InfoHub Logo

Úıge ne úshin kirgendigin ózi de túsinbeıdi, artynsha syrtqa bir nársesin umyt qaldyrǵandaı atyp shyǵady. Atyp shyqqanymen ıneniń jasýyndaı paıdaly ispen aınalyssa eken-aý! Bar bitirgeni, esik aldyndaǵy taqtaıshaǵa quıryq qoıyp, shylym shegý. Shylymdy da sońyna deıin taýysyp shekpeıdi, ortań beline deıin sorǵyshtaıdy da erinin shúıirip, saýsaq ushymen aýlaqqa shertip kep jiberedi. Sosyn tamaq túımesin aǵytyp, oısoqty kisishe eki kózi bir núktege qadalyp, kópten ustara kórmegen eki jaǵyn múıizgek basqan alaqanymen alma-kezek sıpalap, mazasyzdaý kúı keshedi. Oý, jurt qusap erteli-kesh keńse kúzetpese de, jeke sharýashylyǵyn kúıtteýge kelgende ýaqyt jetkize almaı, eki ıyǵyn julyp jep, qurqol qarap otyrý degendi tipti aqylǵa syıǵyza almaıtyn Qońyrbaıdyń myna sekildi buıyǵy tirligin kim kórgen?! Atshaptyrym aýlanyń burysh-buryshyna taý bop úıilgen sireý qar ózdiginen dalaǵa shyqsa jaqsy ǵoı. Erteń kún jylt etisimen esiktiń aldy kólkigen kólshikke aınalady. Bala-shaǵa túgili kúnde keshkilik mektepten dińkelep qaıtatyn kelinshegi Qanshaıym da shalshyq sýǵa sýjańa etigin qor qylǵysy kelmegendeı, attap-buttap tabaldyryqqa ázer jetedi. Syrt kıimderin sheship jatyp: «Eń qurysa aıaq-jolymyzdy taýyp júreıik te...» dep Qońyrbaıǵa nazar salmastan kádimgideı zildene sóıleıdi. Sóıtedi de esikti qattyraq jaýyp, arǵy bólmege ótip ketedi. Ol sózdiń túıinin Qońyrbaı taıǵa tańba basqandaı túsine qoıady: «Kúni boıy úıdesiń, úıge de qarasań qaıtedi bir ýaq...»

Iá, qaramaı júr edi! Eki qabatty záýlim úıdiń edenin jaltyratyp, qustyń uıasyndaı jyp-jyly etip, otyn-sýyn erte bastan ázirleıtin kim; sýpermarkettiń jańa túsken taǵamdaryn tońazytqyshqa toltyryp, keshki asqa jaraıtyndaryn aldyn-ala arshyp, tazalaıtyn kim?! Já, erkek basymen áıelmen salǵylasyp, upaı túgendeı alar ma. Qońyrbaı úndemeıdi. Bir jaǵynan kelinshegin de aıaıdy. Orta mekteptiń ashshy ishekteı sozylyp, ómiri túgesilmeıtin tirliginen Qońyrbaı da habardar. Bir-eki jyl onyń da áýselesin kórgen. «Áıelimmen bir jerde qyzmet istegenim jaramas, odan jeke kásipshilikte baǵymdy synaıyn, azdy-kópti ómirlik tájirıbem bar, ashtan ólip kóshten qalmaspyz» dep, munan úsh-tórt jyl buryn eńbek pániniń ortań qoldaı muǵalimi Qońyrbaı Baltabaev óz erkimen aryz jazyp, mekteppen qoshtasqan. Osy sheshim ózine bek unaıdy. Júrse júre berer edi súıretilip. Onyń ústine osy kúnderi joǵary synyp oqýshylaryna sabaq berý — turǵanymen azap. Qanshaıymnyń kúńkilin túsinistikpen qabyldaıdy sondyqtan. Áıtpese, aıdyń-kúnniń amanynda alaı-dúleı boran soqqyzatyndaı dúleı ashý Qońyrbaıdyń boıynan da molynan ushyrasady. Degenmen sabyrly. «Qardy asyly kúrep tastarmyn, ne eki-úsh jigitti jaldap, máshınege tıetip jiberermin» dep sheshti ishinen. Kúrteshesiniń sol qaltasyna qaıtip qol júgirtkenin, qymbat sıgarettiń bir talyna qaıtip ot tutatyp úlgergendigin ózi de ańǵarmady. Ne ǵyp shekten tys shylymqor bop ketti búgin?

Qaqpanyń knopkaly temir esigi syrt etip ashyldy da, segizinshide oqıtyn úlken qyzy — Sandýǵash aldyr-saldyr sóıleı kirdi.

— Papa?

— A...a, ne, ne dediń?!

— Búgin bir túrlisiz ǵoı ózińiz.

— Bir túrli... bir túrlisi qalaı?

— Sabaq qalaı ótti dep te suramaısyz eń bolmasa. Matematıkadan — baqylaý. Ádebıetten — «bes».

— Malades! — Shylymdy dál ótken jolǵydaı ernin shúıirip, saýsaq ushymen shertip jiberdi. — Baqylaý esepti túgel shyǵardyń ba?

