InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly,
№100 orta mektebiniń aǵylshyn pán muǵalimi
Sısenbaeva Gúlmıra Ábdiqanıqyzy

Taqyryby: Turan órkenıetiniń uly perzenti – Jalańtós Bahadúr
Maqsaty: Oqýshylarǵa Jalańtós bahadúr babamyz týraly málimet berý. Onyń erlikterimen tanystyrý, erligin úlgi etý Oqýshylardyń patrıottyq sezimin oıatý, ultjandylyqqa, elin jerin qorǵaýǵa Otanǵa adal bolýyna tárbıeleý. Jalańtós bahadúr babamyzdyń óz elimizdiń tól perzenti ekenin nasıhattaý.
Keleshek urpaqty óz tarıhyn tereń bilýge shaqyrý.
Sabaqtyń ádisi: tanymdyq shoý, áńgimeleý,

Sabaqtyń barysy.
I. Uıymdastyrý kezeńi.
Gımn oryndalady. Synypty sabaqqa ázirleý.
II. Negizgi bólim.
Taqyryppen tanystyryp, maqsatyn baıandaý.
Turan órkenıetiniń uly perzenti.
Qazaq batyry, áskerbasy.
Jalańtós batyr qazaq qolyn basqarýy

Jalańtós bı Seıitqululy (1576 - 1656) - qazaq batyry, (ertedegi shyǵys elderi bahadúr dep ataǵan) qolbasshy. Syrdarıanyń saǵa - jaǵalaýyn meken etken Tórtqara elinde týǵan. Jalańtós bıdiń ata - tegi qazaq shejiresinde bylaı taratylady: Janarystan Alshyn odan Álim, Baıuly, Jetirý. Álimnen Túmen, Shómekeı, Tórtqara odan Oraz, Orazgeldi, Janshuqyr, Qarash. Oradan Aqpan, Toqpan. Toqpannan Seıitqul týǵan. Seıitqul babanyń segiz uly bolǵan. Onyń báıbishesi - Sary kempirden Seıitmámbet, Tólesh, Aqsha. Akshadan Báıbek odan ataqty Áıteke bı týǵan. Ekinshi áıeli - Qara kempirden — Jalańtós, Dúısenbaı, Mataı, Túrikmen, Qoıan týǵan. Bulardy "Segiz Seıitqul" deıdi eken el. Sonda Áıteke bı men Jalańtós bir áke Seıitquldan bolyp shyǵady.

Qazaq batyry, áskerbasy, Samarqan ómiri. Jalańtós Seıitquly HVII - HVIII ǵasyrlarda ómir súrgen Áıteke bıdiń atasy bolyp keledi. 1581 jylǵy ashtyqtan aman qalý qamymen Shyǵaı han men Jalańtós batyrdyń ákesi Aıtqul týystarymen birge Buharaǵa jaqyn Buraty taýyna qonys aýdardy. Jalańtós batyr 12 jasynan Tamdy jáne Qyzylqum qazaqtarynyń hany Dinmuhamedke qyzmet ete bastady. Jas kezinen - aq zerdeliligi jáne tózimdiligimen kózge tústi. Onyń aty halyq arasyna keńinen tanyldy. Oǵan sol dáýirdiń joǵary dárejesi — "Atalyq" ataǵy berildi. 1640 jyly Jalańtós batyr qazaq jáne ózbek jerlerine shabýyl jasaǵan qalmaq hany Batýrǵa qarsy qol bastap, ony jeńiliske ushyratty. 1643 jyly Jetisý jerine basa - kóktep kirgen jońǵar qalmaqtarymen soǵysyp jatqan Jáńgir hanǵa 20 myń áskerdi kómek retinde jiberdi, munyń ózi basqynshylardy talqandaýǵa zor úles qosty.

