InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Qadyrqul Altynaı

Jetekshisi - f.ǵ.k., ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti Janataev D.J.

«Belgili bir sala fılosofıasy» degen tirkester tilde jıi kezdesedi, mysaly din fılosofıasy, mádenıet fılosofıasy, ǵylym fılosofıasy. Alaıda aýdarma fılosofıaǵa baılanysty jeke pán joq. Bul tirkesterdi qoldaný nemis klasıkalyq ıdealızmine sáıkes keledi – sol kezde fılosofıa Gýmboldt ýnıversıteti jáne oǵan uqsas ǵylymı jáne bilim berý mekemeleri sıaqty bilimniń barlyq salalaryn qamtýǵa jáne jańa bilim berý júıesin qurýǵa umtyldy. Sonda fılosofıa túbegeıli jeke pán retinde emes, belgili bir pánderge saı oılaý  tásili retinde paıda boldy.

Aýdarma fılosofıasynyń máseleleri ádette til fılosofıasynyń sheńberinde qarastyrylady. Til fılosofıasy analıtıkalyq nusqada da, kontınentaldy nusqada da bar. Til taqyryby birqatar sebepterge baılanysty XX ǵasyrda basym fılosofıalyq taqyryptardyń birine aınaldy: eń aldymen, bul fılosofıalyq quraldardyń jańarýy jáne barlyq tilder úshin birdeı metatildiń jáne fılosofıalyq termınologıanyń biryńǵaı júıesi bola almaǵandyqtan kóptegen kóptildi fılosofıalardyń paıda bolýy.

Ámbebap tujyrymdamalyq til ıdeıasynyń kúıreýi jáne fılosofıanyń teorıalyq pánnen ómirlik tájirıbege aınalýy (mysaly, fılosofıa birinshi kezekte ózinózi jetildirý quraly bolatyn ekzıstensıalıstik izdenister sıaqty germenevtıkalyq joba, fenomenologıalyq joba sıaqty) til máselesin kóterýge májbúr etti. Til fılosofıanyń negizinen «Til bizdiń quralymyz ba? Iaǵnı, bizdiń qandaı da bir maqsattar úshin oılap tapqan jáne qoldanatyn quralymyz ba?» nemese «Til bizdi qandaı-da bir jolmen shekteıdi me, belgili bir túrde bizdiń jeke basymyzdy anyqtaıdy ma?» degen sıaqty suraqtardy qarastyrady. Al eger aýdarma fılosofıasyn osyndaı til fılosofıanyń bólimi retinde qarastyratyn bolsaq, onda ol «Aýdarma qanshalyqty dárejede fılosofıalyq akt jáne oılaý áreketi bolyp tabylady?» degen suraq aıasynda zertteýler júrgizer edi. Til fılosofıasy resýrstardyń, mysaly, avtomatty aýdarmanyń jetkiliksizdigi aıqyn bolǵan kezde paıda bolady.

XX ǵasyrdan bastap fılosofıa qaıtadan túsindirý máselesine erekshe kóńil bólýde. XIX ǵasyrdyń fılosofıasy ınterpretasıaǵa múldem mán bergen joq, óıtkeni zattardyń ózi, álemdegi prosester, olar evolúsıa bolsyn, keıbir maǵynalardyń aıqyndyǵy bolsyn óz-ózderin túsindiredi dep oılaǵan. Bizdiń ómir súrý rejımimiz álemniń ómir súrý rejımimen eshqashan sáıkes kelmeıtini, bizdiń tirshilik etýimiz qorshaǵan álemge jáne bizdiń oılaýymyzǵa qaraǵanda ár túrli zańdarǵa sáıkes ómir súretindigi anyq bolǵanda, aýdarma týraly, Dılteıdiń germenevtıkaǵa «belgilini túsiný» dep anyqtama belgendigi sıaqty burynnan belgilini túsiný týraly suraq týyndady. Eger bizge qandaı-da bir maǵyna sáıkes keldi dep oılasaq, bul kezdeısoqtyq shynymen bolǵanyn nemese bizdiń oǵan qandaı da bir deńgeıde qatysymyz bar degendi bildirmeıdi. Biz ony durys aýdarǵanymyzǵa kóz jetkizýimiz, múmkin bolsa ony qaıtadan aýdarýǵa tyrysýymyz qajet. Til fılosofıasy Dılteıden Gadamerge deıingi germenevtıkalyq dástúr nusqasynda bolsyn, Bergsonnan Rıkoǵa deıingi fransýz dástúri bolsyn, Vıtgenshteın dástúri bolsyn, Rassel mektebiniń dástúri bolsyn tek birdeı «Bir oıdy qalaı ártúrli jolmen aýdarýǵa bolady?», «Bul sózderdiń zattarǵa qatysty bolýy úshin qajet tek túsinýdiń ózi jetkilikti me?», «Nemese túsinikti qaıta-qaıta jańǵyrtyp otyrý kerek pe?» degen suraqtar aıasynda zertteýler júrgizedi.

Aǵylshyn aýdarmatanýshysy Entonı Pım «Fılosofıa jáne aýdarma» maqalasynda aýdarma men fılosofıa arasyndaǵy ózara baılanystyń negizgi úsh baǵytyn atap ótedi:

1. Jalpy aýdarmanyń máni jáne tilaralyq aýdarma máseleleri týraly fılosoftardyń oıpikirleri;
2. Aýdarmatanýshylar men aýdarmashylardyń belgili bir fılosofıalyq júıeler men teorıalarǵa óz oılaryn negizdeý úshin júginýi;
3. Fılosofıalyq mátinderdiń jáne túsiniktemelerdiń aýdarylýy.

Osy sıaqty kez kelgen ǵylymdy fılosofıamen baılanystyrýdyń mańyzdylyǵy óte zor. Sebebi fılosofıa metaǵylym retinde anyqtalady, ıaǵnı ámbebap metatildiń, ádistemeniń jáne tujyrymdamalyq bazanyń tasymaldaýshysy rólin atqarady.

---