— Shyǵarýyn shyǵardyq qoı...

— Qaı esepten kúmániń bar?

— Bári durys, tek azdap asyqtym.

— Nege asyqtyń, asyqpaý kerek edi.

— Artymda otyrǵan bir bala... qulaǵymnyń túbinen yzyńdap...

— Eseptiń jaýabyn tekserip bershi dedi me?

— Jo-ǵa.

— Al qyzyq...

— Qyzyq bolǵanda... mektepten birge shyǵyp, úıge birge qaıtaıyqshy dep, sonsha jalynǵany.

— Qaraı gór, nemene, sensiz jalǵyz júrse qasqyr jeı me?!

— Sony aıtam...

— Myna bireý maza bermedi dep muǵalimge nege jalyby jasamadyń?

— Bilmeımin, aıadym. Apaı soıyp salady ǵoı dep aıadym.

— Ún-túnsiz otyra berdiń be sosyn?

— Bir jaǵynan... bir jaǵynan sonym da durys bolǵan shyǵar. Keshirimmen qaradym.

— Keshirimshilin!

— Ózi bir... ózi bir ústi-basyn kútip ustaıtyn tártipti, uıań...

— Qaıdaǵy tártip, qaıdaǵy uıań... men munan eshqandaı tártiptilik kórip turǵanym joq. Baqylaý ústinde bireý meniń artymnan qyńqyldasa...

— Jo-joq, qulaǵymnyń túbinen. Aýzynan shyqqan ystyq demin de sezip otyrdym.

— Ol kim, kimniń balasy? Aıtshy káne, ákesin kózine kórseteıin! — Qońyrbaı daýysyn ádeıi kóterip, qyzynyń alaý-dalaý júzine qýaqylana jymıdy: — Kimniń qyzymen ázildesýdi bilmeı júr eken?! Toqtaı tur bálem, ondaı-ondaı boqmurynnyń táýbesine keltirý túk emes men úshin!

Ákesiniń bekerden-beker «nervisin» qozdyrǵanyna qyzy da ishteı ókindi.

— Bir bilmestik bolǵan shyǵar, — dedi aqyrynda báteńkesiniń tumsyǵymen syzdy topyraqty syzǵylap turyp.

— Al káne, kimniń balasy dediń? — Qońyrbaı tap qazir tura júgiretindeı keıip tanytty. Ornynan súlesoqtaý túregelip, ókshesi qısaıǵan kerzi etiginiń qonyshyn tartqylady. Ózine solaı kórindi me, Sandýǵashynyń úlken kózderi ústi-ústine jypylyqtap, ákesiniń óńirin qaýsyrmalady da, álgi suraqqa jaýap bermesten tyrp-tyrp basyp, aǵash basqyshpen joǵary órledi. «Áne, ómir solaı, bul boı túzeýdiń alǵy sharty. Buǵan isteıtin qaıranyń da shamaly». Qarsylyq tanytqandaı ma, álde maquldaǵandaı ma, ekiudaı sezim alqymǵa tireldi de, eriksizden eriksiz basyn shaıqady.

Temir tordaǵy taýyqtarǵa tynym joq. Qalaıy tabaqshadaǵy aqtalmaǵan kúrish dánin bir shuqyp, artynsha astaýdyń qanjylym sýynan bir urttaıdy da, urtyndaǵyny aspanǵa qarap qylq etkizedi. Aspanǵa qaraǵany, sirá : «O, Jaratqan, bir urttam sýdy armansyz jutýǵa múmkindik jasaǵan sheksiz raqymyńa quldyq!» degeni bolar?! Mundaı keremetti buryn ne ǵyp baıqamaǵan? Aqshyt aspannan bir nárse túser bolsa, aspanǵa qaraýdan sharshamas edi-aý, biraq Qońyrbaı osyndaı qınalǵan sátinde o túgili jer betindegilerden tıtimdeı járdem kórse, káni! Jan-jaǵy óli tynyshtyq. Tek ara-tura kúnge qyzdyrynyp, qanattaryn erinshektene qaǵyp, sıraqtaryn arly-berli sozǵylap, beıqam júrgen taýyqtar ǵana Qońyrbaıdyń myna sharasyzdyǵyna shynymen tań qalǵandaı, kóz aldaryndaǵy dáý Kóleńkege jylt-jylt qaraıdy. Oý, bul dáý Kóleńkeniń dál osy ýaqytta jaý tıgendeı dán toly qanar qapty arqalap ákelip, jaıdaq qoranyń bir qushaq shańyn burq etkizip, laqtyryp tastap qaıqaıyp júre beretini qaıda; qamys saraıdaǵy úsh dońǵalaqty «Ýral» motosıklin ókpege bir teýip, aýlany kók tútinge kómip, bir jaqtarǵa shuǵyl attanyp kete baratyny qaıda?! Kóp aınalmaı qaıta oralady. Jaıbaraqat júre almaıdy Qońyrbaı. Asyǵys. Ony aıtasyz, shylymdy da búıtip beıqam otyryp shekken emes. Ezýine erinshektene qystyrǵany bolmasa, onysy keıde ózdiginen janyp bitedi, ne olaı-bylaı kósteńdep júrgende ózdiginen sónip tynady. Sosyn qamys saraıdaǵy tars-turs daýystar údeı túsedi, tóske soǵylǵan balǵanyń jer titirkendirer dúrsili-aq mıyńdy shaǵady. Elektr dánekerlegishtiń kóz qaryqtyrar jarqyly da janyńdy jeıdi. Sóıtkenshe áldebir jeńil máshıneler qamys saraıǵa artymen kirip, izinshe aldymen shyǵyp jatady.