III. Oqýshylardyń izdenisteri.
1. Aıjan:
1649 jyly Jalańtós batyr qazaq qolyn basqaryp, Buhar hany Abdýl Azız ben Iran patshalyǵynyń Horasan, Balh úshin júrgizgen soǵysynda jeńiske jetti. Bul soǵysta Buhar jáne qazaq handyqtary ortaq jaýǵa qarsy kúres júrgizý úshin odaqtyq kelisimge keldi. Hotajqulı bek Balhıdyń "Tarıhı qypshaqtar" anyqtamalyǵy málimetterinde qazaq hany Jáńgir bul soǵysqa 100 myń adamdyq áskermen qatysqany aıtylady. Jalańtós batyr Tashkent pen Túrkistanǵa úsh joryq jasap, Qabyl men Meshhedti baǵyndyrdy. Áskerı ónerdi jetik biletin, keremet batyrlyǵymen dańqy jaıylǵan daraboz qolbasshyǵa qyrǵyz, qalmaq, qazaq handary, Úndistannan, Horezmnen jáne Tıbetten qymbat syılyqtar aǵyl - tegil kelip jatty. Akademık M. E. Massonnyń aıtýy boıynsha, bul syılyqtar óziniń sany men quny jaǵynan memleket qazynasyna túsip jatqan barlyq baılyqtan asyp túsedi eken. Bul baılyqtardy Jalańtós batyr áskerdi qamtamasyz etýge ǵana emes, olarǵa arnap Samarqanda úlken qurylystar, záýlim saraılar men medreseler salýǵa jumsady. Jalańtós batyr Samarqannyń ortalyǵy Regıstanda 1619 - 1633/36 jyldary "Shırdor" (Arystan medresesi) medresesi men 1647 - 1660 jyldary "Tıla - Korı" (Altynmen aptalǵan) medresesin saldyrdy, keıinirek olar búkil elge áıgili boldy. Bul arhıtektýralyq ǵımarattar óziniń ásemdigimen, ádemiligimen dúıim jurtty tańdandyryp, Shyǵystyń sáýletshilik ónerinde erekshe oryn alady. Jalańtós batyrdyń súıegi Samarqannan 12 shaqyrym jerde ornalasqan Dagbıt qystaýyndaǵy zıratqa qoıylǵan. Jalańtós batyrdyń urpaqtary bul kúnde Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanynda ǵumyr keshýde

Samarqand ómiri Jalańtósti 20 myń jasaq kútip turǵan edi.

2. Gúljamal: Jalańtós bes jasqa kelgende Tórtqara eli qýańshylyqqa, joqshylyqqa, asharshylyqqa tap bolady. Ákesi Seıitqul sol eldiń basshysy Shyǵaı hanmen birge Buhar shaharyna jaqyn Nurata taýly alqabyna kóship baryp meken etedi. Bul kezde Qyzylqum, Nurata, Tamdy tóńiregin jaılaǵan eldi Dinmuhammed han bılep turǵan. Sol hanǵa Jalańtós bala 12 jasynan shákirt bolyp qyzmet etedi. Osy kezden bastap - aq onyń aqyldylyǵy, batyrlyǵy qalyptasa bastaıdy. Ol han saraıyndaǵy shákirt balalarǵa, jastarǵa bas bolyp, olarǵa túrli ásker oıyndaryn úıretedi. Handar, bıler, qasynda júrip, el basqarý isine qatysady. Imam, qajylardan ımandylyq, qaıyrymdylyq jáne bilim, ǵylymǵa zeıin qoıady. Olardyń keıbirimen sharıat qaǵıdalary jóninde ilim saıysyna túsip, óziniń bilgirligin uǵympazdyǵyn tanytady. Ásirese, Ferǵananyń Qosan degen qystaǵynda týyp, ósken Maqtym - Aǵzam degen óte bedeldi, áýlıe bilimdar sofynyń nemeresi Hashım qojamen zamandas, pikirles bolady. Sodan ıslam qaǵıdalaryn mol ıgeredi. Ákeli balaly Seıitqul men Jalańtós Nurata atyrabyn bılep turǵan jyldary oǵan jan - jaqtan Qyzylqumda bytyrap kóship júrgen Álim, Alshyn, Shómekeı, taǵy basqa rýlarynan aýyl - aımaqtary ózderi baryp qosylyp jatqan. Bul kezde Seıitkul men Jalańtós handyǵynyń sany 40 - 50 myń tútinge jetken. Sol qazaqtardyń bir handyq tóńiregine shoǵyrlanýy birinshiden, syrtqy shapqynshylardan saqtaný bolsa, ekinshiden, aǵaıyn - týysqandy saǵalaý edi. Úshinshiden, Seıitqul bı men Jalańtós batyrdyń el qorǵaýdaǵy, halyqqa qamqor bolýdaǵy jan - jaqqa taralyp jatqan ataq - dańqy sebep bolady

