Tyǵyz taý jynystary
«Munaı jáne gaz ken oryndaryn paıdalaný»
Jalpy munaı jáne munaı kásipshilik geologıasy
Sabaqtyń taqyryby: Tyǵyz taý jynystary
Sabaqtyń maqsaty:
1) Bilimdilik: Tyǵyz taý jynystary jaıynda túsindirý, onyń túrlerimen tanystyrý. Olardyń paıdasyn uǵyný.
2) Damytýshylyq: Óz oıyn ashyq bildirip, pikirlerin qorǵaı bilýge, shyǵarmashylyq izdenisterin arttyrýǵa daǵdylandyrý.
3) Tárbıelik: Elin, jerin, súıýge, el bolashaǵyn oılaıtyn azamat bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: teorıalyq
Sabaqtyń tıpi: dástúrli(quramdas)
Kórnekiligi: Tyǵyz taý jynystary, kesteler, sýretter, karta.
Oqytý ádisteri: toptyq, suraq - jaýap, salystyrý, túsindirý, baıandaý
Sabaqtyń ótkizilý barysy: 80 mın
İ. Uıymdastyrý kezeńi. oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn tekserý, olardyń daıyndyǵyna jáne dárisqananyń tazalyǵyna nazar aýdarý. 2mın
İİ. Ótken taqyryp boıynsha oqýshylardyń bilimin tekserý. 23mın
Úıge qandaı tapsyrma berildi?
- Taý jynystary qandaı túrlerge bólinedi?
- Ótken sabaqty qorytyndylaý.
Munaı – maıly qoımaljyń, suıyq zat. Ol kóbinese qoshqyl qońyr, qara kók, keıde qyzǵylt, sary, tipti aq tústi de bola beredi. Munaıdyń ıisi kádimgi ózderińe tanys jermaıdyń (kerosın) ıisindeı bolady.
Munaı janǵanda qyzýdy kóp beredi. Ol kúl qaldyrmaı, túgel janyp ketedi. Kómir sıaqty, munaı da túrli aǵzalardyń qaldyqtarynan paıda bolǵan. Mundaı qaldyqtar ásirese teńizder men muhıttarda ómir súrgen jándikter men ósimdikter - diń shirindilerinen jınalyp túziledi. Munaıdy arnaıy peshte qyzdyrý nátıjesinde odan benzın, jermaı, t. b. baǵaly zattar bólinip alynady.
Munaıdan eń aldymen janatyn gaz, benzın jáne jermaı bólinedi. Eń taza benzın ushaqqa paıdalanady. Jermaı reaktıvtik ushaqtarǵa, traktorlarǵa, úı turmysy qajetine jumsalady.
Gaz. Munaımen qosa jer astynan janǵysh gaz shyǵady. Munaıdyń ilespe gazy keıde tipti óte kóp mólsherde kezdesedi. Ony munaı gaz ken orny dep ataıdy. Osymen birge janǵysh gaz jer qoınaýynda óz aldyna bólek toptalyp, gaz ken ornyn túzedi.
Munaı sıaqty tabıǵı gazda otyn jáne hımıalyq shıkizat retinde paıdalanylady. Elimizde munaı men gazǵa Kaspıı mańy oıpaty men Mańǵystaý túbegi óte baı. Sońǵy jyldary Kaspıı teńiziniń soltústik bóliginen munaıdyń asa mol qory tabylady.
Munaı ken oryndary kartada munara túrindegi shartty belgimen belgilenedi. Qara tústi munara – munaıdy, aq tústi – gazdy kórsetedi.
İİİ. Jańa taqyrypty baıandaý, maqsatyn qoıý. 30mın.
Tyǵyz taý jynystary
Tyǵyz taý jynystaryna granıt, mármár, qumtas, tas kómir, áktas, as tuzy, shógindi jynys jáne basqalary jatady. Osylarmen shetinen tanysaıyq.
