InfoHub Logo

Bir baıdyń úlken toıynda báıgeden bir júırik ozyp keledi. Álgi júırikke eki rýly el talasyp, qamshy siltesken tóbeleske aınalady. Aqyrynda eki jaǵy da Aqbota bıge júginedi. Sonda Tóle aǵasyna:

— Bılikti maǵan berińiz, men shesheıin, — degen soń, aǵasy tilge kelmeı:

— Ýaı, qaýym, halqym meniń, men bılikti inim Tólege berdim. Ádilettigine bas ıgeısizder, — dep jar salady. Qalyń el endi eki daýgerdiń sózin tyńdaıdy.

Júırigi birinshi kelgen, báıgeden ozǵan kisi qamshysyn ortaǵa:

— Dat, bala bı, — dep tastaıdy da óleńdetip soǵady:
Sózime kýá tartqan qalyń eldi,
Sıpaǵan aýzyn úrlep malym edi.
Qolbala segiz jasta, tisi bútin,
Týǵannan bar minezi málim edi.
Báıgeden jas kezinde-aq ozyp júrgen,
Qýǵanda kıik artta qalyp edi.
Kezderi kıik qýǵan taıynda edi,
Qarynyn úsh kıiktiń jaryp edi.
«Saýǵa» dep myna ekeýi ekeýin ap,
Qazanǵa qazy qosyp salyp edi.
Etti jep, aýqattanyp otyrǵanda,
Myna tórteý bizderge baryp edi,
Báıgeden jeti jyldan keledi ozyp,
Halqyma jeti rýly málim edi, —

dep, á degende eki adamdy, qala berdi ústerine barǵan tórt adamdy kýálikke tartyp, des bermeýge aınaldy. Sonda «at meniki» dep otyrǵan Tólebaı synshy qamshysyn tastaıdy da, óz dálelin aıtty.

— Meni el bosqa synshy dep atap júrgen joq. Men ómirimde kórmegen maldyń enesin kórip, tólin tanımyn. Tólin kórip enesin dál ajyratamyn. Al mynaý júırik at meniń boz bıemniń qulyny ekeni daýsyz. Bir kezde býaz kezinde boz bıem qoldy boldy da, kóz jazyp qaldym. Ury aýylymdy torýyldap júrgen kezinde qolǵa túsirý úshin soıdaýyttaı jigitterdi kúndiz-túni jylqyǵa qaraýyldattym. Arada bir
jyl ótkende boz bıemdi minip, jylqy urlaýǵa kelgen ury qashyp qutyldy. Bıemdi tastap qashqan eken. Aýaǵa ushqany, jerge sińip ketkeni belgisiz, zym-zıa qurydy.

Bıem qoldy bolsa da ózime keldi. Al qulyny qaıda dep júretin edim. Búgin báıgeden ozyp kelgen sur qasqanyń osy boz bıeden týǵan qulyn ekenin tanyp, «ózime qaıtar, báıgege sen-aq ıe bola ǵoı» desem, kóner emes. Onyń sońy tóbeleske aınalǵanyn báriń de kórip-bildiń. Al, bala bı, atańnyń árýaǵy qoldasyn, ádil tóreligińdi óziń aıt! — deıdi.

Tólebaıdyń synshylyǵynan basqa dálelderi joq ekenin halyq: «oıpyr-aı, bul daýdy qalaı shesher eken bala bı? Analar ólispeı berispeıin dep otyr emes pe? Tólebaı synshy ekenin, elge ketken dabyra atyn paıdalanyp, bireýdiń júırik atyna aýyz salyp otyr demeske amal joq. Degenmen, sheshýi qıyn is boldy» dep ózara sybyrlasyp otyrǵanda

Tóle sańq ete tústi:

— Ýaı, jamaǵat, eki jaǵyń da estip bildińder. Al men bylaı etý kerek dep esepteımin. Eki jaqtyń da osy tulpardyń enesi atanǵan bıelerin ákelýdi suranamyn, — dedi. Bılik jasaýshynyń sózi eki bolǵan joq. Túndeletip eki jaqtan da bıeler jetkizildi. Endi Tóle:

— Eki bıe de bir baǵytpen úsh kúndik jolǵa aıdalsyn. Úsh kún damyl bermeı jorǵalatyp, sharshatyp kelsin, — dedi.

