InfoHub Logo

Sahova Akjarkın Tajıhanovna
«Órleý» BAUO AQF QR BBJ QBARI
Bilim berý úderisin pedagogıkalyq-psıhologıalyq
qoldaý kafedrasynyń aǵa oqytýshysy,
pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri

Naqty bilim berý júıesi tulǵany damytý men áleýmettendirýdiń úderisiniń mańyzdy kezeńi, aıta ketsek, ómirsheń qaǵıdalar men negizgi qundylyqtardyń sanaly qalyptasý kezeńi ekeni barshamyzǵa málim. Sonymen qatar ol oqýshylardyń syrtqy ortamen qarym-qatynas jasaý qabileti, ózgermeli ómirge beıimdelý sharty, jeke bas qabiletterin damytýdyń tetigi, áleýmettik-mádenı damýynyń ólshemi, áleýmettik daǵdylaryn damytýdyń negizi, qatysymdyq, aqparattyq  problemalardyń sheshimin tabý quzyrettilikteriniń birligi, bilim, bilik daǵdylarynyń quzyrettilikke ulasý joly bolyp tabylatyn fýnksıonaldy saýattylyqtyń sıpatty belgilerin damytýǵa yqpal etý mańyzdy ról atqarady.

Tulǵany qalyptastyrý jolynda orta bilim berý júıesinde orny zor, sebebi negizgi qundylyqtar men ómirlik qaǵıdalar osy ýaqytta qalyptasady. Mektep jasynda balalar óziniń mádenı-ulttyq, etnıkalyq qajettilikterin júzege asyryp, onyń boıynda gýmanısik, jalpy adamzattyq qasıetterdiń qalyptasýyna qolaıly jaǵdaı jáne orta jasalady.

Búgingi tańda muǵalimniń aldynda turǵan mindeti – áleýmettik-belsendi tulǵa qalyptastyrýǵa yqpal etetin, jaǵymdy bilim berý jáne tárbıeleý ortasyn qurýda álemdik mádenıet pen jalpyadamzattyq qundylyqtardy, etnostar men halyqtyń mádenı dástúrin bilý jáne ózindik tájirıbesin qoldaný.

Zamanaýı mektep muǵalimderine oqý tárbıe úderisin uıymdastyrýda kelesi mindetterdi sheshý kómektesedi:

• oqýshylar boıynda ultjandylyqty, azamattylyqty jáne namysqorlyq qasıetterdi jáne otanshyldyq sanany qalyptastyrý, Otanǵa degen maqtanyshqa tárbıeleý.
• tulǵanyń jalpyazamattyq qundylyǵyn, belsendi azamattyq ustanymyn qalyptastyrýǵa yqpal etýi, rýhanı-adamgershilik dástúrdi saqtaý jáne qaıta jańǵyrtý;
• jalpyadamzattyq qasıetterdiń negizinde jan jaqty mádenıetti, ózgermeli ómir jaǵdaılaryna beıim tulǵany qalyptastyrý.
• oqýshylardyń bilim alý ýájderi men tanymdyq qyzyǵýshylyqtaryn qalyptastyra otyryp oılaý múmkindikterin damytý;
• ómirge, adamdarǵa qurmetke tárbıeleý;
• ózin ózi jetildirý baǵdarlamalarynyń kómegimen minez qulqyn tárbıeleý;
• salaýatty ómir salty týraly kózqarysyn qalyptastyrý, mádenı-sporttyq is sharalarǵa qatysýǵa tartý.

Jeke tulǵany tárbıeleýde joǵaryda kórsetilgen mindetterdi júzege asyrý mekteptegi oqýshylardyń akademıalyq pánderi, qosymsha bilim berý, bos ýaqytty uıymdastyrý jáne áleýmettik ómirdiń tárbıelik áleýeti arqyly iske asyrylady. Sonymen qatar tulǵanyń negizgi sapalary otanshyldyq, tózimdilik, senimdilik, jaýapkershilik, kreatıvtilik, tapqyrlyq, kóshbasshylyq, ıaǵnı fýnksıonaldyq saýatty tártip qalyptasady. Túpki maqsatbilim alýshylardyń ózin ózi jetildirý men damytýǵa jeteleıtin, kez kelgen jaǵdaıda kommýnıkatıvtik-qyzmettik áreketterdi úsh tilde kórsetýge múmkindik beretin birneshe tildi meńgerý, óziniń salt dástúri men tarıhyn biletin, áleýmettik jáne saıası ózin ózi anyqtaýǵa qoldaý kórsetetin kópmádenıetti tulǵany damytý.