Maǵynany ashý:
1) Granıt – qatty, tyǵyz taý jynysy. Ol kóbinese jer qyrtysynyń tereń qoınaýynda ornalasady. Taýly aımaqtarda jer betine shyǵyp, keń kólemde taralady. Ortalyq Qazaqstandaǵy Saryarqanyń kóptegen taýlary túgeldeı granıtten turady.
Granıt qazaqsha «túıirshikti» degen sóz. Onyń bir kesegin alyp qarasańdar, shynynda da kóptegen túıirshikterden turatynyn baıqaısyńdar. Granıt kúnniń, sýdyń, jeldiń áserine óte tózimdi. Sondyqtan ony úıdiń irgetasyn, kópir tiregish, eskertkishter jasaýǵa paıdalanady. Áshekeılik maqsatqa paıdalaný úshin granıttiń betin ábden tegistep, jyltyratady.
2) Qumtas. Kádimgi qaıraqty qolyńa alyp qara. Eger kóp qoldanylǵannan jyltyrap ketken bolsa, syndyryp kór. Onyń up - usaq qum qıyrshyqtarynan turatynyn baıqaý qıynǵa soqpaıdy. Onyń «qumtas» degen aty da osydan shyq - qan.
Biryńǵaı qurǵaq qum sýsyp, bir - birine juǵyspaıdy. Eger saz, gıps, áktas eritindisi aralassa, qum túıirshikteri birigip qatady.
Qumtastyń túsi ár túrli: aq, sary, qońyr, qyzyl bolady. Qumtas qurylys materıaly retinde paıdalanylady. Sonymen birge dıirmen tasy, qaıraq retinde de qoldanylady.
Qumtas - óte keń taralǵan taý jynysy. Ol Qazaqstannyń barlyq taýly aımaqtarynda kezdesedi.
Ár toptan bir oqýshy jazǵandary týraly oqyp shyǵady.
3) Áktas – bizdiń kúndelikti ómirimizde óte jıi kezdesedi. Áktastyń úsh túri bar: bor, kádimgi áktas jáne mramor. Olar bir - birinen qattylyǵyna qaraı ajyratylady.
Bor - áktastyń jeke túrleriniń ishindegi eń jumsaǵy. Ony qolmen op - ońaı opyra alasyz. Úgilgish, túsi aq. Bormen taqtaǵa jazamyz. Odan úı aqtaıtyn ák alynady.
Kádimgi áktas bordan qatty. Aq-surǵylt nemese sarǵysh túsi bolady. Áktastan kúıdirý jolymen ák alynady. Oǵan saz qosý arqyly sementtiń keıbir túrleri óndiriledi. Ákke qumnyń óte sapaly túrin qosyp, aq kirpish daıyndaıdy. Ondaı kirpish óte berik, kúıdirýdi qajet etpeıdi.
4) Mármár – áktastyń eń qatty jáne tyǵyz túri. Túsi ártúrli keledi. Aq, qyzǵylt, sur, tipti qaralary da kezdesedi.
Mármár ońaı óńdeledi. Ol úılerdi áshekeıleýge kóp jumsalady. Odan teatr, mádenıet saraıy jáne basqa da ǵımarattardyń ishki qabyrǵasy, ásem baǵanalary, baspaldaǵy jasalady. Onymen hırýrgtiń múltiksiz tazalyqty qajet etetin operasıa bólmesiniń qabyrǵalary men ústelderi qaptalady. Aýrýhananyń vanasy men qol jýǵyshynyń taqtasy qalanady. Osylarmen qatar, ejelgi zamannan beri osy ádemi tastan eskertkish beıneleri jasalyp keledi.
5) Tuz. Paıdaly qazbalardyń eń kóp taralǵany – tuz. Tuz degende biz ádette as tuzyn túsinemiz. As tuzyn tuzdy kólderden óndiredi. Kól sýy jazdyń aptap ystyǵynda kóp býlanady da, erigen tuz túbine shóge beredi. Ony óndirý úshin tuz sorǵysh mashına qoldanylady. Mundaı mashınanyń orasan zor tútigi men sorǵysh soraby bolady. Árbir adam tamaǵyna kúnine 20 gram shamasynda as tuzy jum - salady. Tuzdan soda, hlor jáne basqa zattar alynady.