Ekeýine de bala mingizdi de, qaýmalaǵan qalyń toptyń ishinen eki-úsh adam bólinip, bıelerdi jolǵa attandyryp, birge jóneldi.

Úshinshi kúni el bılik qurylǵan tóbe basyna jınaldy. Eki bala da aq kóbigi shyǵyp, entige jetti. Anadaı jerde baılaýly turǵan tulparǵa Tólebaıdyń tarpań bıesi oqyranyp, jelininen sút aǵyp ıiskelep tura qaldy. Tulpar da enesin tanyp oqyrandy.

— Seniń malyń eken. Tulpar seniki, — dedi Tóle Tólebaıǵa, elge:

— Káni, ne aıtasyńdar, — dep alaqanyn jaıǵanda, el gýildep ketti.

— Atańa rahmet, kóp jasa, shyraǵym. Órkeniń óse bersin! Shyn ádil, dana bı sen ekensiń, bıligińnen aınaldyq, — desip bata berip jatqanda, daýger «Dat!» dep aıqaılap jiberdi.

— Datyń bolsa, aıt! — deıdi el. Sonda bujyr bet, jóń aıbat, túsi sýyq álgi daýger bylaı dedi:

— Men atyshýly, baýkespe ury edim. Júırik atty kóbirek urlaıtynmyn-dy. osy Tólebaı synshynyń júıriginiń birin qolǵa túsiremin dep kóp áýrelendim. Bir joly aıdalada jaıylyp júrgen tarpań, boz bıeni kórdim de, jelindep qalǵanyn bildim. «Qalaı ǵana tulpar týmas deısiń» dep ile jóneldim. Aýylyma kelgen soń esh adamǵa kórsetpeı ońasha baqtym. Úmitim aldamaǵan eken, kópke uzamaı aman-saý qulyndady. Sur qasqa janýardyń aýzyn úrlep, qolbala etip tárbıeledim. Qulynnan-aq janýardyń júırik shyǵatyny belgili edi. Elimizdegi nebir synshylar kórip: «Bul áli taıynda-aq aldyna at salmaıtyn arǵymaq bolady», — dep jaǵalaryna túkiristi.

Men olarǵa óz bıemnen týǵanyn aıttym. Nege deseńiz, sol kezde qulyndaǵan óz bıemniń qulynyn qasqyr jep ketkendikten, sur qasqany óz bıeme teligem-di. Boz bıeni kúnderdiń kúninde bireý-mireý tanysa, «bıemen qosa júırik qulynymnan da aıyrylyp qalarmyn» dep qaýiptendim. Onymdy Qudaı qos kórmedi. Mine, aqyrynda maly ıesin tapty. Al aq boz bıemen Tólebaıdyń aýylyna ekinshi ret kelýimniń máni — «bıeni jylqyshylar tanysa, tastap qasharmyn, al tanymasa, osy tarpańnyń taǵy bir urpaǵyn qaǵyp qaıtyrmyn» degen nıet edi. Qansha degenmen jylqy balasy óz enesinen beze qashpaıdy, ıisinen, túsinen sezip oqyransa, qolǵa tez túsedi, jetekke alamyn da kete baramyn degen nıetten týyndady. Biraq bul joly qolǵa túsip qala jazdaǵan soń, «bastan qulaq sadaǵa» dedim de, bıeden túse qashyp, bir qýystyń ishine súńgip kettim. Sodan tań saz bere ǵana jylqyshylardyń qarasy óshken soń, jaıaý-jalpy jan amandadym. Osy joly «endi urlyqty qoıaıyn» dep ózime-ózim ant etip, Qudaı aldynda ýáde berdim.

Al surqasqany qanshama jyldar boıy báıgege qosqanda júldeni bergen emespin. Sol úshinde kóńilim kóterilip, el qataryna teńelip júrýshi edim. Ótirik aıtýymnyń da, janymdy satýymnyń da mánisi — osy. Al, jamaǵat, órkeniń óskir myna Tóle — «bala bı» aqıqatyna jetti. Qudaı endi meni ótirik aıtqyzyp, qarabet ete kórmesin. Allahý Akpar! — dep batasyn berip, jónine ketipti. Qalyń el Tóleniń tereń aqylyna, ádil bıligine rıza bolyp tarasady.