        Búgingi tańda oqý jáne tárbıe baǵytynda NZM tájirıbesi respýblıkanyń mektepterine taratylýda. Osy rette Zıatkerlik mektepterdegi tárbıe júıesin keltirýdi jón kórip otyrmyz. Ondaǵy is sharalar shyǵarmashylyq jáne asa ónegeli, básekeli ortada tabysty áreket etýge qabiletti, mádenıeti joǵary jáne azamattyq jaýapkershilik júktegen, óz Otanyna berilgen jeke tulǵa qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.

Tárbıe júıesi pándik oqý baǵdarlamalarynyń, qosymsha bilim berý baǵdarlamalarynyń, demalys qyzmetiniń mazmunyn mynadaı baǵyttar arqyly ıntegrasıalaý jolymen iske asyrylýda: patrıottyq tárbıe, ıntellektýaldy damý, adamgershilik tárbıe, fızıkalyq jáne psıhologıalyq damý, alýan mádenıetti damý, kóshbasshylyq qasıetti damytý, kórkem-estetıkalyq damý. Oqýshylardyń sabaqta jáne sabaqtan tys qyzmette ıntegrasıalanýy  áleýmettik-gýmanıtarlyq sıkl pánderindegi «Alashtaný», «Abaıtaný» ulttyq quramdas bólik, túıindi pánaralyq taqyryptar, «Óner» jáne «Dene tárbıesi» pánderin jáne qosymsha bilim berý baǵdarlamalaryn oqytýdaǵy kózqarastardyń baılanysy arqyly júzege asyrylady. Bilim berý qyzmetiniń osy ıntegrasıasynyń nátıjesinde tárbıeleý jumysy nysandar men ádister kesheni arqyly uıymdastyrylady, sonyń ishinde áleýmettik jobalar men praktıkalar, Qazaqstan boıynsha ólketaný ekspedısıalary, múddeler boıynsha sabaqtar (sporttyq, kórkem, tehnologıalyq jáne ıntellektýaldy), tańdamaly kýrstar, oqýshylardyń ózin-ózi basqarýy men qoǵamdastyqtar («Shańyraq» jáne basqalary), dramalyq jáne teatr kórsetilimderi, ıntellektýaldy jáne isker oıyndar, jelilik is-sharalar jáne t.b.

Nazarbaev Zıatkerlik mektepterinde oqýshylar qaýymdastyǵy «Shańyraq» jobasy negizinde uıymdastyrylady. Qaýymdastyqtyń maqsaty – biryńǵaı toptar qurý arqyly oqýshylardy aýyzbirlikke, birtutastyqqa beıimdeý, joǵary synyp pen tómengi synyp oqýshylary arasynda baýyrmaldyq, qamqorlyq qarym-qatynas qalyptastyrý bolyp tabylady. «Shańyraq» oqýshylar qaýymdastyǵyna jas aralyǵyndaǵy jáne oqytý tili ártúrli eki synyp biriktiriledi (Mysaly, 12 jáne 9, 11 jáne 8, 10 jáne 7). Ár «Shańyraqtyń» óz aty, belgileri, urany bar. «Shańyraq» oqýshylar qaýymdastyǵy arasynda ártúrli jarystar men saıystar (sporttyq, zıatkerlik, mádenı) ótedi, qatysqany men jeńisteri úshin oqýshylardyń ár qaýymdastyǵy upaı sandaryn jınaqtap jyl sońynda jeńiske jetken topqa «Órken» kýbogy tapsyrylady jáne «Týǵan elge taǵzym» ólketanýlyq-zertteý ekspedısıasyna joldama beriledi. Jan jaqty damyǵan tulǵa qalyptastyrýdaǵy atalǵan qaýymdastyqtyń artyqshylyqtary ár jastaǵy oqýshylardyń ózara yntymaqtastyǵy artady, joǵary synyp oqýshylarynyń tómengi synyp oqýshylaryna qamqorlyq tanytýy ózara áriptestik mádenıetin qalyptastyrady, kóshbasshylyq qabiletterin damytady, sabaqqa daıyndyq barysynda jáne sabaqtan tys ýaqytty uıymdastyrýda bir-birine kómek kórsetedi, birtutas komanda, korporatıvti rýh qalyptastyrý bolyp tabylady. Osynyń negizinde  táýelsiz oqýshy, azamattyq ustanymy belsendi, óz eliniń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna úles qosýǵa daıyn senimdi jeke tulǵany qalyptastyrýǵa qoldaý kórsetetini anyq.

