InfoHub Logo

Taýyq kúlge aýnaǵandy táýir kóredi. Al qazir burynǵydaı esiktiń kózine shyǵaryp tastaı salatyn kúl joq. Qazir jurt balonmen tasyp gaz jaǵady, úı jylytýǵa kómir túsirip alady. Kómirdiki qaıran baıaǵy tas mıanyń, ıakı qyzyl jantaqtyń kúllindeı bolmaıdy eken.

Taýyq endi topyraǵy býsap jatqan ogorodqa úıir.

Meırambúbi taýyq ustaıdy. Asyramas edi, kúnde tańerteń traktorshy balasy Jumajannyń setkesine pisirip salyp jiberetin úsh-tórt jumyrtqasyn olja kóredi. Áıtpese «taýyq asyraǵandy qoı» dep kórshi qaınysy Jappas oý basta-aq eskertken. «Qus asyraǵysh ekensiń, — tor sharbaqqa qamap usta» degen. Al ózi taýyq turmaq, qaz ben túıequsty da asyraıdy. Biraq olar qysy-jazy aýladaǵy kir tor sharbaqta qamaýly. Zooparktegi sıaqty.

Meırambúbi qaınysyna:

— Kóziń qurysyn, — dedi. — O zamanda bu zaman taýyqty qamap baqqandy kim kórgen, — deıdi. — Sen bir kúni taýyqty aıaǵynan arqandap qoı dersiń.

Jappas Meırambúbimen salǵylasyp jatpaıdy. Ogorodyna túsken qusty kesekpen qadap-qadap uryp, shekaradan asyra qýyp tastaıdy.

Meırambúbiniń taýyqtary qatty jábirlenip, ıesine muńyn shaǵa baıbalam sala qaqylyqtap qashyp kele jatady. Ásirese qyzyl qoraz óńeshi jyrtylǵansha qaqsaıdy.

— Qap, qarań qalǵyr-aı! — dep úıden Meırambúbi shyǵady. Sonda baryp jábir kórgen asyrandy qustar zarlaýyn báseńdetip, ishekterin tartyp baryp, jaı beıbit qurqylǵa kóshedi.

Eki úıdiń jeriniń arasy bir qulaq sýy bar aryqpen bólingen. Aryqtyń arǵy beti, bergi beti qaz-qatar naý terekter. Balaq jaǵyn atyz bólip tursa da, aspandap alǵan bas jaǵy butaqtary aıqasyp, japyraqtary jamyrasyp, tutasyp ketken. Sol dúleı nýda jaýshymshyq pen jabaıy kepterdiń, toqyldaq pen kók qarǵanyń sansyz uıasy bar.

Alty aı jazǵa kók terek pen qara aǵashtyń tákappar basy azan-qazan qus bazary.

Aryqty boılaı, aǵashtardyń etegin ala arasyna buzaý kirip ketse kórinbes túıejapyraq pen shyrmaýyq, shytyr, meńdýana ósedi. Meırambúbiniń traktorshy balasyna jumyrtqa týyp beretin taýyqtar bastyǵy qyzyl qoraz bolyp, kún ysyǵanda, sol túıejapyraqtyń arasyna kirip, kózderi aqsheldenip, raqat tús kórip uıqyǵa ketedi.

Ózderiniń bir tutam ómirine shaqtalyp berilgen qus uıqydan keıin, taýyqtar taǵy da tamaq pen borpyldaq topyraq joryǵyna shyǵady. Nege ekeni belgisiz, aryqtyń arǵy jaǵyna ósh. Meırambúbiniń mehanızator balasyna kolhoz kesip bergen jıyrma bes sotyq jer jetpegendeı, Jappas jaǵyna jaýdaı tıedi.

Jappastyń jıyrma bes sotyq jerinde neler joq! Máýelep turǵan alma men alsha, almurt pen órik. Tipti eki túp jańǵaq ta ákep otyrǵyzyp edi, túıe sıaqty neme eken, áli jemis bere qoıǵan joq. Al shıe men qulpynaı áldeqashan pisip, sabaǵynan úzilip túsip, taýyq shoqyǵanǵa ýyljyp shirı bastaǵan.

Kartop kúlgin gúl ashyp, túbindegi aq sary bas qurt tóńkerile semirgen kez bolatyn. Taýyq shirkin osyǵan ólerdeı ósh.

Qyzyl qoraz temirdeı tuıaqtaryn kartoptyń túbindegi topyraqqa salyp-salyp jibergende, jer soqa jyrtqandaı bolady da, ar jaǵynan eringen, manaýraǵan aq sary bas qurt asyqpaı aýdarylyp túsedi. Qyzyl qorazdyń sondaǵy dúrdıgenin kórseńiz: bótegesi Alataýdyń bókterindeı sheńberlenip, qyt-qyttap mekıenderin shaqyryp alady. Toıyp bolǵan soń aq mekıender topyraqqa jata qalyp shomylady-aı kelip.

