InfoHub Logo

Bul — 1915 jyldyń ıýn aıynda bolǵan oqıǵa. Sibirdiń bir qalasy. Esil tasyǵanda qalǵan usaq-usaq qara sýlardyń sýalmaǵan, qurymaǵan kezi.

Kún tómen qaraı syrǵanap, qaladan eki-úsh shaqyrymdaı qashyq turǵan shoıyn kópirdiń tóńiregindegi toǵaıdyń ishine qyzara bórtip jasyrynyp barady.

Dál osy kezde moıkadaǵy jún shaıǵan, jún jýǵan, jabaǵy keptirgen, úlken-úlken qaptarǵa jún, jabaǵy toltyrǵan qazaq tatary aralas jumysshylar da jaıaý jalpylap qalaǵa qaraı shubyryp jatty.

Qyz-kelinshek... Jas-kári... Bala-shaǵa... Moıkamen qalanyń arasy eki shaqyrymdaı jer edi. Men ózim sıaqty jún jaıýshy kórshi jumysshylardyń arasynda ókshesi qısyq, aıaǵymdy qajaǵan etikti kendir jipke baılap, taıaqtyń basyna ilip, ıinge salyp, aldy-artyma jaltaqtap, aqsaı basyp kele jattym.

Ý-shý...

Moıkadan bylaı shyǵa bergende-aq, moıka jumysshylary arasyna shóp tıep ákele jatqan shópshiler de, Esilge kir shaıǵan qatyn-qalashtar da, dalada jatyp mereke quryp kele jatqan syrnaı-kerneıli dalashylar da, at baqqan balalar da jolshybaı qosylyp aralasyp ketti.

Uzaqtyń sary kúni shań-shaıyrdyń arasynda júrip qajyǵan jumysshylarǵa (moıkashylarǵa) bul bir daǵdyly jubanysh, kóńilashar keshki bir kórinis edi.

— Qaraqas, qosylyp jyrlap baq áli,— dedi bir jumysshy tatar qasynda kele jatqan tapaltań, qara tory tatar áıeline. Súıdegenshe bolǵan joq.

— Al Qaraqas, jyrla! Jyrla!— desip aldy-artymyzdaǵy tunjyrap, ıyǵy tómen salbyrap kele jatqan áıel-erkegi aralas jumysshylar da manaǵy áıeldiń mańyna ıirile qalyp.

Qaraqas otyzdarǵa kelgen, naqyrustaý, esi azdaý, jeńil minezdi, bir jesir áıel edi.

— Qoıyǵyzshy, jyrlamaımyn, qaryn ashty áli. Nan bergiz jyrlaımyn,— dedi syqylyqtaı túsip Qaraqas.

Bul baıǵus áıeldi kim kóringen mazaq qyla beretin.

— Nandy jyrlap alyp je,— dedi meniń qasymda kele jatqan Dombaı degen bala.

Qara joldyń bir jaq jıegindegi dalashylar garmon daýsyn úzbesten, qalaǵa jetkenshe tartyp keledi. Kóbi mas.

Kún toǵaıdyń artyna jasyryndy. Bıik jardyń ústindegi qalanyń kósheleri shapaqtyń sáýlesi túsip qyzaryp, keıbir áınekter jalyndanyp, shoqtaı bop jaınap tur.

Álden ýaqytta Qaraqastyń jyrlaǵan daýsy shyqty.

Sam samanat kelgen shaqta,

Kapkaz merkóz nol bırá,

Biz sıaqty netimlergá,

Qudaı ózi jón bırá,—

dep qoıdy Qaraqas.

— Atańnyń basy qudaı beredi. Uzaq sary kúnge jumys istep, qap túıgishtep alǵanyń 75-aq tıyn. Berer saǵan!— dep qoıdy syrt jaqtan bir jumysshy.

Bergiz nanyǵyzny!— dedi Qaraqas, biraz jyrlap alyp. Nan bergen eshkim joq. Óıtkeni eshqaısysynyń da tamaq salatyn dorbasynda nan joq, quldyrap tur edi.

— E-e-e... Qaryn ashty... Búgingi alǵan 40 tıynǵa nan alasy bar áli,— dep Qaraqas toptyń ortasynan jyrylyp qalaǵa qaraı zymyraı jóneldi.

Qyran-topan kúlki.

Qala jaqyn... Tóbesin shyrmap, kóshken bultqa usap turǵan parovoı tıirmenderdiń uzyn-uzyn murjasynan shyqqan tútin tuman sıaqtanady.

Sonaý dóńeste móńirep, azan-qazan bop, qalany bastaryna kóterip, qalanyń tabany da kórindi...

— Qaraqas qalaǵa bárimizden buryn kirdi,— dedi Dombaı.

Men jas bala edim. Maǵan moıkanyń bir jumysynan bir jumysy qıyn kórindi. Sol kezde moıka úsheý edi. Olardyń attary: «Qajy moıkasy», «Ahmetjan baı moıkasy» jáne «Orys moıkasy» delinetin. Men Qajy moıkasynda edim. Dalaǵa jaıǵan júnniń bir jaq betin kún qyzýy keptirgennen keıin, júndi bastan asyra laqtyryp, aýdarystyra bastaǵan kezimiz edi. Baıdyń prıkazshıgi qolymnan jetelep alyp, meni baqaýyzdyń ishinde qapqa jún toltyryp jatqan jumysshylardyń arasyna ákeldi.