Sonymen qatar búgingi tańda sońǵy bir ǵasyr boıyna aıtylyp kelgen bilim, bilik, daǵdy quzyrettilikpen jalǵasyp jatyr. Osy tustaǵy jan jaqty tulǵa quzyrettiligin qarastyrýǵa bolady. Onda qyzyǵýshylyqpen bilim alý, pedagogtarǵa senim artý, qıyn jaǵdaıda emosıonaldyq turaqtylyqty saqtaı bilýi, tanymdyq turǵydan óziniń áreketine jaýapkershilikpen qaraýy, sebebin anyqtaı alýy, ózindik ýájdi kórsetýi, ózin ózi retteýi, qyzyǵýshylyǵy men qajettilikterin aıta alýy, aqparat kózderin taba alýy, birlese jumys isteýi, jaǵdaıattan shyǵa bilýi, ózin ózi baqylaýy, ózin ózi baǵalaýy t.b. mańyzdy ról atqarady. Árıne joǵaryda kórsetilgen sıpattamalar júıeli qurylǵan jospar men uzaq merzimdi eńbektiń nátıjesinde ǵana júzege asatyny sózsiz. Eskeretin jaıt, tulǵany tárbıeleý men áleýmetendirýde naqty oqý-tárbıe úderisin uıymdastyrǵan, materıaldardyń mazmuny men oqytýdyń qaǵıdalary anyqtalǵan, aldyn ala josparlanǵan jáne keri baılanys júrgizilgen jaǵdaıda ǵana qol jetkizýge bolady. Oqý-tárbıe úderisin tıimdi uıymdastyrý  jaǵdaıynda kóptildi tulǵany qalaı qalyptastyrýǵa, tárbıeleýge bolady? degen suraq aıasynda kelesi qadamdardy usynýǵa bolady:

Dırektordyń tárbıe isi jónindegi orynbasarlary:

• tárbıe  josparyna túbegeıli ózgerister engizý;.
• tárbıe isi orynbasarynyń qujattaryna enetin toptamalardyń mazmundyq jańartylýy jáne damý josparynyń SMART maqsatqa sáıkestigi;
• mekteptegi tárbıe úderisin uzaq merzimdi (UMJ), orta merzimdi (OMJ), qysqa merzimdi (QMJ) josparlaý;
• synyptan tys is-sharany taldaý jáne ózdik taldaýdyń jańa tásilderi men ózara jáne ózin-ózi baǵalaýdy engizý;
• mektepte oqýshylyq ózin-ózi basqarý arqyly kóshbasshylyq qasıetterdi tárbıeleý;
• naqty oqý jylyna arnalǵan tárbıe jumysynyń sıklogrammasy naqty jáne kútiletin nátıjeni anyqtalýy tıis;
• oqytý men tárbıeleýdiń tulǵaǵa baǵyttalǵan tehnologıasyn paıdalana otyryp dıagnostıkalaýda 5-11 synyptarda tárbıe úderisiniń nátıjeliligin baǵalaýǵa múmkindik empırıkalyq zertteýlerdi(saýalnama, baıqaý, baqylaý, testileý, sosıometrıa jáne t.b.) tıimdi paıdalaný;
• mektepterde elektıvti kýrstardyń sanyn kóbeıtý. Olardyń taqyryby, mazmuny jáne t.b.bir júıege ketirilgen bolýy tıis.
• mekteptiń is sharalaryn tilder pán birlestigimen birlese josparlaý jáne t.b.
• tárbıe saǵattarynyń josparyn(qysqa merzimdi) synyp jetekshilerimen birlese daıyndaý;
• mektep muǵalimderine, ata-analarǵa koýchıng sabaqtar uıymdastyrý.