Tuzdyń budan basqa túri bar. Olardyń birazyn dári retinde paıdalanamyz. Keıbireýleri, mysaly kalıı tuzy topyraqty tyńaıtýǵa jumsalady.
Qazaqstan jerinde tuzdyń kez - kelgen túriniń mol qory bar.
6) Tas. Shógindi jynys.
Jer qabatyn quraýshy taý jynystary birin - biri úlken salmaqpen basyp jatady. Túrli eritindiler aralasyp bir - birimen baılanysqan qum túıirshikteri aýyr salmaqtyń áserimen tyǵyzdalady. Sóıtip, olar qatty tasqa aınalady.
Sender adamdardyń úıdi qalaı salatynyn talaı baqylaǵan bolarsyńdar. Eń aldymen irge tasy quıylady. Oǵan beton men tas kerek. Sonymen úı, zaýyt, fabrıka t. b. qurylystar salý úshin orasan kóp mólsherde tas jumsalady. Tas jerden qazyp alynady. Tasty ózen, kól, teńiz, muhıttardyń túbinen, betkeılerinen kezdestirýge bolady. Tyǵyz taý jynystary tastar úgilse, maıda taý jynystaryna aınalady.
7) Tas kómir – qatty, kóbinese qara tústi zat. Jer qoınaýynda taskómirdiń úsh túri kezdesedi. Tas kómirdiń eń sapaly túri antrasıt. Ol shymqaı qara tústi, ustaǵanda qolǵa juqpaıdy, ári metal sıaqty jyltyrap turady. Ol jylýdy óte kóp beredi. Qyzýy kúshti bolǵandyqtan metal qorytýǵa jumsalady.
Kádimgi tas kómir de qara tústi, ol biraq antrosıtteı jalt - jult etip turmaıdy, qyzýy da az bolady.
Qońyr kómir múlde jaltyramaıdy, solǵyn qońyr tústi, jylýdy az beredi. Ońaı úgitiledi. Byqsyp janady, jaqqanda kúl kóp qalady.
Bizdiń elimizdegi tas kómirdiń basty ken orny – Qaraǵandy jáne Ekibastuz. Qaraǵandy ken ornyn 1833 jyly Apaq Baıjanov degen shopan ashqan. Qaraǵandy kómiri 1856 jyldan bastap óndirile bastady. Kómirdi eki túrli ádispen: shahtalyq jáne ashyq qazyp alý ádispen óndiredi.
Ekibastuz kómiri jer betine jaqyn jatqandyqtan ashyq qazyp alý ádisimen óndiriledi. Ol óte arzanǵa túsedi. Qońyr kómir Torǵaı alabynan, Ońtústik Qazaqstandaǵy Lengir qalasynan tabylǵan. Qazaqstan jerindegi tas kómir men qońyr kómir ken oryndarynyń jalpy sany 400 - den asady. Tas kómir ádette jerdiń tereń qoınaýynda jatady. Ony óndirý úshin shahta ornatady. Shahtada jumys isteıtin adamdardy shahter dep ataıdy. Tas kómir jatqan alań tas kómir baseıni dep atalady. Tas kómirden boıaý, dári - dármek, plasmassa jáne t. b. kóptegen paıdaly zattar alynady.
İY. Jańa materıaldardy bekitý suraqtary: 10 mın.
Oqýshylarǵa aýyzsha tómendegideı suraqtar qoıylady:
1) As tuzynyń qasıetteri qandaı?
- Tússiz, móldir túıirshikterden turady, sýda tez erıdi, dámi ashshy.
2) Tas kómirdiń negizgi qasıetteri qandaı?
- Qatty, qara tústi, qyzýy bar.
3) Tas kómirdiń eń sapaly túri ne dep atalady?
- Antrasıt.
4) Kómir óndirýdiń qandaı eki ádisi bar?
- Shahtalyq jáne ashyq qazyp alý ádisi.
5) Aıtylǵan taý jynystary qandaı taý jynystarynyń tobyna jatady?
- Tyǵyz taý jynystary.