— Anaý baqaýyzdyń buryshynda tóbege tıep turǵan júnge minip, beri qaraı qulata ber, mynaý qyz-qatyndar arbaǵa jyǵylta bersin. Aqyńa jalǵasy 10 tıyn ósiremiz... Qane, bolyńdar!— dedi.

Úsh-tórt bala jyǵyla-súrine joǵaryǵa mindik. Shań-topyraq shaıyrdyń sasyq ıisi...

Jumysshylar ábden entigip sharshaǵan kezde, tús aýa, túski tamaqqa shaqyrǵan kerneı daýsy qulaqqa estiledi.

Árqaısysy istegen isin tastaı sala, baraqqa qaraı júgirdi. Úsh tórt bala biz-daǵy jún tóbesinen tómen qaraı domaladyń.

— Qaraqas, Qaraqas!..

— Áý-ý-ý...

— Aıda barakke... Nan ashyıbyz... Nan!..

Daýys shyqqan jaqqa moınymdy bursam, birneshe tatar qatyndary baraqtyń aldyndaǵy qyryq shelektiń úlken kók bóshkeniń mańynda beti-qoldaryn jýyp jatyr.

Qatyndar qaraǵan jaqqa men de qaradym.

Eńgezerdeı bylshyq sary, baıdyń prıkazshıgi, jumysshylardyń ústinen baqylap turatyn dáberneı, baqaýyzdyń syrtynda Qaraqasty jibermeı qolynan baqaýyzǵa qaraı tartady. Qaraqas birese tura kelip shirenip, birese jerge aýnap dáberneıdiń yńǵaıyna barmaıdy.

— Jiber... Jiber. Qajy abzyıǵa aıtam...

— Ysh-ysh! ...Búgingi aqyńdy aryttyramyz... Biz jybyrlaǵan baraq úılerdiń ishine kirip kettik.

Jumysshylar tamaqtandy.

Taǵy da kerneı. Baraqtaǵylar asyp-sasyp árqaısysy óz jumystaryna qaraı shubyrdy. Biz tańerteń bir jerde bolǵan úsh-tórt bala bárinen de buryn baqaýyzǵa júgirip keldik. Joǵarǵy júnniń tóbesine mingendeı bolǵan joq, bir buryshta jún ózinen-ózi qybyrlap silkinip, dábernaı jigittiń basy júnniń arasynan qyltıyp kórine qaldy.

Biz bir-birimizge qaradyq.

— Aıda, bul jerden endi ketińder, munda jumys bitti... Jún jaıatyn jerge baryńdar! Jyldam!

Dábernaıdyń súıtken daýysyna joǵarydan domalap túsip, sekirip baqaýyzdan shyǵa jóneldik.

— Munda ne ǵyp jatyr eken?— dedi Dombaı.

— Araq iship jatqan shyǵar,— dedi bir bala.

— Sen bilesiń be?

— Bilmeımin...

Kún daǵdyly uıasyna qaraı syrǵyp barady. Taǵy da kesh. Taǵy da kúndik aqyny úlestiretin dábernaıdyń aldy.

Qoldaryna bir-bir japyraq qaǵaz ustaǵan moıka jumysshylary qatarǵa turyp, óz kezegimen kúmis-baqyr aralas aqshany syldyrlatyp alyp jatyr. Aqshanyń kóbi baqyr, bir kúmis tıse, ol bir qýanysh.

Kúndik aqy alýshylar aqylaryn alyp, azaıyp kele jatqan kezde, áldekimdi balaǵattaǵan dábernaıdyń daýsy shyqty.

— Sen búgin jumysty az istediń.

— Nıgá?.. Nıgá!.. sın óziń bıt... óziń bıt...

— Má, taǵy da 5 tıyn.

— Joq— joq almaımyn...

— Nege?

— Mıńa bir som dediń...

— Ne úshin?

— Óziń ýsteráp jibermýdóń ısh. Bır som bırám dıdeń.

İlgeri umtylyp baryp qarasań, janjaldasyp jatqan Qaraqas eken. Dábernaıdyń qasyna omyraýlap baryp qalǵan jerde dábernaı keýdesinen ıterip jiberip, Qaraqasty shalqasynan túsirdi.

Qaraqas ókirip turyp jylady. Bireý aıaıdy, bireý kúledi...

Búgin jumystan óte kesh bosandyq. Qas qaraıyp barady. Jumysshylar kúndegisindeı jaıaý-jalpylap, qalaǵa qaraı shubyrdy. Moıkanyń bir jaǵyndaǵy ekinshi, úshinshi qara sýǵa deıin baraqta japadan jalǵyz jylap qalǵan Qaraqastyń daýysy estilip turdy. Men ol kúni 10 tıyn artyq aldym. Jap-jańa 10 tıyndyq kúmis edi.

---