyty men qustyń bet alysynan basqa eshteńe de oılamady.

Aq úkiniń qaıdan ushyp, qaıda bara jatqany da belgisiz. Araldan shyǵyp qurylyqqa ushyp bara ma, joq bolmasa qurlyqtan shyǵyp áldebir aralǵa ushyp bara ma — bir qudaıdyń ózi biledi.

Biraq Organ qarttyń aıtqany Kırısktiń esinde edi: bul qus teńiz ústimen eshqaıda burylmaı tip-tike ushady. Bul degeniń ne tún demeı, ne tuman demeı usha beretin eń kúshti qus. Bala endi sol úki ketken jaqtan kóz jazbady. Qaıyq bolsa tolqynnan tolqynǵa qarǵyp qaqshańdap keledi. Jel aýytqyǵan joq. Tún túnegi suıylyp, aspannyń pushpaqtary aǵarańdaı bastady.

Dál mańdaı aldynda, al qara kók aspannyń tósinde bir juldyz shaqshıa jarqyrap, japadan-jalǵyz jaınap tur. Kırısk qaıyqtyń tumsyǵy týra sol juldyzǵa qaraı tirelgenin ańǵardy. Endi qaıtse de sol juldyzdan kóz jazbaı, osy baǵyttan aıyrylmaı týra tartý kerek ekenin túsindi. Aq úki de osylaı qaraı ketti ǵoı. Mańdaı aldyndaǵy qandaı juldyz ekenin bala bile almady, biraq sodan kóz aıyrmady, jelkesimen jeldiń baǵytyn, onyń shama-sharqyn, lebin sezip otyr.

"Sen, jel endi tynyp qalmaı, ese ber. Men seniń esimińdi bilmeımin. Organ atam bolsa, aıtar edi. Meıli, kim bolsań da, meniń baýyrym bol Basqa jaqqa buryla kórme, baǵytyńdy ózgertpe, jel Qansha soǵam deseń de, seniń óz erkiń ózińde ǵoı. Meniń jolymdy lekerleı gór ketpe, jel Seniń esimińdi áli-aq bilip alarmyn da, seni óz atyńmen atarmyn. Al, eger de qalasań, men seni Organ-jel dep ataıyn, jaraıma, jel? Organ atamnyń esimimen ataıyn seni. Árdaıym seni Organ-jel dep ataıyn. Al sen meni bilersiń áli..."

Jelge ol osylaı dep jalbarynyp, qýat ber, jiger ber, dep tiledi. Ári dese mańdaı aldyndaǵy jaryq juldyzdan kóz alǵan joq.

"Men seni súıemin, juldyzym meniń! — dedi ol shaǵyrmaqqa. — Sen zań bıikte ám alysta tursyń. Sen juldyz bitkenniń eń sulýy, eń úlkenisiń, ótinemin, kete kórme, sóne kórme, sol ornyńda jarqyra da tur. Men saǵan júzip baramyn. Aq úki sen jaqqa qaraı ushyp ketti. Onyń aralǵa ıakı qurylyqqa ushqanyn men bilmeımin. Aral bolsa — bola bersin. Aralǵa baryp-aq ólermin Ketpe, sónbe jaryq juldyz. Sen maǵan ashýlanba, seniń esimińdi men bilmeımin. Organ atam bolsa, aıtar edi, amal ne... Seniń esimińdi maǵan Emraıın ákem de aıtar edi. Qalasań men seni ákemniń atymen ataıyn Emraıın-juldyz dep ataıyn. Sóıtip sen aspan tórinen kóringen saıyn, men saǵan sálemdesip, atyńdy sybyrlap aıtyp júreıin. Al endi sen maǵan jar bola gór, Emraıın-juldyz. Kúni buryn ketip qalma, sóne kórme, bult tasasyna tyǵyla kórme..."

Ol óziniń jaryq juldyzyna osylaısha jalbaryndy. Bala sonda tolqyndarǵa da jalyndy deısiń: "Tolqyndar, sender meniń qaıyǵymdy aıdap kelesińder. Sender jaqsysyńdar, tolqyndar. Men senderdi Mylgýn-tolqyn dep ataıyn. Sender Aq úki ketken jaqqa qaraı jóńkilip jatyrsyńdar. Sender qalaǵan jaqqa qansha tolqımyn deseńder de tolqı alasyńdar ǵoı. Ketip qalmańdar, Mylgýn-tolqyndar, joldan adasa kórmeńder. Men eskekpen-aq júzer edim, álim joq. Kórip tursyńdar ǵoı, men senderdi yqtap júzip kelemin. Egerde tiri qalsam, esimde bolsyn: sender Organ-jelmen Emraıın-juldyzǵa qaraı tolqısyńdar. Jáne de óle-ólgenshe: "Mylgýn-tolqyndar jaqsylyqtyń nyshany" dep aıta júremin. Maǵan jar bolyp, jebep júre kórińder, aınalaıyn Mylgýn-tolqyndar! Meni tastap kete kórmeńder..."