Ortanshysy — besinshi synyptyń oqýshysy Tórebaı, ápke-qaryndastaryna qaraǵanda batyldaý. Erkek. Ákesimen de erkin sóılesetin sol. Televızordyń shatyrǵa ornatylǵan antenasy jeldiń ekpinimen burylyp ketse, bári jabylyp kórip otyrǵan ádemi múltfılmniń shát-shálekeıi shyǵady.

— Al Tórebaı...

— Soqtaldaı jigit qoı bizdiń Tórebaı...

— Ákesiniń izbasary...

— Tórebaı bolmasa, óńsheń qyzdar biz ne bitiremiz?..

Mundaı maqtaý-marapat Tórebaıdyń da janyna maıdaı jaǵady bilem. Jalań aıaq, jalań bas, úıden atyp shyǵady. Ákesiniń qoly bos pa, bos emes pe, oǵan báribir.

— Amanshylyq pa? — Belýardan keletin qazan shuńqyrda ıilip-búgilip jeńil máshıneniń áldebir tetigin jóndep jatqan Qońyrbaı ulyna nemkettileý nazar jyǵady.

— Televızor kórsetpeı qaldy.

— Óı, sender de! Erteń kóre qal, sol televızor asyraıdy senderdi! — Maı-maı qolyn júre súrtip, sákimen úıdiń shatyryna órmelep bara jatady.

Mine, qyzyq! Búgin sol dáý Kóleńkeniń kúlli dúnıeden túńilip, bir shuqym bop búrisip otyrǵan túri mynaý. Tipti qalaıy tabaqshadaǵy aqtalmaǵan kúrish dániniń ortaıyp qalǵandyǵymen de sharýasy joq. Taýyqtar kúlge aýnap jumyrtqalaı ma eken sonda?!

Sandýǵash úıge kıetin jeńil kıimderin ıyǵyna ile salyp, yldym-jyldym taýyq qoraǵa kirdi de ketti. Qarańǵy túkpirdegi mamyq tósenishti áljýaz saýsaqtarymen sıpalap júrip, jyp-jyly bes-alty jumyrtqany kóıleginiń etegine salyp aldy da, bir nárse tyndyrǵandaı júzi bal-bul janyp, kúlimsirep qaıta shyqty.

— Papa! — dedi kezekti sıgaretin tutatyp úlgergen Qońyrbaıdyń janyna buıymtaı aıtatyn kisishe jaqyndaı túsip, — álgi áńgime ekeýmizdiń aramyzda qalsyn. Mamam bilse tirileı terimdi sypyrady. Kelistik pe?

— Kelistik.

HHH

Oý, aıdalada tegin dúnıe ózdiginen shashylyp jatsa jan qınamaı, ýaqyt shyǵyndamaı kereginshe jınap ala bermeı me. Ondaı batpanquıryq Qońyrbaıǵa áli kezikpepti. Bolar-bolmas boı tiktep, el qataryna qosylǵandardyń sanatyna ilikse, ol — taban aqy, mańdaı teriniń arqasy. Úı turǵyzsyn, qolynyń eptiliginiń arqasynda máshıne jóndesin, kóktem mezgilinde aýyl irgesinde taý bop úıilip qalatyn darıa seńin jarylǵysh zatpen bombalasyn, osynyń bári Qońyrbaıǵa qudaıdyń oń kózimen qaraǵany. Arydan siltegende azyn-aýlaq bedeli. Bul aýylda Qońyrbaı sekildi qanshama adam bos júr. Olardyń da sendelip bos júreıin degen nıetteri bolmas, sharýanyń ıinin kelistire almaıdy kóbisi, bastaǵan isteri orta jolda toqtap qalady, ne ákim-qaralarmen durystan sóılese almaıdy.

Al Qońyrbaı «men temirden túıin túıetin shebermin» dep ózin jalqy sát jarnamalasa, kánikeı! Qysyltaıań sharýasy barlardyń ózderi-aq izdep keledi. Ózderi izdep kelgen soń kekireıip, kisimsinýdiń qajeti qansha. Ondaıda ólip-tiriledi, aıanyp qalý degendi atamańyz! «Azdy-kópti qyzmetimniń aqysy tólenedi, qazir naryq zamany ǵoı» dep áldekimdermen eseptesip te jatpaıdy. Bergenine rıza, bermese de ókpelemeıdi. Sosyn Qońyrbaı tórt qubylasy túgel adamsha alshań basyp, ándetip júre beredi. Buıyrǵan nesibe syrt aınalyp ketpes. Kúrejoldyń boıymen arly-berli aǵylǵan jeńil máshınelerden kishkene aqaý shyqsa, oǵan bas aýyrtyp qaıtedi, dereý Qońyrbaıdyń úıine qaraı burylady. Qońyrbaıdyń qamys saraıy qural-saımanǵa lyqa tolyp tur. Kishigirim zaýyt dersiń kádimgi. Jáne Qońyrbaı jóndegen máshıne bir-eki aıǵa deıin buzylmaıdy. Iaǵnı, Qońyrbaıǵa bergeniń adal. Jarnama degeniń, áne sol!