Áne, bále sodan shyǵady.

Bir kúni Jappas aryqtyń óz jaq betindegi aǵashtardy aralatyp tikenekti sym temir júrgizip tastady. Arasynan taýyq turmaq torǵaı óte almastaı jıi tartty. Mundaı temirmen Jappas óz jeriniń buryn kóshe jaq betin, tústik betin jáne saıǵa baryp tireletin batys jaǵyn tutas qorshaǵan bolatyn. Ras, Meırambúbi jeńgesiniń úıimen shektesetin teristik jaǵy ǵana tiken symsyz edi, endi o da tars bekitildi. Tek eki úıdiń arasyn jalǵastyratyn jalǵyz aıaq joldyń aryqty kesip ótetin jeri ǵana ashyq qaldyryldy. Jappas jeriniń tórt buryshyndaǵy jalǵyz ashyq jer osy ǵana. Áıtpese kóshe jaqtaǵy bıik darbaza únemi syryqpen tireýli turady. Erteńdi-kesh óriske mal shyǵyp, óristen mal qaıtqanda ǵana syqyrlap ashylady.

Jappas kórshiniń úıine qaraı shyǵatyn álgi bir jalǵyz aıaq joldy da bitep tastamaqshy edi, oılanyp biraz turdy da oǵan qoly batpady. Kishkentaı úsh balasy úırektiń balapanyndaı tizilip sol jolmen Meırambúbi apasynyń úıine baratyny esine tústi. Kempir kishkentaı balaqaılardy jany qalmaı jaqsy kórer edi. Ózine áli nemere bite qoımaǵannan ba, áıteýir, álgi Jappastyń murynboq balalarynyń asty-ústine túsip báıek bolar edi, shyǵarǵa jany basqa, áıtpese ózi týǵannan kem kórmes.

Traktorshy balasy áli úılenbeı júr. Jumysqa erte ketip, kesh keledi, oǵan:

— Áı, aınalaıyn, bireýdiń qyzyn tulymshaǵynan súırep ákeler kúniń bola ma, joq pa? — dep qoıady.

— Páli, apamdy-aı, — dep kúledi traktorshy balasy. — Qazirginiń qyzdarynda tulymshaq joq ta. Qazir — prıcheska.

— E, prısheshińmen qatyp qal, — deıdi kempir teris aınalyp, Jappastyń balalaryna qazanjappa pisirip berip otyryp. Búkil qyryq úıli kóshede qazanjappany jalǵyz Meırambúbi ǵana pisiredi. Meırambúbiniń taýyqtary Jappastyń ogorodyndaǵy sary bas qurt pen shubalshynǵa qandaı ósh bolsa, Jappastyń balalary Meırambúbiniń qazanjappasyna sondaı qumar.

Balalar qazanjappaǵa tyńqıa toıǵan kezde, Meırambúbi olarǵa arsha kúbini kúrpildetip pisip-pisip kóje quıyp beredi. Arsha kúbi osy úıde Meırambúbi kórshi qyrǵyz aýylynan osy qazaq aýylyna kelin bop túskende bar edi. Al Meırambúbiniń enesi Aqtolqyn jaryqtyq nuryń peıishte shalqyǵyr, aıtar edi. Bul arsha kúbi osy úıge men kelin bop túskende bar edi dep. Bul kúbiden myna otyrǵan balaqaılardyń babalary as ishken, Meırambúbiniń erterek qaıtqan shaly men myna kórshi Jappastyń ákesi bir týǵan. Bulardy kekse kisiler Taýbas áýleti deıdi. Budan júz jyl buryn ótken Taýbastar, janyń jánnatta bolǵyrlar, osy arsha kúbiden ashymal ishken.

Sol babanyń asyna, qudanyń qudireti, osy zamannyń urpaǵy bolsa da, myna Jappastyń jamandary ábden qumar. Meırambúbi aıtady:

— Meniń jambasym bir kúni jerge tıgende muny senderge kim istep beredi, — dep qoıady. Ony balalar ýaıymdamaıdy. Qazir qarny toısa boldy.

Qarny toısa boldy, úırektiń balapanyndaı balpań basyp tizilip, jalǵyz aıaq jolmen qyzyl shatyrly úlken úıge qaıtady. Endi osydan keshke deıin, qyzylshadan shesheleri kelgenshe qaryndary ashpaıdy. Al Jappastyń bularǵa qaraýǵa murshasy joq. Túnde qambaǵa qaraýyl, kúndiz «Zaporojesin» qońyzsha tońqańdatyp, alma, alqory tıep bazarǵa jóneledi. Odan keıde erte, keıde kesh keledi. Malynyń ótýine qaraı.