Jalańtós bahadúr.
3. Merýert:
Bir joly mynadaı oqıǵa bolypty: Kóktemniń alasapyran qaýyrt tirshilik kezinde Jalańtós bahadúrdi izdep bir top attyly onyń ordasyna baryp túsipti. Surastyra kelse, Shómekeı bıi Aıtqul bastaǵan adamdar eken. Aǵaıyn týystar ózara shurqyrasyp tabysyp jatady. Qazirde "Buhara oblysynyń Tamdy aýdanynda túbi Shómekeıge jatatyn Kedeı degen rý bar. Kedeı - tarıhı adam. XVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen Ábilqaıyr hannyń basty bıleriniń biri. Ábilqaıyr ólgen soń ornyna Nuralyny han saılaýǵa qatysyp, ony bekitý týraly orys ókimetine ótinish jasaıtyn bilikti adamdar arasynda onyń da aty atalady. Kedeı jáne onyń balasy Qosqulaqtyń attary "HÝN - HÝSH ǵasyrlardaǵy orys - qazaq qatynastary" jınaǵynda jıi kezdesedi. Osy Kedeıdiń ákesi - Jánibek, onyń ákesi - Aıtqul bı. Urpaqtarynyń aıtýy boıynsha, Aıtqul bı Buhar, Nurata taýlarynda kóship júripti. Sońǵy ýaqytqa deıin Nurataǵa jaqyn Qyzylqumda onyń atymen atalǵan qystaý orny bar. Qazaq shejiresi boıynsha Álim men Shómen (Shómekeı dep te aıtylady)
- bir týysqan. Jalańtós batyr Álimge alty atadan (Álim - Tórtqara - Oraz
- Toqpan - Seıitqul - Jalańtós), sol sıaqty Aıtqul bı de Shómenge alty atadan) - Shómen - Shómekeı –

Aspan – Esimbet - Tóbet - Aıtqul) qosylady. Demek, Jalańtós batyr - Shómekeı rýynyń ataqty Aıtqul, bıimen tustas jáne qonystas. Endeshe, Jalańtós batyrǵa qaraǵan qazaq qaýymynyń bir toby Shómekeı rýynan bolǵany. Muny tolyqtyra túsetin tary bir dálel: Buhara oblysynyń Ǵıjdýǵan aýdanynda birneshe qyshlaq bolyp otyrǵan, óziniń túbi qazaqtyń Shómekeı rýynyń Balqy taıpasy, Temir atalyǵynanbyz deıtin ózbekter bar. Olar Qazan tóńkerisine deıin kazirgi Tamdy aýdanynda turatyn Balqy taıpasyna jatatyn qazaqtarmen aǵaıynshylyq qarym - qatynas jasap kelgen. Negizgi urpaǵy ózbek arasynda qalǵan osy Temir Balqy da Shómenge bes ata (Shómen
- Shómekeı - Bozǵyl - Salqy - Temir). Iaǵnı Jalańtós dáýiriniń izi jóne osy dáýirde ózbek pen qazaqtyń birsypyra ýaqyt qonystas bolýynyń nátıjesi".