Já, bul másele túsinikti ǵoı. Buryndary teńiz saǵasyna taqaý qonystanǵan osy aýyl jyldyń dál osy ýaǵynda abyr-sabyr bop, dúrligetin de jatatyn. Darıa aǵysymen joǵarydan jóńkile aǵyp jetken seń osy tusqa kelgende kımelep, biriniń ústine biri minip, sonyń áserinen qyzyl sý dalaǵa jaıylyp, aýyl-aımaqtyń záre-qutyn alatyn. Bir-aq kúnde apatty jaǵdaı qalyptasyp úlgeredi. Aýdan ortalyǵynan keletin kómek shamaly. Aǵys endi sál kóterilse tóńirek túgel sý astynda qalmaqshy. Darıanyń erneýine qumnan turǵyzylǵan damba qaı jyrtyǵyńdy bútindeıdi. Topan sýdyń ekpini ana jerden de, myna jerden de «qulaq» shyǵaryp, dińkeńdi qurtady. Keptelip turǵan seńdi tómen ydyratpasa qaýip seıilmeıdi. Kúrek ustaýǵa qaýqary jetetin qarıaǵa deıin keýdesin súıretip jaǵalaýda júredi. Kúni-túni kúzet. «Qoı búıtip, beısharanyń kúıin keshý jaramas, tuıyqtan shyǵatyn jol izdeıin» dep Qońyrbaı ishteı tas túıin bekingen. Qymbat shylymdy da óstip ústi-ústine sorǵyshtady. Qamys saraıǵa bir kirip, bir shyqty. Qońyrbaıdyń qamys saraıy qural-saımannyń ǵana qoımasy emes, aqyl-oıdyń da qazyna qoımasy bolyp shyqty aqyry. Tapty. Soǵan bola sharshap-shaldyqqandyǵyn aıtsańshy! Onyń qupıasy ınstıtýtta oqyp júrgen kezinen belgili bolatyn. Keıinnen keregi bolmaǵan soń sonshalyq mán bermegen-di. Al Qońyrbaı ańǵa shyqsyn, shyqpasyn oq-dáriden qınalmaıdy, ony olaı ótken men bylaı ótkenniń ózderi-aq ákep tastaıdy. Sebebi, Qońyrbaı olardyń eń senimdi adamy. Jaqsylyqqa — jaqsylyq. Sol oq-dáriniń kómegimen qýaty kúshti qoparǵysh zatty ózi jasasa, ony qalaǵan seńniń astyna jasyryp, knopkany Qanshaıymnyń sháıin iship otyryp-aq basyp jiberetindeı jaǵdaıǵa jetkizse — nemene, Qońyrbaıdyń bir nársesi kete me. Qoparylǵan seń myń-mıllıon bólshekke bólinedi de aǵys toqtaýsyz jóńkilip, teńiz tabanynan bir-aq shyǵady. Bárinen buryn «tótenshe jaǵdaıdyń» beti qaıtady. Eldiń Qońyrbaıǵa aıtar alǵysy aǵyl-tegil.

Mine, eki-úsh jyldan beri bul aýyl topan sý tasqynynan aman. «Árıne, Qońyrbaıdyń altyn qolynyń arqasynda!..» Jergilikti gazettiń jigitteri óstip kópirtip jazǵanda bar ma, uıalǵannan jerdiń jyrtyǵyna kirip kete jazdaıdy. «Tym asyra silteıdi. Járdemdesti dese de jetedi ǵoı...»

Búgin, búgin bolǵanda da mana, kún shyqpaı jatyp, áldene kúıip, órtenip jatqandaı aýyl ákiminiń Qońyrbaıdy shuǵyl keńsege shaqyrǵany. Shaqyrsa barý kerek bolar. Úıi men ákimshilik arasy áýdem jer. Úsh aıaqty «Ýral» motosıklimen sekektegisi kelmedi. Qarsy kezikken aýyldastarymen emen-jarqyn amandasaıyn dedi bir oıy. «Qońyrbaı kisikıiktenip, bizden irge ajyratqaly qash-shan» dep ósektep júre me, kim bilsin. «İrge ajyratatyndaı bul aýyldan kóshkeli jatqan Qońyrbaı joq. Kisini óstip kúıdiresińder-aý, sabazdar! Úıge bas suqqandaryńdy shaı-sýsyz qashan attandyryp em. Aqıqatynda, sender sekildi bos sendelip júre almaımyn. Bar bolmysym, jaratylysym osy. Al dúnıequmar, ashkóz deseńder, ońbaı qatelesesińder. Eshkimniń ala jibin attaǵam joq. Tabys tapsam — aq adal eńbegim. Óıtip jazǵyrmańdar, Qońyrbaı áli kerek sizderge!..»

