InfoHub Logo

Túrkitaný ǵylymy jaıly álemniń kózqarasy qandaı?!

Túrkitaný- túrki tilinde sóıleıtin halyqtardyń tilin, etnografıasyn, tarıhyn, aýyz ádebıetin, mádenıetin zertteý nátıjesinde qalyptasqan. Shyǵystaný ǵylymynyń jeke salasy.
Túrkitaný ataýy ǵylymı aınalymǵa alǵash Orhon-Enıseı (Orhon jazba eskertkishteri , Enıseı jazba eskertkishteri), kóne uıǵyr, manıheı, t.b. jazba eskertkishterdiń zerttelýine baılanysty enip, damyǵan. Bul jazbalar Ortalyq Azıa men ózge de aımaqtardy meken etken ejelgi túrki taıpalarynyń tarıhyn, tilin, ádebı eskertkishterin, rýhanı jáne materıaldyq mádenıetin zertteýde asa qundy derekteme sanalady. Budan keıin Túrkitaný orta ǵasyrdaǵy arab, parsy, túrki tilinde jazylǵan tarıhı jylnamalardy, fılologıalyq jáne geografıalyq shyǵarmalardy zertteý negizinde damı tústi.

Túrkitanýdyń pán retinde damýynda XIX–XX ǵ.ǵ. zerttele bastaǵan ádebı traktattar men fılologıalyq shyǵarmalardyń mańyzy zor boldy. Bulardyń qataryna túrki taıpalary týraly lıngvısıkalyq, tarıhı etnografıalyq, fólklorlyq derekterdi júıege keltire otyryp jazylǵan alǵashqy ǵylymı eńbekter – Mahmut Qashqarıdyń «Dıýanı luǵat at-túrk» atty sózdigi,Júsip Balasaǵunıdyń «Qutadǵý bilik» atty ádebı dıdaktıkalyq shyǵarmasy, ortaǵasyrlyq túrki halyqtarynyń tarıhynan, shyǵý teginen málimetter bergen Muhammed Haıdar Dýlatıtyń «Tarıhı Rashıdı», Qydyrǵalı  (Qadyrǵalı) Jalaıyrıdyń «Jylnamalar jınaǵy», Rashıd ád-Dınniń «Jamıǵ At-Taýarıh», t.b. shyǵarmalary jatady. Munyń bári XIX ǵ-dyń 2-jartysy men XX ǵ-dyń 1-jartysynda Túrkitanýdyńdyń qalyptasyp, ornyǵýyna jaǵdaı týǵyzdy. Álem halyqtary ishinde túrki halyqtary ózindik til, tarıh, mádenıet, salt-dástúr erekshelikterimen aıryqsha oryn alady. Túrkitanýdyń daralanyp, óz aldyna jeke ǵylym salasyna aınalýynyń eń basty sebepteriniń biri Orhon, Selenga, Enıseı,Talas, t.b. ózender alqaptarynan san alýan tasqa shekilgen (rýnıkalyq) jazýlar, músin tastar men arnaıy jasalǵan jazba eskertkishterdiń birinen keıin biri tabylyp, olardyń syry ashylyp, qupıasy aıqyndala bastaýyna baılanysty boldy. Osyǵan oraı Orhon-Enıseı-talas tas jazýlary oqylyp, irili-usaqty kóptegen túrki taıpalary men ulystarynyń tarıhy aıqyndalyp, mádenı mura zerttele bastady.

Túrkitaný ǵylymynyń qalyptasyp, damýyna Reseı patshalyǵynyń júrgizgen otarlaý saıasaty tikeleı yqpal etti. HVİİİ ǵasyrda túrkologıalyq zerttýler naqty sharalar negizinde júrgizilip, túrki tilderi boıynsha mol derekter jınaldy, eńbekter jaryq kórdi, tatarsha, qalmaqsha mektepter ashylyp, arab shrıftimen baspahana uıymdastyryldy.