Dáptermen jumys
«Toptastyrý»
Jalpy munaı jáne munaı kásipshilik geologıasy
Sabaqtyń taqyryby: Tyǵyz taý jynystary
Sabaqtyń maqsaty:
1) Bilimdilik: Tyǵyz taý jynystary jaıynda túsindirý, onyń túrlerimen tanystyrý. Olardyń paıdasyn uǵyný.
2) Damytýshylyq: Óz oıyn ashyq bildirip, pikirlerin qorǵaı bilýge, shyǵarmashylyq izdenisterin arttyrýǵa daǵdylandyrý.
3) Tárbıelik: Elin, jerin, súıýge, el bolashaǵyn oılaıtyn azamat bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: teorıalyq
Sabaqtyń tıpi: dástúrli(quramdas)
Kórnekiligi: Tyǵyz taý jynystary, kesteler, sýretter, karta.
Oqytý ádisteri: toptyq, suraq - jaýap, salystyrý, túsindirý, baıandaý
Sabaqtyń ótkizilý barysy: 80 mın
İ. Uıymdastyrý kezeńi. oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn tekserý, olardyń daıyndyǵyna jáne dárisqananyń tazalyǵyna nazar aýdarý. 2mın
İİ. Ótken taqyryp boıynsha oqýshylardyń bilimin tekserý. 23mın
Úıge qandaı tapsyrma berildi?
- Taý jynystary qandaı túrlerge bólinedi?
- Ótken sabaqty qorytyndylaý.
Munaı – maıly qoımaljyń, suıyq zat. Ol kóbinese qoshqyl qońyr, qara kók, keıde qyzǵylt, sary, tipti aq tústi de bola beredi. Munaıdyń ıisi kádimgi ózderińe tanys jermaıdyń (kerosın) ıisindeı bolady.
Munaı janǵanda qyzýdy kóp beredi. Ol kúl qaldyrmaı, túgel janyp ketedi. Kómir sıaqty, munaı da túrli aǵzalardyń qaldyqtarynan paıda bolǵan. Mundaı qaldyqtar ásirese teńizder men muhıttarda ómir súrgen jándikter men ósimdikter - diń shirindilerinen jınalyp túziledi. Munaıdy arnaıy peshte qyzdyrý nátıjesinde odan benzın, jermaı, t. b. baǵaly zattar bólinip alynady.
Munaıdan eń aldymen janatyn gaz, benzın jáne jermaı bólinedi. Eń taza benzın ushaqqa paıdalanady. Jermaı reaktıvtik ushaqtarǵa, traktorlarǵa, úı turmysy qajetine jumsalady.
Gaz. Munaımen qosa jer astynan janǵysh gaz shyǵady. Munaıdyń ilespe gazy keıde tipti óte kóp mólsherde kezdesedi. Ony munaı gaz ken orny dep ataıdy. Osymen birge janǵysh gaz jer qoınaýynda óz aldyna bólek toptalyp, gaz ken ornyn túzedi.
Munaı sıaqty tabıǵı gazda otyn jáne hımıalyq shıkizat retinde paıdalanylady. Elimizde munaı men gazǵa Kaspıı mańy oıpaty men Mańǵystaý túbegi óte baı. Sońǵy jyldary Kaspıı teńiziniń soltústik bóliginen munaıdyń asa mol qory tabylady.
Munaı ken oryndary kartada munara túrindegi shartty belgimen belgilenedi. Qara tústi munara – munaıdy, aq tústi – gazdy kórsetedi.
İİİ. Jańa taqyrypty baıandaý, maqsatyn qoıý. 30mın.
Tyǵyz taý jynystary
Tyǵyz taý jynystaryna granıt, mármár, qumtas, tas kómir, áktas, as tuzy, shógindi jynys jáne basqalary jatady. Osylarmen shetinen tanysaıyq.
Maǵynany ashý:
1) Granıt – qatty, tyǵyz taý jynysy. Ol kóbinese jer qyrtysynyń tereń qoınaýynda ornalasady. Taýly aımaqtarda jer betine shyǵyp, keń kólemde taralady. Ortalyq Qazaqstandaǵy Saryarqanyń kóptegen taýlary túgeldeı granıtten turady.