* * *

Tóle bı eldi bılep turǵan zamanynda taǵy da ádil bılik jasaıtyn oqıǵaǵa kezdesedi.

Qala mańynda saıattap júrgende Tóle bı túıe qýǵan kisini kóredi. Lekildep, basyn sál ǵana eńkeıte, moınyn sozyp jiberip, taırańdap barady, qaıtarý berer emes. Ashýy kelgen qýǵynshy qolyndaǵy taıaǵyn laqtyryp jibergende úlektiń kózine bata tıip, bir kózi aǵyp túsedi. Álgi túıe qýǵandy baqylap jatqan ekinshi bir qara saqaldy orta jastaǵy adam túıeniń kózi shyqqanyn ańdyp qalady da:

— A, ant urǵan, men saǵan túıemdi osylaı qaıtar dep pe edim,—dep umtylady. Túıeniń kózin shyǵarǵan kisi artynan aqyryp, qamshysyn bilep kele jatqan kisiden seskenip, tura qashady. Qýǵynshy ókshelep, biraz jerge deıin qýyp barady da, júgirisi baıaýlaı bastaıdy, biraq qýýdan bas tartar emes.

Tóle bı ań-tań qalady da, basyn shaıqap jónine kete barady. Al bul kezde qýǵynshy men qashýshynyń arasy alshaqtaı, uzaı beredi. Aldynan Shyrshyq ózeniniń jaǵasynda turǵan qaıyqshyny kórgen qashýshy:

— Meni myna kele jatqan qyzylsózden qutqar. Ózenniń arǵy betine jetkizip tastaı gór. Qudaı jolyna ketip bara jatqan kisimin. Mekke-Mádınege táýap jasaý úshin daıyndalǵan kisi edim, — deıdi.

Qaıyqshy qyrsyqtyń biri edi. «Janalǵysh» pen «janbergishtiń» myna sekildi qysyltaıań kezin paıdalanyp qalǵysy keledi de:

— Bir shırek qoń etińnen kesip berseń, páleden qazir qutqaramyn, — dep talap qoıady. Qashýshy anaý jankeshtiden aman qutylý úshin «aıtqanyńdy isteımin» dep kelise salady. Biraq ol «qaıyqshy qaljyńdaǵan bolar» dep oılaıdy. Qaıyqshy qaıyǵyn asaý tolqynnan sypyldatyp, oınaqshytyp alyp ótedi. Arǵy betke shyqqanda, bergi betke jetken qýǵynshy qamshysyn bilep:

— Jerdiń jaryǵyna kirip ketseń de, túıem sekildi bir kózińdi aǵyzbaı qoımaımyn, — dep qaıyqshyny qolyn bulǵap shaqyryp azaptanady. Qaıyqshy onyń sózin kárine de almaıdy. Al qýǵynshy qurǵaq butalardy baılanystyrady da, sýǵa kúmp beredi. Onymen jumysy shamaly qaıyqshy qonyshynan jalańdaǵan qanjaryn sýyryp alady da, qashqynǵa qarap:

— Káne, ýáde — Qudaı aty. Bir shırek qoń etińnen kesip alaıyn, — dep tap beredi. Qashqyn myna qanypezerdiń ózin qýyp kele jatqan sumnan da jaýyz ekenin biledi de, «tek qashyp qutylaıyn» degen oımen zyta beredi. Bul kezde qýǵynshy da ústi-basy malmańdaı bolyp, bergi jaǵaǵa shyǵyp úlgergen edi. Endi ekeýi bolyp qashqynnyń sońynan óksheleı qýdy. Qıqýlap, «ustaı ber» dep aıqaılaıdy. Kezek-kezek: «ıá, Qudaı qolǵa túsire gór!» dep sarnap keledi eki anturǵan. Qashqyn da: «ıá, Qudaı, óziń jar bola gór! Qudaı jolyna bara jatqanda masqara ete kórme», — dep zar eńirep, bezip keledi. Kárilerdiń aıtýynsha, «qashqyn da Qudaı deıdi, qýǵan da Qudaı deıdi» degen mátel osydan qalsa kerek. Qashqyn kóz ushynda kóringen, bir jaǵy jápireıilip, jerge shógip jatqan bir tamdy kóredi de, «tym bolmasa qýysyna
tyǵylaıyn» dep jetip keledi. Jer tamnyń aldyńǵy jaǵy bıikteý eken. Tamǵa qarǵyp shyǵady. Eki qýǵynshy da etekten qarmaý úshin tamǵa órmeleı beredi. Tamnyń ústinde ustasa shármendem shyǵar dep, ekinshi jaǵyndǵy bıikteý tusynan táýekel deıdi de qarǵyp ketedi. Ol qarǵyp túskende aıaq astynan bylq ete qalǵan adamnyń «ap» degen únin estip, jalt qarasa, saqaly belýarynan túsken, shalqasynan jatqan adamnyń jantásilim etkendegi sońǵy úni. Baqsa ólmeli, kesel ákesiniń aýzyna bir jigit sý tamyzyp otyr eken.