Qarsy jolyǵysqan aýyldastary aıran-asyr. Jandarynan apyl-ǵupyl bas ızesip qana zýlap óte shyǵatyn Qońyrbaı búgin qalaı ózgergen, a?! Aıaldaıdy, hal-ahýalyńdy, úı-ishiniń amandyǵyn, tipti mektepke baratyn balalaryńnyń atyn atap, túsin tústep, tátpishtep surastyrady. Oý, sóıtken Qońyrbaıǵa qaıtip ishiń jylymaıdy. Jasyratyny joq, keıbir alas-qapasta óz balańnyń aty-jóni eske túspeı, áýrege salady emes pe. Al sol jamandardyń qaı synypta oqıtyndyǵyn, olarǵa kimderdiń sabaq beretindigin, kimderdiń kompúterge áýestigin Qońyrbaı sart ta surt sanap bergende, ne aıtaryńdy bilmeı sasqalaqtaıdy ekensiń!

Qońyrbaı da óstip biraz boryshtan qutylǵan. Tek ákimniń ne úshin shaqyrǵandyǵyna qaıran. Ákimniń bekerge shaqyrmaıtyndyǵy jáne belgili. Darıa aǵysy qalypty. Qys boıy jekesheniń azyn-aýlaq malyna tynyshtyq bermegen qasqyrlardyń da úni óshken. Qasqyrǵa qasqyr adam kezikse túz taǵysy quıryǵyn butyna qysyp, aıylyn jıady eken de. Buǵan kelgende de Qońyrbaıdyń asyǵy alshysynan tústi. Eki jep bıge shyqty. Nesi ketedi, motorly shanasy bar, alystan kózdegenin qalpaqtaı ushyratyn sýper myltyǵy bar Qońyrbaıdyń aıdyń-kúnniń amanynda aǵaıynnyń bir-eki qarasyn qasqyrǵa talatyp qoıyp, tynysh otyrýy aqylǵa sıa ma?! Atamańyz, ákimshilik «ohotsoıýdyń» ruqsatyn áperse, Qońyrbaı qyran sekildi dúr etip ushýǵa daıyn. Qasqyr aýlaýǵa alaqany burynnan qyshyp júretin. Sebep tabyldy. Jyrtqyshty jelep-jebeseń kúnderdiń kúninde qoradaǵy qoıyńdy tamaqtap keter. Jurt mundaıda muń-zaryn Qońyrbaıǵa aıtpaǵanda, kimge aıtady. Ákimniń de taban tiregeni — Qońyrbaı. Qasyrdyń árbir terisine tólenetin syıaqysy da qomaqty. Jáne qolma-qol.

Ákimniń dene bitimi tórtbaq, qımyl-qozǵalysy shıraq. Sózge de sheshen. Qoldan keletin máseleni sóz buıdaǵa salmaı tez sheshedi.

— Bıyl qansha qasqyrdyń terisin ótkizdińiz qazynaǵa? — dedi salǵannan.

— Ol ózińizge belgili emes pe, on bes— on alty...

— Jo-joq, maǵan naqty sany kerek. Naqtysy! — Daýys yrǵaǵynda sál salqyndyq bar. Baıaǵy: «Seni bergen qudaı bizdi óltirsin be, Qońyrbaı! Buǵa berseń bul qasqyr maldy qoıyp, adamǵa shabar. Bar úmit ózińde. Al zań turǵysynan retteý, tabıǵı ortaǵa keler zıan, sizdiń brakoner emestigińdi rastaý jaǵyn bizge qaldyryńyz. Odan qam jemeńiz!» deıtin keshegi máımóńke minez qaıda qaldy dep soǵan ishteı qapa bolǵan-dy Qońyrbaı.

— On bes qasqyr terisin ótkizdim deısiz, á?

— Solaı, siz ne, maǵan senbeı tursyz ba? — Qońyrbaıdyń daýysy da qatqyldaý estildi. Ákimniń ótken jolǵy keskin-kelbeti kóz aldynda.

— Nege? Sizge senbegende kimge senemiz. — Qońyrbaıdyń ústi-basyna súlesoqtaý nazar jyqty, — Másele bylaı. «Ohotsoıýzdyń» basshylary sizge ókpeli.

— Ne ǵyp, men ne isteppin?!

— Bizdiń ruqsatymyzsyz qasqyr aýlady, tabıǵı ortaǵa aıtarlyqtaı zalal keltirdi. Onyń ústine qarýy tirkelmegen. Tirkelmegen qarýǵa memlekettik turǵydan aıyppul salynady... Taǵatyn kinálaryna sirá, shashynyń túgi jetpes. Qalǵanyn aýdan ortalyǵyna baryp, álgilerdiń óz aýyzdarynan estigenińiz jón bolar.

— Bastapqy ýáde olaı emes edi ǵoı.

— Biz de aıanyp jatqan joqpyz! Qudaıdyń zaryn qylyp, úlken basymyzdy kishi etip, aldaryna júgindik. Tyńdaıtyn emes, tyńdamaq túgili... osy iske sizdiń de «úlesińiz» bar shyǵar dep, aqyry ózime bas saldy. Túrleri jaman...