Granıt qazaqsha «túıirshikti» degen sóz. Onyń bir kesegin alyp qarasańdar, shynynda da kóptegen túıirshikterden turatynyn baıqaısyńdar. Granıt kúnniń, sýdyń, jeldiń áserine óte tózimdi. Sondyqtan ony úıdiń irgetasyn, kópir tiregish, eskertkishter jasaýǵa paıdalanady. Áshekeılik maqsatqa paıdalaný úshin granıttiń betin ábden tegistep, jyltyratady.
2) Qumtas. Kádimgi qaıraqty qolyńa alyp qara. Eger kóp qoldanylǵannan jyltyrap ketken bolsa, syndyryp kór. Onyń up - usaq qum qıyrshyqtarynan turatynyn baıqaý qıynǵa soqpaıdy. Onyń «qumtas» degen aty da osydan shyq - qan.
Biryńǵaı qurǵaq qum sýsyp, bir - birine juǵyspaıdy. Eger saz, gıps, áktas eritindisi aralassa, qum túıirshikteri birigip qatady.
Qumtastyń túsi ár túrli: aq, sary, qońyr, qyzyl bolady. Qumtas qurylys materıaly retinde paıdalanylady. Sonymen birge dıirmen tasy, qaıraq retinde de qoldanylady.
Qumtas - óte keń taralǵan taý jynysy. Ol Qazaqstannyń barlyq taýly aımaqtarynda kezdesedi.
Ár toptan bir oqýshy jazǵandary týraly oqyp shyǵady.
3) Áktas – bizdiń kúndelikti ómirimizde óte jıi kezdesedi. Áktastyń úsh túri bar: bor, kádimgi áktas jáne mramor. Olar bir - birinen qattylyǵyna qaraı ajyratylady.
Bor - áktastyń jeke túrleriniń ishindegi eń jumsaǵy. Ony qolmen op - ońaı opyra alasyz. Úgilgish, túsi aq. Bormen taqtaǵa jazamyz. Odan úı aqtaıtyn ák alynady.
Kádimgi áktas bordan qatty. Aq-surǵylt nemese sarǵysh túsi bolady. Áktastan kúıdirý jolymen ák alynady. Oǵan saz qosý arqyly sementtiń keıbir túrleri óndiriledi. Ákke qumnyń óte sapaly túrin qosyp, aq kirpish daıyndaıdy. Ondaı kirpish óte berik, kúıdirýdi qajet etpeıdi.
4) Mármár – áktastyń eń qatty jáne tyǵyz túri. Túsi ártúrli keledi. Aq, qyzǵylt, sur, tipti qaralary da kezdesedi.
Mármár ońaı óńdeledi. Ol úılerdi áshekeıleýge kóp jumsalady. Odan teatr, mádenıet saraıy jáne basqa da ǵımarattardyń ishki qabyrǵasy, ásem baǵanalary, baspaldaǵy jasalady. Onymen hırýrgtiń múltiksiz tazalyqty qajet etetin operasıa bólmesiniń qabyrǵalary men ústelderi qaptalady. Aýrýhananyń vanasy men qol jýǵyshynyń taqtasy qalanady. Osylarmen qatar, ejelgi zamannan beri osy ádemi tastan eskertkish beıneleri jasalyp keledi.
5) Tuz. Paıdaly qazbalardyń eń kóp taralǵany – tuz. Tuz degende biz ádette as tuzyn túsinemiz. As tuzyn tuzdy kólderden óndiredi. Kól sýy jazdyń aptap ystyǵynda kóp býlanady da, erigen tuz túbine shóge beredi. Ony óndirý úshin tuz sorǵysh mashına qoldanylady. Mundaı mashınanyń orasan zor tútigi men sorǵysh soraby bolady. Árbir adam tamaǵyna kúnine 20 gram shamasynda as tuzy jum - salady. Tuzdan soda, hlor jáne basqa zattar alynady.