Jalańtós batyrdyń nemere inisi Áıteke bıdiń aq batasyn alýy
4. Joldas:
Jalańtós batyr talaı - talaı soǵys, shaıqastardy basynan ótkeredi. Sonyń bárinde ol asqan batyr, qolbasshy ekenin tanytady. Sol dáýirdegi eń joǵarǵy laýazym - Atalyq bahadúr qolbasshy dep el jurt atap ketedi. 1640 jyly qazaq pen ózbek jerine shabýyl jasaǵan qalmaq hany Batyrǵa qarsy soǵysta Jalańtós bahadúr áskerge qolbasshylyq etip, jaýdy kúırete jeńgen. 1643 jyly Jetisý ólkesine basyp kirgen qalmaq - jońǵar feodaldaryna qarsy shaıqasyp jatqan Jáńgir hannyń áskerine Jalańtós batyr bastaǵan Samarhannan 20 myń qol kómekke kelgen. Basqynshylardy oısyrata jeńýge járdemdesken. 1649 jyly Buhar hany Abdýlázız ben Iran patshalyǵy arasynda Horasan men Balh úshin bolǵan soǵysta Jalańtós batyr áskerge sheber basshylyq etip, jaýdy jeńip shyqqan. Bul soǵysta Buhar men Qazaq handyqtary ortaq jaýǵa qarsy odaq qurǵan.

Jalańtós batyr
5. Erjan:
Horasan Balh shaharlaryndagy sol soǵysta Jalańtós erlikpen kosa ártúrli aıla - tásilder de qoldanady. "Kimde - kim oq atpaı, qylysh, naıza kezenbeı óz erkimen qolǵa tússe, oǵan jaza qoldanbaımyn. Jer beremin, úıli - jaıly bolýyna jaǵdaı jasaımyn. Sarbaz bola ma, saraıda jumys isteı me, egis ege me ózderiniń kalaǵanyn beremin" dep barlaýshylardy ústin - ústin jiberedi. Osyndaı qantógissiz áreketterdiń arqasynda Iran, Horasan jaǵynyń joq - juqana, kedeı - kembaǵal sarbazdary lek - legimen Jalańtós qolyna qosylyp jatady...."Tarıhı Qypshaqı" atty eńbektiń avtory Hojamkúlı - bek Balhıdiń jazýyna qaraǵanda, qazaq hany Jáńgir osy shaıqasqa júz myń áskerimen qatysqan. Jalańtós batyr Tashkent pen Túrkistanǵa úsh ret joryq jasaǵan. Kabýl men Meshhedti baǵyndyrǵan. Erligimen soǵys ónerin jaqsy biletindigimen danqy jaıylǵan talantty qolbasshyǵa Úndistannan» Horezmnen, qyrǵyz, qalmaq, kazak, qashqar handarynan, tipti Tıbetteń de qymbat tartýlar kelip turǵan" Jalańtós batyr men Buhar hany Abdýlázız qasynda ózbek, qazaq jigitteri bar Alshynbek bımen Jaıkún ózeninen ótip Geratqa jetedi. Erteńine olar Shyǵanaq kóli janyndaǵy shaǵyn qalaǵa toqtap tynys alady. Kóp keshikpeı - aq ol eldiń patshalyǵynyń áskerimen Fathabadta kezdesedi. Bul qystaq shaharǵa jeti shaqyrymdaı jerde bolatyn.