Synyp jetekshisi:

• synypta tanymdyq is áreketterdi uıymdastyrýda, áleýmettik qarym qatynasty qalyptastyrýda tulǵanyń damýyna yqpal etetin oqý-tárbıe jumystarny júıeli júrgizýi qajet.
• tulǵanyń ózin ózi damytýyna yqpal etý, onyń áleýetin iske asyrýda synyp saǵattary jáne synyptan tys  sharalardyń maqsattylyq, mazmundylyq, uıymdastyrýshylyq-qyzmettik, baǵalaý-taldaýshylyq quraýyshtaryn basshylyqqa alý;
• basqarý tujyrymdamasyna sáıkes úsh deńgeıli fýnksıasy: pedagogıkalyq jáne áleýmettik-gýmanıtarlyq, áleýmettik-psıhologıalyq, basqarýdy(dıagnostıklaqy, maqsat qoıý, josparlaý, baqylaý, túzetý qyzmetteri) qaıta qarap jeke tulǵaǵa baǵyttaı otyryp josparlaýy tıis.
• synyp oqýshylarynyń psıhologıalyq-pedagogıkalyq minezdemesi, ótken oqý jylyndaǵy tárbıe jumysynyń taldaýy, aǵymdaǵy oqý jylyndaǵy tárbıe jumysynyń taqyryby, maqsaty jáne mindetteri, synyptaǵy tárbıelik sharalardyń jospary, oqýshylarmen atqaratyn jeke jumystardyń jospary, ata-analarmen atqaratyn jumystardyń josparynjan jaqty tulǵany damytýǵa baǵdarlaý jáne ony monıtorıńileý. Onyń mazmuny mekteptiń damý josparynda kórsetilgen basym baǵyttar men kútiletin nátıjelerge sáıkes kelýi tıis.
• tulǵany damytýǵa baǵyttalyp júrgizilgen is sharalardyń, empırıkalyq zertteý nátıjelerin dıagnostıkalaý;
• synyp oqýshylarynyń tárbıelik deńgeıiniń dıagnostıkalyq kartasyn, jas erekshelikterine saı oqýshylardyń tárbıelik deńgeıin anyqtaýǵa arnalǵan ólshemderdi anyqtaý, oqýshylardyń tárbıelik kartasyn júıeli júrgizý;
• synyp jetekshisiniń toqsandyq tárbıe jumysynyń jospary boıynsha  synyp saǵattary, is sharalar, synypta júrgiziletin áńgimeler jáne jalpy mekteptik jáne aýdandyq is sharalar mazmunyn jańartý;
• synyp jetekshisi tulǵaǵa baǵyttalǵan amaldyń negizgi negizgi qaǵıdalary bolyp tabylatyn ózin ózi jigerlendirý, jeke daralyq, sýbektilik, tańdaý, shyǵarmashylyq pen tabys, senim men qoldaý qaǵıdalaryn basshylyqqa alýy tıis.
• joǵary synyp oqýshylarynyń qundylyqtar baǵdary men boljamyn anyqtaýda zıatkerlik deńgeıi, dúnıetanymy, adamgershiligi, azamattyq ustanymy, minezin sekildi krıterııler qamtylǵan saýalnamalardy alý.