— Ol qandaı «úles», oq-dáriden kómektestińiz deı me?

— Ol ber jaǵy ǵoı, aýyz jalasady deıtin bolar. Olardiki baryp turǵan jala. Kisini qaralaý. Qasqyrdyń terisi túgili, bir tıynyńyzǵa kesirimizdi tıgizsek, ne deısiz?! Esepshiniń aktisi de týra qolmen oıǵandaı, dálme-dál. Qalǵany ózińizge baılanysty.

— Másele meniń aýdan ortalyǵyna baryp-kelýime tirelip tur-aý shamasy?!

— Áne, ony ózińiz de bilip tursyz.

— Maqul, o jaǵyn kóre jatarmyz. Qol tıse... — Qońyrbaı emen esikti qattyraq jaýyp shyǵyp ketti.

HHH

Aıadaı aýylda zıaly deıtinder saýsaqpen sanarlyq. Orta mekteptiń dırektory, aýyl ákimi, poshta bastyǵy, balyq zaýytynyń dırektory... tizimge aldymen iligetin osylar. Al sý torabynyń meńgerýshisi bulardyń tobyna keıde qosylady, keıde qosylmaıdy. Sózdiń júıesin túsinbeı me, álde ádeıi ápendi bolǵysy kele me, osy aýyldyń abyroı-bedeli bárimizge ortaq qoı dep qanshalyqty ishke tartaıyn deseń de, qaıdaǵy-joqty araǵa tyqpalap, aı dalaǵa laǵady. Áıeli qum qursaýyndaǵy aýylda ne bar, endigi qalǵan ǵumyrymdy qum kóshkinimen alysyp ólsin demeseń — barmaımyn da, barmaımyn dep, tabandap kóshpeı otyrǵan kórinedi. Áıeline úkimin júrgize almaǵan erkektiń telpegin qaqyraıtýdyń qajeti ne. Aman bolsyn da, júre bersin.

Zıaly toptyń da qarapaıym jurttan bólektenip, ara-tura ishte qordalanyp qalǵan «jeldi» esebin taýyp syrtqa shyǵaryp tastaǵylary keledi; olardyń da erteńdi-kesh qaıys kresloda quıryq qajatyp otyra bermeı, boı jazyp, emin-erkin kósilip, áńgime-dúken qurǵylary keledi, áýeletip án salǵylary keledi. Jumys, jumys túgesile me. Óstip birdi-birge jalǵaıyn dep janyǵyp júrgende, qalpaqtaı ushsań, dúnıeniń sholaqtyǵyn áne, sonda túsinersiń!

Mektep dırektory Qutekeń, Qutmaǵambet aqsaqal jalpy peıili keń, bireýge jamanshylyq tilemeıtin jaqsy adam. Pensıa jasynan áldeqashan assa da, áli kúnge deıin súıretilip qyzmet jasap júrgendigine eptep qysylady. Qysylmaıdy, ornymdy basatyn bir jalmańdaǵan jas jigit qashan tóbeden dúrs ete qalar eken dep, sodan qaımyǵady. Ózine salsa densaýshylyǵym áli myqty, asqazanym din-aman, basym kompúter sekildi sart ta surt jumys istep tur dep, jelpine sóıleýdi de artyq sanamaıdy. Munyń syryn túsinbeıtindeı, nemene aýyl ákimi aqymaq pa?! Árneni syltaýratyp, úıine jıi qonaq shaqyratyn sebebi, eger tutqıyldan jańa dırektor kele qalsa meni birden syrtqa ıterip tastamasyn, tuǵyrdan taıyp turǵanym joq, qatardaǵy jáı muǵalim bolsam da bir-eki jyl júre turaıyn, eger sondaılyq qysyltaıań jaǵdaı qalyptassa meni qoldańdar, qorǵańdar deıtin nemeýrin jatady sol kóp shaqyrystyń arǵy astarynda.

Ótken jolǵy kóńildi otyrys ta túnniń bir ýaǵyna deıin sozylǵan. Tamaq jibigen soń, qan qyzdyratyn tolaǵaı tostar aıtyldy. Biriniń astyna biri kópshikti qalyńdatyp ta qoıyp jiberdi. Aýyl ákiminiń tóbesin de aqsha bulttardyń arasyna aparyp bir-aq tiredi. «Óstip beımaral ómir keship jatqanymyz sizdiń arqańyz ǵoı» degende, ákimińizdiń de jon-arqasy jybyr ete qaldy. «Sirá, ózimdi-ózim tanymaı da júrgen bolarmyn dáýde bolsa...» Dembil-dembil án shyrqaldy. Kelinshekteriniń sulýlyǵy da talaı jyrdyń ózegine aınaldy. Qum qursaýyna qonystanǵanymen darıa jaǵalaýyndaǵy bul aýyldyń da órkenıet kóshine myqtap ileskeni san túrli dáleldemelermen tuzdyqtaldy. Bularǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaı ózimen ózi júrgen Qońyrbaıdyń iskerligi, naryq zamanyna tez beıimdelgendigi, tipti qyzyl kirpishten áńkıtip eki qabatty úı salyp alǵandyǵy da umyt qalǵan joq.