Kelesi kúni túndeletip barlaýshylar shyǵady. Erteńine tań atqannan kún batqansha soǵysady. Soǵys eki aıǵa sozylady. Talaı qaqtyǵys, shaıqastar bolady. Talaı jigitter batyrlarsha shaıqasady. Sheıit bolǵandar da az bolǵan. Osy soǵysta Jalańtós batyr erekshe erlik jasap, áskerin sheber basqarady. Akademık M. E. Massonnyń aıtýynsha, jeńimpaz Jalańtós batyrǵa syrttan kelgen syı - sıapattardyń mólsheri memleketke túsken qazyna baılyǵynan asyp túsken. Ol osy qarajat baılyqqa ásker ustaýmen katar, sáýletti saraılar, medreseler turǵyzǵan. Regıstan ortalyǵyna ataqty "Shifdor", ("Arystandy"), "Tillá - karı" ("Altynmen aptalǵan") medreselerin saldyrǵan. Sóıtip, Jalańtós qolbasshy Samarqan shaharyn onyń atyrabyn qyryq jyl bılegen. Ózbek, qazaqtar "ózimizdiń qamqor bahadúrimiz" dep qurmet kórsetken. Reseı tarıhshysy P. Ivanov óziniń "Orta Azıa tarıhynyń ocherkteri" degen kitabynda: "Abdýlazız hannyń atalyǵy Ialantýsh bı XVII ǵasyrda Uly Moǵoldarǵa (Indıa) qarasty bolǵan Kabýl kalasynyń tóńiregine jáne Irannyń Horasan aımaǵyna joıqyn shabýyldar jasady. Kóptegen tutqyndar alyp qaıtty. Onyń óziniń ıeliginde 3000 - daı qul boldy. Sol quldardyń kúshimen Samarqandta medreseler turǵyzdy", - dep jazdy. Oǵan Jalańtóstiń sol joryqtary negizinen álgide atalǵan Hojamqúlıbek Balhıdyń 1722 - 1725 jyldar arasynda jazǵan "Tarıhı Qypshaqı" dep atalatyn eńbeginde de baıandalǵan. Nadrımúhammed hanǵa narazy bolǵan ózbek feodaldary ony handyqtan túsirip, onyń ornyna 1645 jyly onyń úlken uly Abdýlazızdi han koıady.

6. Aıdana:
Uly moǵoldarǵa qarsy kúresýge óz kúshi jetpeıtinin túsingen Abdýlázız han jáne basqa da ózbek shonjarlary Tashkent, Samarqand aınalasyndaǵy qazaq sultandarynan kómek suraıdy. Aqyrynda bir lek (100 myń) qazaq jasaǵymen tolyqtyrylǵan úlken qolmen Abdýlázız han men Jalańtós batyr joryqqa shyǵyp, uly Moǵoldar áskerin qyrǵynǵa ushyratyp qýady. Kóp tutqyn jáne olja qolǵa túsedi. Mine, osy joryqta Jalańtós batyrdyń qolbasshylyq qabileti, erligi aıryqsha kózge túsedi."Jalańtós Qoqanǵa baryp hanyn taqtan túsirip, Aqsha degen aǵasyn han qoıypty" degen de sóz bar. Ózbek tarıhshysy Abdýraımov óziniń 1966 jyly baspadan shyqqan "Buqara handyǵyndaǵy agrarlyq qatynastar tarıhy" degen kitabynyń 117 betinde Nadrımuhammed hanǵa narazy bolǵan ózbek feodaldary bir qazaq sultanyn Hodjentte han dep jarıalady degen málimet keltirgen. Bul adam sol kezde Buhara handyǵyna belgili, bedeldi áskerbasy Samarqand aımaǵynyń bıleýshisi Jalańtós batyrdyń týǵan atasy Aqsha bolýy da ǵajap emes.

Qorytyndy.
Jalańtós bahadýr 1656 jyly 80 jasynda dúnıeden qaıtqan. Denesi Samarqanǵa jaqyn Daǵbıd qystaǵyna ózi pir tutqan Maqtym Aǵzam áýlıe beıitiniń qasyna jerlengen. Jalańtós bahadúrdiń áskerı qolbasshylyq qyzmeti, uzaq jyldar Samarqandy bılegen kezdegi aqyl, naqyl, bılik sózderi qazaq arasynda kóp tarala qoımaǵan. Al, Ózbekstan tarıhy men ádebıetinde jıi kezdesip otyrady. Ózbek Keńes ensıklopedıasy men Ózbekstan tarıhynda onyń áskerı qolbasshylyq qyzmeti men bılik júrgizgen kezdegi ǵumyrnamasy jan - jaqty jazylǵan. Bul jaǵynan ózbek aǵaıyndarǵa myń da bir rahmet. Endi biz Jalańtós bı jóninde zertteýler júrgizip, ózbek, orys tilinde jaryq kórgen sol eńbekterdi ana tilimizge tárjimalap halyq kódesine asyrýymyz kerek.