Aspandaǵy juldyz bitkenniń ishindegi bárinen de uzaq jarqyraıtyny Emraıın-juldyz edi. Tań aldynda búkil aspan áleminde japadan-jalǵyz osy juldyz ǵana qalady. Tań ata bere sol juldyz bir jaınań qaǵyp, jaquttaı jarqyraıdy deısiń bir. Sodan tań qylań bere birte-birte sóne bastaıdy da kópke deıin aıaýly aq núkte bolyp, úlpildep turyp alady.

Osylaısha tań atty. Sońynan teńiz ústine kún kóterildi. Kırısk qýanyp ketti de, artynsha qorqyp qaldy. Kúndi kórip qýansa, sheksiz teńizdi kórip qorqyp ketti. Kún sáýlesimen kógildir tartyp, qulpyrǵan teńiz qıyrsyz qulazyp, qara barqyndanyp jatyr eken.

Bala rúl-eskekke tyrmysa jarmasyp, jeldiń baǵytynan adasyp qalmaýǵa tyrysyp, tuspaldaı júzip keledi. Bul áreket ony qatty qajytyp tastady...

Ol basy aınalyp bara jatqanyn ǵana biledi, odan keıin kóziniń aldy buldyrap, esinen tanyp ketti...

Qaıyq endi óz betinshe júze berdi...

Bala esin jıǵan kezde, kún besinge aýyp edi. Qaltyraýyq qolyn qaıyqtyń túbine tirep, tyrbanyp jatyp boıyn áreń jıyp aldy da, basymnyń aınalǵany basylsyn dep, kezin jumǵan kúıi tyrp etpeı biraýyq otyrdy. Sonan soń baryp kózin ashty. Qaıyq tolqyn-tolqynmen qalqyp barady eken. Teńiz beti burynǵysha kóz jeter jerdiń bári jybyrlaq oınap, myń qubylyp, kún sáýlesimen qulpyra túsip jatyr.

Kırısk qarsy aldyna qarap kózin uqalap-uqalap jiberip, qaıta ashty da, til-aýyzdan aıyrylyp qalshıdy da qaldy. Teńizdiń qara kók órkeshiniń ar jaǵynan Tarǵyl tóbet tup-týra balaǵa qarap júgirip kele jatqandaı boldy. Qaıran Tarǵyl tóbet! Qasıet-kıeńnen aınalaıyn Tarǵyl tóbet!

Teńizdiń jıeginen qyrattanyp ashańkók jaǵa da kórindi. Al, aq qulaq, ala bókse Tarǵyl tóbet ózge qyrattardan oqshaýlanyp, asqaqtap tur eken. Onyń irgesine soǵyp jatqan máńgi tolastamas tolqyndardyń aqshýlan kóbigi de aıqyn kórine bastady. Jaǵalaýda ushyp júretin shaǵala daýsy da keldi qulaqqa. Balany birinshi bolyp sol shaǵalalar baıqap qaldy. Al, bıik jartastyń qıasynda jańa-jańa sóne bastaǵan belgi-alaýdyń kók tútini taý ústinde shýdalanyp tur eken...

Teńiz jaǵalaı júgirgen Tarǵyl tóbet,
Men saǵan jalǵyz oraldym.
Organ-ata joq endi,
Emraıın ákem joq endi,
Mylgýn-aǵa joq endi.
Olardyń qaıda ekenin menen sura,
Áýeli maǵan sý bershi...

Kırısk sonda bul óziniń tól jyrynyń basy ekenin, endigi qalǵan ǵumyrda óle-ólgenshe osy jyr ózimen birge bolaryn túsindi.

Jartasqa arqyraı soǵylyp, qyńsylaı qulap, qarańǵy túnde tynymsyz kúńirenip te yńyranyp jatty teńiz. Teńizdiń soqqysyn toıtaryp tastap, tastaı qatty qara jer entige úhileıdi.

Dúnıe-álem jaralǵaly, kún — kún bolyp, tún — tún bolyp jaratylǵaly beri bir tolastamaǵan bul aıqas endi budan bylaı da, kúndiz de, túnde de, sheksiz ýaqyt qursaǵynda zaman aqyr, taýys-támam bolǵansha sozyla bermek... Kúndiz de, túnde de máńgi-baqı...

... Taǵy bir tún taýsylǵan...

Teńiz betinde Organ-jel shýlap, Mylgýn-tolqyndar týlaıdy. Al, qulanıek ýyz aspan aıasynda Emraıın-juldyz jarqyraıdy. ... Taǵy bir tań atyp keledi.

Aýdarǵan Sherhan Murtaza

---