Tuzdyń budan basqa túri bar. Olardyń birazyn dári retinde paıdalanamyz. Keıbireýleri, mysaly kalıı tuzy topyraqty tyńaıtýǵa jumsalady.
Qazaqstan jerinde tuzdyń kez - kelgen túriniń mol qory bar.
6) Tas. Shógindi jynys.
Jer qabatyn quraýshy taý jynystary birin - biri úlken salmaqpen basyp jatady. Túrli eritindiler aralasyp bir - birimen baılanysqan qum túıirshikteri aýyr salmaqtyń áserimen tyǵyzdalady. Sóıtip, olar qatty tasqa aınalady.
Sender adamdardyń úıdi qalaı salatynyn talaı baqylaǵan bolarsyńdar. Eń aldymen irge tasy quıylady. Oǵan beton men tas kerek. Sonymen úı, zaýyt, fabrıka t. b. qurylystar salý úshin orasan kóp mólsherde tas jumsalady. Tas jerden qazyp alynady. Tasty ózen, kól, teńiz, muhıttardyń túbinen, betkeılerinen kezdestirýge bolady. Tyǵyz taý jynystary tastar úgilse, maıda taý jynystaryna aınalady.
7) Tas kómir – qatty, kóbinese qara tústi zat. Jer qoınaýynda taskómirdiń úsh túri kezdesedi. Tas kómirdiń eń sapaly túri antrasıt. Ol shymqaı qara tústi, ustaǵanda qolǵa juqpaıdy, ári metal sıaqty jyltyrap turady. Ol jylýdy óte kóp beredi. Qyzýy kúshti bolǵandyqtan metal qorytýǵa jumsalady.
Kádimgi tas kómir de qara tústi, ol biraq antrosıtteı jalt - jult etip turmaıdy, qyzýy da az bolady.
Qońyr kómir múlde jaltyramaıdy, solǵyn qońyr tústi, jylýdy az beredi. Ońaı úgitiledi. Byqsyp janady, jaqqanda kúl kóp qalady.
Bizdiń elimizdegi tas kómirdiń basty ken orny – Qaraǵandy jáne Ekibastuz. Qaraǵandy ken ornyn 1833 jyly Apaq Baıjanov degen shopan ashqan. Qaraǵandy kómiri 1856 jyldan bastap óndirile bastady. Kómirdi eki túrli ádispen: shahtalyq jáne ashyq qazyp alý ádispen óndiredi.
Ekibastuz kómiri jer betine jaqyn jatqandyqtan ashyq qazyp alý ádisimen óndiriledi. Ol óte arzanǵa túsedi. Qońyr kómir Torǵaı alabynan, Ońtústik Qazaqstandaǵy Lengir qalasynan tabylǵan. Qazaqstan jerindegi tas kómir men qońyr kómir ken oryndarynyń jalpy sany 400 - den asady. Tas kómir ádette jerdiń tereń qoınaýynda jatady. Ony óndirý úshin shahta ornatady. Shahtada jumys isteıtin adamdardy shahter dep ataıdy. Tas kómir jatqan alań tas kómir baseıni dep atalady. Tas kómirden boıaý, dári - dármek, plasmassa jáne t. b. kóptegen paıdaly zattar alynady.
İY. Jańa materıaldardy bekitý suraqtary: 10 mın.
Oqýshylarǵa aýyzsha tómendegideı suraqtar qoıylady:
1) As tuzynyń qasıetteri qandaı?
- Tússiz, móldir túıirshikterden turady, sýda tez erıdi, dámi ashshy.
2) Tas kómirdiń negizgi qasıetteri qandaı?
- Qatty, qara tústi, qyzýy bar.
3) Tas kómirdiń eń sapaly túri ne dep atalady?
- Antrasıt.
4) Kómir óndirýdiń qandaı eki ádisi bar?
- Shahtalyq jáne ashyq qazyp alý ádisi.
5) Aıtylǵan taý jynystary qandaı taý jynystarynyń tobyna jatady?
- Tyǵyz taý jynystary.
Dáptermen jumys
«Toptastyrý»
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