Jigit shar etip, ákesin qushaqtaı berdi de, jany jahannamǵa ketkenin bilip, sekirip túsken qashqynnyń alqymynan ala tústi. Alaqtaǵan, záresi zár túbine ketken qashqyn «endi sharýam bitti» dedi de, «bireýdiń qanyn júktep qashqanym musylmandyqtan sadaǵa ketsin, mańdaıyma jazyl-
ǵanyn kóreıin», — degen nıetpen qolǵa pende bolyp tústi. Endi úsheýi úsh jaǵynan tóndi. Taıaqtady, esinen tandyrdy. Qyzyl ala qan etti. Qashqyn esin jıǵanda úsh «ázireıildiń» ózara daýlasyp otyrǵanyn kórdi. Sońǵysy aıtady:

— Eger sen kózin shyǵarsań, al sen etin kesip alsań, bul óledi. Sonda men ákemniń qunyn kimnen daýlaımyn, — dep.

Birinshisi aıtady: «Sen qoń etin kesip alǵanda qan kóp ketse, bul o dúnıege jónep ketedi. Sonda meniń kózin shyǵarǵannan keler paıdam bar ma? Al men muny qulaq kesti qulym esebinde túıemdi baqtyrýym kerek emes pe?» — dep.

Ekinshisi aıtady: «Maǵan qoń etin kesip berem degen. Men eki sóılemeımin. Mine qanjarym. Kesip alamyn da qaıyǵyma ketemin. Búgingi tabysymnan qur qaldym. Shaltaı-baltaıyńdy bilmeımin». Kózin ashqan qashqynnyń esine mana zytyp, qýǵynshy-túıe ıesinen basyn arashalap bara jatqanda Tóle bıdi kózi shalyp qalǵany esine tústi de, tórelikti ózi aıtty:

— Sender meni borshalap óltirgennen paıda joq. Báriń de maqsatyńa jete almaı: biriń ákeńniń qunyn, biriń kózimdi shyǵaryp, túıe baqtyra almaı qapy qalasyń. Al qoń etimdi alǵan soń men senderge joqpyn. Myna qaıyqshyǵa kónbeńder. Úsheýlerińniń de úlesińdi bir óndirip berse, Tóle bı óndiredi. Sol ádil bıge bárimiz júgineıik. Áne, sonda dittegen maqsattaryńa jetesińder, — dep edi, kil elirgen nemeler sap basylyp, kelise ketti.

Sonymen bul tórteý Tóle bı saıattan qaıtyp úıine kelip, shaılanyp otyrǵanda birin-biri súırelep jetti. Tóle bı manaǵy qashqan men qýǵandy bir kórgende-aq tanıdy. Bul úsheýiniń daýyn tyńdamaq bolyp halyq kóp jınaldy. Bı aldynda qashqyn óziniń Mekke-Mádınege baramyn, taǵy da táýep jasap qaıtamyn degen nıette ekenin, jolǵa asyǵys qamdanyp otyrǵanda, myna qojasy «qashaǵan túıemdi qaıtaryp ákelip ber» dep kúshtegen soń amalsyz aıtqanyn isteımin dep júrip, taıaǵy jazym tıip, bir kóziniń shyǵyp ketkenin, al bul ant atqan «túıemniń bir kózin shyǵardyń, sol úshin seniń de bir kózińdi shyǵaryp, qunyn óndiremin» degen soń jantalasa qashqanyn, sol qashý kezinde myna eki páleli iske kezdeskenin aıtyp beredi. Qalǵan ekeýi ózderiniń daýyn aıtady.