Kenet, tórgi bólmedegi úlken qabyrǵanyń uzyna boıyna salbyrata ilingen arlan qasqyrdyń qarakúreń terisiniń ásirese, aýyl ákiminiń kózine ottaı basylǵany. Mektep pen úı arasyna ázer qatynap júrgen Qutekeń mundaı qasqyrdy qaqpanǵa qaıtip túsiredi?! Ákim ádeıilep teriniń arasyna saýsaǵyn suǵyp, jyltyraǵan túgin qushyrlana sıpady. Shoq sekildi boıǵa qyzý tarata ma qaıtedi-eı! Ómirge degen qushtarlyǵyńdy oıata ma qaıtedi-eı! Eger bul ózine buıyrǵan, ne bolashaqta buıyratyn olja bolsa ony búıtip kózge kúıik qylmaı, aýyzǵy bólmeniń edenine kóldeı etip jaıyp tastar edi. Jatsyn nemereleriniń aıaǵynyń astynda, qyzdyrsa solardyń tabandaryn qyzdyrsyn!..

— Qońyrbaıdyń áıeli áli sizde oqytýshy bop isteı me? — dep surady dırektordan syr tartpaq bolyp.

— Oqytýshy bolǵanda qandaı, Qanshaıym sekildiler sırek! Oblystyń aldyńǵy qatarly oqytýshysy degen qurmetti ataqqa usynyp otyrmyz osy jyly. Buıyrsa Qońyrbaıdyń úıinen de qýyrdaq jep qalarmyz, — dep tili kúrmetile mińgirledi Qutykeń.

«Adamdar qalaı, á?! Aýdandyq tabıǵat qorǵaý mekemesiniń basshylyǵyna bedelińdi salyp, sen qasqyr atýǵa ruqsat áperesiń, al bulardyń istep júrgenderi mynaý!..» — Ákim sol kúngi keshten soń úıge kirýge asyqpaı, tysta bir saǵattaı taza aýa jutyp, júrip qaldy.

HHH

Shylymdy ortań beline deıin shekti de, múltfılm kórip otyrǵan Tórebaıdy daýystap shaqyrdy.

— Sharýaǵa jaraıtyndaı jigit bolǵandyǵyńdy bilemisiń. Endi munan bylaı televızor degen páleden aýlaq júr! Adamnyń jar jasyn kemitedi qyztalaq! Tyńda! — Aq mataǵa muqıat oralǵan zatty Tórebaıdyń qoltyǵyna qystyrdy.— Eshqaıda burylma, eshkimge jolyqpa. Mynany Áskerbek ákimniń úıine aparyp ber. Úıi qaı tusta, bilýshi me eń?

— Bilemiz ǵoı, — dedi Tórebaı daýysyn sozyńqyrap, — bul ne?

— Seniń mindetiń — myna zatty tıisti jerge aman-esen jetkizý. Sosyn aınalmaı keri qaıtý.

— Eger aıaǵyńdy shesh, dastarqannan dám tatyp ketesiń dep jatsa...

— Pah! Bálkim, saǵan arnap qazan kóteretin shyǵar. — Qońyrbaı ulynyń ańqaýlyǵyna ma, álde qaıdaǵy-joqty oılap tabatyn qıqarlyǵyna ma, «osy kúnginiń balasy bala emes, shetinen pále ǵoı» dep ishinen bir myrs etti. — Sózdi kóbeıtpe, suraqty shamadan tys kóp qoıasyń. Myna túrińmen áskerge jaramaı júrmeseń bolǵany.

— Nege?

— Áskerı tártip kóp sóılegenderdi jaratpaıdy. Já, boldy, aı da marsh!

Tórebaıdy qaqpadan shyǵaryp jiberdi: — Eshqaıda burylma!

— Aıtyńyz ǵoı, ne... meni bir! — Júrip bara jatyp, oraýly zatty bir qolynan ekinshisine aýystyrdy.

Qońyrbaıǵa aýdan ortalyǵy ne táıiri?! Úsh dońǵalaqty «Ýral» motosıkli aman bolsyn. Túske deıin-aq kiretin keńsesine kirip, tirkelmegen myltyǵyna aıyppulyn tólep, «munan bylaı qasqyr atýdy jelkemniń shuqyry kórsin» degen sekildi jazbasha túsinigin birge qaldyryp, áldekimderdiń túkke qajeti joq aqyl-keńesterin tyńdaǵan bop, tezdetip keri oralar edi ǵoı. Biraq malǵa shapqan qasqyrdy ne úshin atty? Kim úshin atty? Qasqyrdyń terisin ótkizgennen tapqan tıyn-teben bolmasa, Qońyrbaı kúnin kóre almaıtyn ba edi?! Qońyrbaıǵa jalynyp-jalpaıyp jaǵdaı aıtqan aýyl ákimi búgin nege kekireıedi?! Qońyrbaı aıypty bolǵan adamsha bireýlerdiń aldyna baryp nege kishireıedi? Aýdandaǵylardyń qoldaryna bir ilikse, Qońyrbaıdy kútip turǵan «syı-sıapat» jeterlik. Aldymen oq-dárini qaıdan aldyń dep tergeıdi. Alystan tıgizetin sýper myltyǵynyń tirkelmegendigi týraly «jyr» da jýyq mańda túgesilmeıdi. Aǵaıynnyń malyna qyrǵıdaı tıgen qasqyr jyrtqysh emes, tabıǵı ortanyń kórki, sulýlyǵy bolyp shyǵa keledi mundaıda. Jyrtqyshty izdeseńiz — Qońyrbaı turar qarsy aldarynda qasqıyp! Qońyrbaıdyń tabıǵatqa tıgizgen zıanyn statá tiline kóshirgende birden túrmege túsedi... Al myqty bolsań, ústińe sý juqtyrmaı osy páleden aman qutyl! Oý, munyń árbirine asyqpaı toqtalyp, jaǵdaıdy bastan-aıaq túsindirip, kim úshin qasqyr atqandyǵyn tolyqqandy dáleldeıtindeı múmkindigi bolyp tur ma Qońyrbaıdyń?!..