 HİH ǵasyrdaǵy túrkologıalyq zertteýler júrgizýde Reseı Ǵylym Akademıasy jetekshi orynda boldy. Joǵary oqý oryndarynda túrki tilderinen dárister oqytyldy. Orhon-Enıseı jazba eskertkishteriniń syry ashyldy. Qazaq tili boıynsha birneshe gramatıkalar men sózdikter jarıalandy. HH ǵasyrda túrkitaný ǵylymy jan-jaqty damyp, árqyrynan zertteldi.Keńes úkimeti álemdik túrkitanýdyń oshaǵy (ortalyǵy) qyzmetin atqardy. Árbir túrki tilderi jan-jaqty zerttelip, basty-basty tilder boıynsha ulttyq kadrlar shoǵyry qalyptasty. 1970 jyly KSRO ǴA-nyń til, ádebıet bólimshesi janynan keńestik Túrkitaný komıteti qurylyp, «Sovetskaıa túrkologıa» (Baký qalasynda) jýrnaly shyǵarylyp turdy. Bul jýrnal 1991 jyldan bastap «Túrkologıa» degen atpen shyǵarylyp keledi.Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkimenstan, Ázirbaıjan respýblıkalarynda basqa da túrki halyqtary shoǵyrlanǵan iri qalalarda joǵary, orta oqý oryndary ashylyp, til – ádebıet mamandyqtary boıynsha ulttyq kadrlar daıyndaldy. Túrki halyqtary turatyn basqa da aımaqtardy, oblystarda ult tilderin zertteýge arnalǵan resmı mekemeler (ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, kafedralar, sektorlar) uıymdastyryldy. Árbir til boıynsha gramatıkalar, oqý quraldary, monografıalar kópten shyǵaryla bastady. Túrkitaný ǵylymynyń órkendegen tusy osy kezeń boldy. Túrkitaný keshendi ǵylym, qoǵamdyq saıası-gýmanıtarlyq pán retinde oqylýy kerek. Túrkitaný tek túrki tilderiniń ótkeni men búginin qarastyrmaıdy, onyń aıasynda túrki halyqtarynyń tarıhy, ádebıeti, dúnıetanymy, mádenıeti, etnografıasy tutas qarastyrylady. Jahandaný tusynda túrkitaný saıasattaý, fılosofıa, sosıologıa  máselelerinen tys qala almaıdy. Jahandaný álemdik úrdis bolǵanymen, belgili bir órkenıetterge súıenedi. Qazirgi tusta amerıkandyq nemese batys evropalyq órkenıet úgit-nasıhatpen de, myń túrli túspen qyzyqtyrýymen de, aǵylshyn tiliniń áserimen de kúlli jurtqa tańylýda. Osy tusta búkil túrki halyqtarynyń súıener qalqany, jahandaný teńizine júzer jelkeni túrki órkenıeti bolmaq. Al ótken tarıhty bilý paryz, biraq ótkendi aıtyp maqtanǵa urynbaı, búgingi ultaralyq, memleketaralyq qatynastarda túrkitaný ǵylymynyń álemdik mánin kúsheıtý ǵalymdardyń menshiginde. Ǵylymı zertteýlerde tomaǵa tuıyqtyqtan arylyp, búginde 133 mıllıonǵa jetken túrki halyqtarynyń óshkenin eskerip, óskenin ekshep, memleketaralyq deńgeıdegi keshendi zertteýlerge jol ashý Ǵylym Akademıasy, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi sıaqty quzyrly oryndardyń pármendi áreketterimen iske asyrylýy qajet. Túrki tilderiniń tamyry bir, ózegi ortaq desek te jańa ǵasyrda bir-birimizdi túsine qoıý qıyndap bara jatyr. Árıne bunyń bári Keńes úkimeti tusyndaǵy saıasat salqyny, álipbıdegi ala qulalyq ekeni ras. Keıingi kezde ortaq álipbı jasasaq degen de usynys, áreketter boldy.