— Ádil bı, kúnáhardan tıemeldimizdi alyp ber, — dep ótinish jasaıdy.

— Endeshe, men bılik jasaıyn. Birinshi túıeniń egesi, sen shyqqan kózdiń ornyna munyń kózin shyǵarmaq ekensiń. Sen myna kópshilik aldynda rasynda aıtshy, bul úlekke taıaǵyn qansha jerden laqtyryp edi? — dedi.

— Arqan boıy jerden laqtyrdy, — dep ańǵal qýǵynshy shynyn aıtty.

— Esitip tursyńdar ǵoı, jamaǵat? — dep Tóle bı elge qarady.

— Estip turmyz, — dep shýlady kópshilik.

— Endeshe, men seniń qolyńa sondaı taıaq beremin. Qashqyn senen arqan boıy qashyq jerde saǵan qasqaıyp qarap turady. Sen taıaǵyńdy kózin dáldep laqtyr da, bir kózin shyǵar. Kózi shyqqanyna bul rıza, shyǵarǵanyńa sen rıza, — dedi Tóle bı.

Túıeniń egesi oılanyp qaldy. Alystan laqtyrǵan taıaǵynyń kózine tıýi neǵaıbyl. «Elge — kúlki, dushpanǵa taba» bolyp, aqymaq, áńgúdik atanǵansha, taıaq laqtyrýdan bas tartaıyn» degen baılamǵa keledi de:

— E, men kózine dál tıgizemin dep aıta almaımyn, bıeke, — dep mińgirleıdi.

— Olaı bolsa, saǵan qun joq. Esińde bolsyn, «jazym» degen bolady. Qazaqta «jazym bolsa, balshyqtan tis synady» degen mátel bosqa aıtylǵan emes. Esińdi jı. Qudaıdan qoryq. Sen bossyń, — deıdi de qaıyqshyǵa burylady:

— Sen qaıyqpen ótkizgende «bir shırek qoń etińnen kesip alamyn» degen ekensiń. Qolyńa pyshaq al. Eger ne artyq, ne kem bolsa, basyń baılaýda, malyń aıdaýda. Kúlli halyq qatysyp ólsheımiz. Osynyma kelis te, káne, iske kiris, — dep qynynan jarq etkizip almas kezdigin shyǵaryp, qaıyqshynyń qolyna beredi.

Qaıyqshynyń basy salbyrap, tuqyrdy da qaldy. Álden soń baryp: «Bir shırek qoń etin dál mólsherde kesip alamyn dep aıta almaımyn, Tóle bı», — dep jan-jaǵyndaǵylarǵa alańdaıdy.

— Sen musylman balasysyń. Adamdyq paryz degen jáne bar. Saýap jasaǵanyń úshin kóringenniń qanyn aǵyzsań, onda kúpir bolǵanyń. Sen óz basyńdy óziń arashalap tursyń. Eger qan shyǵarýǵa áreket etkende halyq aldynda darǵa tartqyzar edim. Bar, jónel! Kálımaǵa tilińdi keltir de, dáret alyp, bes ýaqyt namazyńdy oqý paryzyń ekenin umytpa! Sen dinnen bezgen kápir ekensiń. Eger bul qashqyn kezdespegende, sen talaıdyń obalyna qalar ediń. Bes paryzyńdy, onan týyndaıtyn qyryq paryzyńdy oryndap júrgeısiń. Munan bylaı seni baqylaýǵa alamyn. Sen sýdan qaıyqpen ótkizgende aqysyn surama, bar kisi ózi-aq eńbegińdi eskeredi. Aqysyn tóleıdi. Joqqa júırik jetpeıdi. Joq-jutańnyń qanyna qushtarlyǵyńdy toqtat, — dep aıdap salady.

— Saýap úshin istegen edim. Keshire kórińizder, — dep qaıyqshy aýzyn jybyrlatyp, táýbesine kelgen kisimsinip taıqı beredi.