Sonymen qatar tárbıeniń tulǵanyń qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligi men belsendi ómir súrý daǵdylaryn qalyptastyrý, shákirttiń ar-ojdanyna nuqsan keltirmeý, jeke qarym qatynastaǵy qupıalylyqty saqtaý, úlgili jáne qoldanbaly tárbıe(moraldyq kodeks, ar-ojdan kodeksi, minez qulyq jáne tártip erejeleri, ulttyq ádet ǵuryp jáne salt-dástúr erejeleri t.b.) erejelerin basshylyqqa alý, tulǵanyń damýy men kemeldenýinde keshendi úılesimdilik(adamılyq, tabıǵılyq, jaratylystyq, áleýmettik-psıhologıalyq, mádenı-estetıkalyq, qoǵamdyq-etıalyq) qalyptastyrý qaǵıdalaryn basty nazarǵa alý.

Tárbıe úderisin uıymdastyrýdaǵy oqýshylarmen júrgiziletin tómendegideı jumystardy júıeli josparlaýdy qajet etedi:

• Mekteptiń tárbıe ortalyǵyn qurý.

• Mekteptiń oqý-tárbıe mazmunyn oqýshynyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrýǵa baǵyttaı qurý jáne synyptan tys júrgiziletin qoldanbaly kýrstar, ár baǵyttaǵy úıirme jumystary, zertteý toptaryn qurý.

• El-jer, aýyl aımaq tarıhyn, tulǵalar tarıhyn zertteıtin toptar, tabıǵat qubylystaryn boljaý ortalyqtary, aýyz ádebıeti men batyrlyq jyrlary, dastandar t.b. qundylyqtardy zerdeleıtin, nasıhattaıtyn ár pánge qatysty úıirme jumystaryn uıymdastyrý.
• Qazaqtyń qoldanbaly qol óneri úıirmelerin qurý, iskerlik synyptaryn, toptaryn ashý (kásipke qatysty – ulttyq oıý órnek, keste, zergerlik ónim, toqyma, ulttyq taǵam túrleri, onyń quramyn bilý, ári daıyndaý tehnologıasy t.b.; ónerge qatysty – aıtys, jyrshylar, termeshiler, áýesqoı mýzykanttar mektebin ashý, úıirme jumystary; drama úıirmeleri – aýyz ádebıeti úlgilerin sahnalaý; poezıa men kórkemsóz ónerine baýlıtyn, ári akterlik qabiletin damytatyn, kórkem oqýǵa jattyqtyratyn úıirmeler; sportqa qatysty – «ulttyq oıyndar», «toǵyzqumalaq», «asyq»  jáne t.b.)

• Kitaphana jumysyn jandandyrý. Kitaphana balanyń kitapqa degen qyzyǵýshylyǵyn oıata alatyn is sharalardy ótkizýmen qatar, synyptan tys qosymsha bilim berýdiń negizgi oshaǵy bolýy shart. Kitaphanada tárbıe salasynyń barlyq baǵyttary boıynsha qyzyqty is sharalar: ádebı oqýlar, qoıylymdar, keshter, konferensıalar, eńbekke baýlý sharalary atqarylýy tıis.
• Oqýshylardyń ózin ózi basqarý jumysyn jetildirý.
• Oqýshyny eńbekke baýlý – pán sabaqtaryn eńbekpen ushtastyrý, negizgi mektep erejeleri arqyly ózine ózi qyzmet jasaý, qoǵamdyq paıdaly eńbekti uıymdastyrý.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Tárbıe tujyrymdamasynyń negizi. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń  buıryǵymen bekitilgen № 227, 22 sáýir 2015 jyl.
2. Barlyq bilim berý uıymdarynda oqytý prosesiniń tárbıelik quramdasyn kúsheıtý jónindegi úlgilik keshendi jospardy bekitý týraly. Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2012 jylǵy 29 maýsymdaǵy № 873 Qaýlysy.
3. Jalpy orta bilim berý júıesindegi kóptildi bilim berýdi damytýdyń ádisnamalyq qamtamasyzdyǵy. Y. Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademıasy, ádistemelik nusqaýlyq, 4 b. 2015 j.

---