Degenmen túrki tilderiniń ózindik aıyrmashylyqtary buǵan kóne bermeıdi. Arab tildi ǵalymdar jazǵan túrkologıalyq zertteýlerdiń eń alǵashqysy jáne eń kelemdi de kúndysy túrki áýlıetinen shyqqan , Baǵdat ǵalymy Mahmud Qashqarı jasaǵan «Dıýanı lúǵat ıt túrik» dep atalatyn sózdik. Mahmud sózdigi ádettegi sózdikter sıaqty tek leksıkalyq materıaldarmen ǵana aınalyspaı, ol-óte keń mazmúndy zertteý. Múnda túrki tiliniń sez koldanysy, onyń semantıkalyq, dybystyq, gramatıkalyq sıpattary, biri-birine úqsastyq, ózgeshelikteri keń qoıylyp, tereń baıandalǵan. Mahmúd Orta Azıany mekendegen túrki halyqtaryn soltústik, ońtústik dep eki tústikke bóledi de, ár tústik qúramyna enetin halyqtar tizimin beredi. Sondaı-aq, túrki tilderin oǵýz, qypshaq, túrkı dep atalatyn úsh topqa bólip, ár topqa jatatyn tilderdiń bir-birinen dybystyq, garmmatıkalyq, leksıkalyq ózgeshelikterin kórsetedi. Túrki tilderi materıaldaryn bir-birine salystyra baıandaıdy. Túrki tilderinen 10 myńǵa jýyq sóz qamtylǵan. Tilderdi ár túrli grýppaǵa jikteýde olardyń fonetıkalyq erekshelikterine súıenedi. Mahmúd sózdigi H-Hİ ǵasyrdaǵy túrki halyqtarynyń sóıleý tili faktilerinen tarıhı málimet beretin, qazirgi túrki halyqtarynyq bárine ortaq eńbek. Sonymen qatar búl eńbek-tek túrkologıa ǵana emes, búkil álem lıngvısıkasynda salystyrmaly, salǵastyrmaly ádis boıynsha jazylǵan túńǵysh týyndy. Kórnekti ǵalymdardyń bári de Mahmúd sózdigin túrki tilderi tarıhynyń ensıklopedıasy tárizdi deıdi. Arab ǵalymdary Mahmúdtyń Dıýanynan keıin birneshe salystyrmaly sózdikter jasaǵan. Sondaı sózdiktiń biri- Abýlqasym Mahmúd ıbn Omar(týǵan jeri atymen Ál-Zamahsharı dep te ataıdy) jasaǵan «Mýkkaddımat ál-adab» (ádebıetke kirispe) dep atalatyn arabsha-parsysha-túrikshe mońǵolsha sózdik. Arab tiliniń mamany Abý Haııan 1312jyly Kaırde «Kıtab al-ıdrak-lı-lısan al-atrak»(túrki tilderiniń túsindirme kitabi) atty eńbek jazǵan. Múnda túrki tilderiniń leksıkasy men morfologıasy, sıntaksısi men yqshamdy túrde qaralǵan fonetıkasy sóz bolǵan. Búl salalardy sóz etkende avtor olardy túrikmen tili men qypshaq tili materıaldaryn salystyra qaraý arkyly aıqyndaıdy. Búl eńbekte túrki tilderiniń, sonyń ishinde qazaq tiline tikeleı qatysy bar qypshak tiliniń  fonetıkasy , gramatıkasy, leksıkasy jeninde baı materıaldar bar.

Taqyryptan qorytyndy oı túısek, biz jalpy alyp báıterektiń ártúrli japyraqtarymyz. Birneshe túrki tilin tereń ıgergen mamandar da tapshy. Sondyqtan fılolog jastardy daıyndaý úshin túrki tildes elderdiń arasynda joǵary oqý oryndary stýdentterin almastyrý, bilim jetildirý isterin jandandyrý qajet-aq. Profesor Sh.Ybyraev «dúnıejúzilik jáne ultaralyq dástúri áldeqashan qalyptasqan túrkologıa ǵylymynyń qazirgi zamanǵy tizgigine umtylý – egemen túrki memleketteriniń abyroıly mindeti», - deıdi.    Shynynda da túrkitaný ǵylymynyń basynda turǵan alash ardaqtylarynyń qasıetti de mańyzy zor ádebı, tarıhı, tildik zertteýlerin tanyp, tústep, bilip qana qoımaı, jańa ǵasyrda zaman talaptaryna saı jalǵastyrý, tereńirek zerdeleý egemen urpaqtyń mindeti dep bilemin!

Oryndaǵan: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń Fılologıa jáne Álem Tilderi fakúltetiniń 2 kýrs stýdenti Badaý Sabına Asylbekqyzy 

---