Jaý tıgendeı jatyn bólmege alqyn-julqyn asyǵys kirdi de, shıfonerdegi naftallınge salynǵan qarakúreń terini qoltyǵyna qysyp qaıta shyqty. Qanshaıym bir terini dırektordyń úıindegi jeńgeme syıladym, buıyrsa ekinshisin qystyq paltomnyń jaǵasyna japsyrarmyn dep júrgen. Qońyrbaı tiri tursa teri tabylar.

Tórebaı ózine arnap jaıylǵan syıly dastarqandy tastap ketýge kózi qımaǵandaı, barǵan jerinen keshtetip oraldy...

— Iá? — Shartaqtyń syrtynan ákesi ulyn taǵatsyzdana tosyp aldy.

— Úıge kirgenim sol edi, Áskerbek aǵanyń áıeli «joǵary shyq ta, joǵary shyq» dep, jalynǵandaı bop, kúrteshemdi ıyǵymnan sheship alǵany.

— Beker, beker istegensiń. Syltaý aıtyp sytylyp shyǵyp ketýiń kerek edi.

— O jaǵyn aldyn ala eskertseńiz qaıda qaldyńyz! — Tórebaıdyń da ashýy shym-shymdap basyna tepti, shuǵyl tapsyrmany minsiz oryndap kelgende alǵan alǵysy osy ma?!

— Ózi biledi ǵoı dep em. Já, bolǵan is boldy, al sálemdemeni kimge berdiń, kimniń qolyna ustattyń?!

— Ákimge... kimge berýshi em, ol álgini alǵan boıda arǵy bólmege kirip ketti.

— Sodan?

— Áıeli ekeýmiz asúıde terlep-tepship shaı ishtik. Aldyn ala meni kútip otyrǵan ba qaıdam, áıteýir asty-ústime túsip, báıek boldy qaldy. Taǵamdary da til úıiredi.

— Bıtińdi salǵan ekensiz ǵoı armansyz. Túk kórmegendeı qunyǵyp bárinen aýyz tıgen shyǵarsyń. Tanymaıtyn jerde sál tartynǵanyń durys edi. — Qońyrbaı áldenege renjigendeı, murnyn tyrjıtty, — Jaraıdy, jaman kútpegen eken. Al, sen shaı iship shyqqansha ákim qaıda boldy?

— Men ketkeli jatqanda jaılap janyma jaqyndady da: «Dur-ys» dedi yńyranyp. Neniń durys, neniń burystyǵyn qaıdan bileıin. Sizdi de maqtady.

— Qoıshy-eı!

— Ótirik aıtyp nem bar. «Ákeń jaqsy jigit, jaqsy jigit» dep eki márte qaıtalady.

— Al kerek bolsa! Taǵy ne dedi?

— Az ba?. Taǵy... — Tórebaı urtyndaǵy tátiniń tuqylyn túkirigine shashalyp ázer jutty: — Iá, aıtqandaı, «Qońyrbaı soǵan bola aýdanǵa shapqylap qaıtedi. Barmaı-aq qoısyn, ony ózimiz-aq telefonmen tyndyramyz» dep jelkesin qasydy.

— Túsinikti. — Qymbat sıgaretti orta beline deıin qumarta sorǵyshtaǵan Qońyrbaı ádettegideı ernin shúıirip, saýsaq ushymen shertip jiberdi de túndeletip qamys saraıǵa bettedi. Samsoz. Eshnársege qoly barmady. Ákimniń tirligine de ishteı kúıindi: «Bular qasqyrdan da qaýipti. Jymyn bildirmeıdi. Ata almaısyń, atqyzbaıdy!» Alystan tıgizetin sýper myltyǵyn shuǵyl oqtady da, tysqa shyǵyp gúrsildetip atyp-atyp jiberdi.

Tórebaı úıden júgirip shyqty: — Bul ne?

— Bul ma, bul — salút!

— Neniń qurmetine?

— Seniń, seniń jigit bolǵan qurmetińe!

«Biraq seni mundaı jıirkenishti sharýaǵa jumsamaýym kerek edi. Ákeńdi de keshirgeısiń bir jolǵa». — Jyltyraq qoraptaǵy sońǵy shylymǵa ot tutatty.

---