Tóle bı ákesi ólgen jigitke qarady:

— Bir top adammen seniń úıińe baramyz qazir. Ákeń aýyryp jatqan jerge myna qashqyndy sulatamyz. Sen tamyńnyń bergi jaıpaq jaǵynan órmeleı shyqqan kúıi júgirgen boıda tamnyń aldyńǵy jaǵynan qarǵısyń. Myna qashqynnyń dál ústine túsip óltiresiń. Eger dál ústine sekire almasań jáne aıaǵyńdy syndyryp pa, mertikseń, óz obalyń ózińe. Káne, jamaǵat, munyma ne deısińder? — dep halyqqa qarady.

— Jón sóz. Sóıtken jón, — desti jurt, — Budan artyq qandaı ádilet bolmaq.

— Durys, solaı eteıik, — degen daýystar ár jerden estilip jatty.

Ákesi ólgen de aqymaqtan emes edi. Shynynda da qashqyn asyp-sasyp, sońynan ókshelep kele jatqandardan qaıtsem qutylamyn dep bıik úıden sekirip ketti emes pe? Ol sekirip túsetin jerinde onyń ákesiniń jatqanyn bilgen de, kórgen de joq qoı.

— Bı-eke, endi túsindim. Ákemniń qunyn suramaı-aq qoıdym, — dedi.

— Ákeńniń dál sol sátte ajaly jetken edi. Ajaly jetken kisini sandyqqa saqtap qoısań da, dúnıeden dál kezinde kóshedi. Sasyq keýdeden shybyn jany shyrqyrap ushyp jóneledi. Sen de kúpirlik jasaǵansyń. «Ajal — Qudaıdan, sebep — adamnan» degendi bilmegeniń — kúná. Bar, ákeńniń ımany salaýat, topyraǵy torqa bolsyn! — dedi de, otyra qalyp, uzaq Quran oqydy. Eldiń bári de bıdiń yńǵaıyna jyǵylyp, betterin sıpasty.

Ákesi ólgen jigit te Tóle bıdiń ádil úkimine rıza bolyp, qolyn alyp, keshirim suraı-suraı jónine ketedi. Ol uzaı bergende manadan beri janyn shúberekke túıip, «ajalym úsheýiniń qaısysynan keler eken, ıakı qaısysyna qun tóleıtin bolyp ómir baqı boryshtar qul esebinde, esiginiń aldynda óksýmen ómirim óter eken», — dep, qan-sólsiz, sileıip turǵan «qashqyn» janynyń aman qalǵanyna, boryshsyz qutylǵanyna kózi jetken soń, Tóle bıdiń aldyna etbetinen jyǵylyp, eńirep jiberedi. Tóle ony ornynan turǵyzady.
Sonda qashqyn:

— Men óler edim. Mekkege budan buryn da alty ret barǵanmyn. Sonyń altaýynyń da saýabyn men ádil bı Tóle, sizge baǵyshtasam, bar maly-janymdy bersem, qaryzymdy keshiresiń be? — dedi eńkildep turyp:

— Al men de saýapsyz qalmaspyn, tiri júrsem. Osy jolǵy saparym jetinshi. Alla Taǵalanyń raqymy mol, kende qalmaspyn.

Tóle bı ań-tań qaldy. Kóz jasyn tyıǵyzdy da, bylaı dedi:
— Qajyeke, myna aıtqanyń qate sóziń,
Taımaýshy em ádildikten jastan ózim.
Páre, dúnıe, týysqa burǵanym joq,
Tórelik toǵyz jastan aıtqan edim.
Kelemin nasharlarǵa raqym etip,
Zorsynǵandy jóndeımin — bir minezim,
Qalmańyz jolyńyzdan, endi ulyqsat,
Bir aýyz bata bergen kerek sóziń, — deıdi.

Qajy:
— Halqyńnyń aǵasy bol,
Elińniń panasy bol!
Alla, perishteler qoldasyn,
Qyzyr, baq bolsyn joldasyń.
Árýaqtar pále-jaladan
Kózden, tilden qorǵasyn.
Jolyń ámanda aq,
Mingeniń taq bolsyn.
urpaǵyń ósip-ónsin,
Kósegeń kógersin! —

dep batasyn berip, qajylyq jolyna qaraı júre bergen eken.

---