InfoHub Logo

Qazaq halqynyń tarıhynda el basqarýdaǵy eń negizgi adam balasyna kerek bolǵan qasıetterdi, minez-qulyqty zerttep óz eńbekterinde jazǵan ataqty danyshpan, oıshyldarymyzdy biri, ǵalym Júsip Has Hajıb Balasaǵunıǵa bıyl 1000 jyl tolyp otyr! Júsip Has Hajıb Balasaǵunı 1020 jyly Jetisý jerindegi Balasaǵun qalasynda dúnıege kelgen jáne ol jastaıynan kóptegen tilder úırenýge, sonyń ishinde arab-parsy tilderin, tabıǵattaný, matematıka ǵylymdaryn, astronomıa, tarıh ilimderin úırenýine ákesi yqpal etken.Ǵalymnyń ózi jaıynda bizge deıin tolyq málimetter kelip jetpesede, onyń jazǵan  «Qutty bilik» dastany  tek túrki álemi ǵylymynda ǵana emes, álemdik ádebıet pen mádenıet tarıhynda oıyp turyp oryn alary anyq. «Qutty bilik» dastany Qarahan áýletinen shyqqan Tabǵash Qara Boǵrahanǵa arnalǵan bolyp oǵan ǵulamaǵa  «Uly Has Hajıb» ataq beriledi.Dastan 6600 qos tarmaqtan, 72 taraýdan turady jáne tórt bıik uǵymǵa negizdelgen:ádilettilik, baqyt, aqyl, qanaǵat, ıaǵnı birinshisi memleketti durys basqarý úshin qara qyldy qaq jaratyndaı ádil zańnyń bolýy, ekinshisi baq-dáýlet, qut bereke, úshinshisi aqyl-parasat bolýy, jáne sol arqyly eldi basqarý, tórtinshi qanaǵat-ynsap týraly. «Qutty bilik»-musylman ıdeologıasyna negizdelgen, sol ıdeologıany nasıhattaıtyn  túrki tilinde jazylǵan jalǵyz eńbek, álem mádenıetindegi tańǵajaıyp qubylys jáne dastanda qaı zamanda bolsyn barlyq ǵalymdardy tolǵandyryp kelgen ıdeıalardyń, izgi murattar men oılardyń ózindik erekshe kórkem de, asa aıshyqty beınelenýi-poemanyń sarqylmas rýhanı qazyna kózi ekendiginiń dáleli. «Qutty bilikte» oqý-bilim, ǵylym, ádeptilik, ar-uıat, tálim-tárbıe, mádenıetti sýretteý ǵana emes bul bútin bir tarıhı kezeńniń minez qulqyn boıyna sińirgen, qoǵamdyq saıası, áleýmettik  bitimi qanyq, rýhanı qazynamyzdyń negizi bolarlyq, sonymen bir qatarda eldi bıleý, saıasat, memleketti basqarý men tártibin, ádep-ǵuryp normalaryn jyr etken úlken ýaqytty qamtıtyn shyǵarma.Sonymen birge dastan belgili bir maǵynada eldegi Ata Zań qyzmetin atqarǵan, ıaǵnı eldi basqaryp otqan han-ýázirlerden bastap qatardaǵy dıqandarǵa deıin qoǵam músheleriniń minez-qulqy, bilim dárejesi, aqyl-parasaty, quqyqtary mindetteri qandaı bolý kerektigin baıandap shyǵady. «Qutty biliktiń» adamzatqa beretin  rýhanı baılyqtary-murat, din, etıka, óner, danalyq jáne biz bul shyǵarmany oqı otyryp sol kezdiń ózinde belgili dárejede tarıhı-ıdeologıalyq, psıho-pedagogıkalyq, ádebı-mádenı dástúrdiń, kórkemdik-estetıkalyq tanymnyń qalyptasqan mektebi bolǵanyn bilemiz.Túrki ádebıetinde oıyp turyp oryn alǵan ádebı eskertkish «Qutty bilik» dastanyn jazǵan Júsip Balasaǵunı týraly bizge deıin az derekter jetip kelgenimen onyń jazǵan eńbegi arqyly ǵulamanyń ómiri men qyzmeti, shyǵarma jazýdaǵy maqsaty, jazylǵan ekbekteriniń óz ómirindegi alatyn orny, el arasyndaǵy alatyn orny  mańyzy, murat-maqsaty, qasıeti, mańyzy barlyǵy derlik shyǵarmalarynda baıan etilgen.Júsip Has Hajıb Balasaǵunınyń, «Qutty bilik» dastanynyń búgingi kúnge deıin  úsh nusqasy saqtalǵan bolyp, qázirgi kúndede óz mánin joǵaltpaǵan, mysaly shyǵarmada keltirilgen «Ádil zań – aspan tiregi» joldarynda qázirgi kezdegi  jemqorlyq pen korrýpsıaǵa toly qoǵamda temirdeı tártip, ádiletti zań jáne solar barda naǵyz berik eldiń paıda bolýyn kerektigin, al eger olar bolmasa elde tynyshtyqta, qut-berekede bolmaıtynyn aıtqym keledi.

Kóne Balasaǵun qalasy, Júsip Has Hajıb Balasaǵunınyń atqarǵan isteri, el jolyndaǵy qyzmeti, onyń jazǵan «Qutty bilik» eńbegi sol ýaqyttaǵy ıslam áleminiń, túrki áleminiń tarıhyn, ǵylymyn, ádebıetin, pálsapa, dinı-nanym senimin, ádep-ǵurpyn sıpattaıdy.TÚRİKSOI túrki tildi memleketterdiń halyqaralyq uıymy 2016 jyldy Júsip Balasaǵún jyly dep jarıalady.2020 jyly túrki ǵulamasynyń 1000 jyldyǵy Qazaqstan, Túrkıa, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan elderinde atalyp ótýde.Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da ǵulamanyń 1000 jyldyǵyna oraı «Júsip Balasaǵun shyǵarmashylyǵynyń túrki álemi mádenıetine qosqan úlesi» atty ǵylymı-konferensıa ótken bolatyn.

Djoldybaeva Ý. M. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

Babatoev J. Sh. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Geografıa jáne tabıǵatty paıdalaný fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---