Sony kórip Meırambúbi óziniń traktorshy balasyna:

— Áı, aınalaıyn, tym qurymasa ana Jappas aǵańnan úırenseńshi. Astyńda traktoryń bar, qudaıǵa shúkir. Anaý alma degen shirip jatyr. Tipti taýyqtar da shoqyǵysy kelmeıdi. Murnyn shúıirip, qasqa sıyr da jemeıdi. Ne qylamyn men ony? Artyp aparyp, tym bolmasa shaı-qantqa aıyrbastap ákelseńshi, — deıdi.

Oǵan balasy kónbeıdi.

— Shaı-qantqa meniń tapqan eńbekaqym da jetedi, — deıdi.

— Apyr-aı, kejegeń keıin tartyp turatyny-aı, seniń. Mynaý aǵańnyń áreketin nege kórmeısiń? Onyń da jeri seniń jerińdeı-aq qoı, ala-qulasy joq. Jylda qyp-qyzyl aqsha jınap alady. Al bizdiki ıt-rásýa bop dalada qalady. Onan da osy máýeni satyp, Jappas qusap bir legkovoı alsań, seni móńkip-móńkip tastap ketetin be edi? Áı, túkke ıkemi joq, bolbyrym-aı.

— Legkovoı ne kerek, traktor turǵanda, — dep balasy kempirdi órshelendire túsedi.

— E, traktoryń bar bolsyn, júrisi jaman. Adamdy selkildetkende ishek-qarnyń túsip qala jazdaıdy. Maıdaı jup-jumsaq legkovoıǵa ne jetsin!

Kempir qaıtsin, o da armandaıdy. Balam bir mashına satyp alsa deıdi, kelin túsirse deıdi. Sodan jańa qudalardy shaqyrmaqshy. Sonda qudalardy áldekim qusap saldyr-kúldir júk mashınaǵa mingizip ákelmeı, Jumajan legkovoıymen tasysa, qandaı mártebeli bolar edi deıdi.

Óstip bir ózinshe tátti qıaldyń qundaǵynda arsha kúbini ysqylap jýyp otyrǵanda, bir jaman daýys shar-shar ete qaldy.

«Taýyqtyń balapanyn qaraqus ildi me», — dep dalaǵa ytqyp shyqqan.

Sóıtse, óziniń qyzyl qorazy. Sharbaqtyń ar jaǵynda Jappas tur. Urysyn ustap alyp, eki borbaıyn eki jaqqa dar etkizip aıyryp-aq jibergeni. Ólgen qorazdy sóıtip Meırambúbiniń úıine qaraı laqtyrdy-aı kep. Sonda ol qyzyl qanaty jalpyldap, beınebir aspannan ot túskendeı alaýlady. Áteshten aıyrylyp jesir qalǵan aq mekishter oıbaıdy salyp, joqtaý aıtyp jatyr.

— Á, sorly dúleı, jazańdy Jumajan bersin, — dedi Meırambúbi, jalǵyz ulyn asqar taýǵa balap. — Keshke, tiri bolsa, keler. Torǵaı toq etkennen kúnniń kózi baılanǵansha kolhozdyń tirligin istep, tyrnaǵymen jer tyrmalap júrgen jumyskerdiń jalǵyz sheshesin kóringen saýdager jábirlesin degen zań joq, qarań qalǵyr. Tilsiz maqulyqtyń shatyn aıyryp. Shatyń aıyrylyp, tapqanyń talapaı bolǵyr.

Jappas lám dep jaq ashqan joq. Úıinen ótkir balta alyp shyqqanyna, jalǵyz aıaq joldy jýan-jýan taqtaımen bıiktetip, tars bekitip tastady. Endi tyshqan jorǵalap ótetin jer qalmady.

— «Menen kiná joq», — dedi Jappas. Sóıtip qaıtadan «Zaporojesti» aınadaı ǵyp súrtkileı bastady. Kókshil syryn jaltyrata benzınmen ysqylady. Stansıaǵa túste keletin jolaýshy poıyzyna alma, jumyrtqa alyp shyqpaqshy bop, jolǵa daıyndalǵan.

— Biraq áligibir jaǵdaı jaıbaraqat kóńilin laılap, oıyn bóle bnrdi. Ózinen-ózi degbiri ketip, áldenesin umytqan adamsha úıge bir kirip, bir shyqty. Oısyz, maǵynasyz jan qaltasyn sıpalaı berdi. Shalbarynyń artqy qaltasyna salyp qoıǵan sıgaretke qoly tıgende baryp, temeki tartqysy keletinin uqty.

Fıltrsiz, myjylǵan arzan sıgarettiń bireýin alyp tutatqanda, tuńǵysh ret qoly qaltyrady. Soǵan yza bolǵany, qoıý tútindi ishine aıamaı qarpı tartyp, janyp turǵan shyrpyny suq saýsaǵymen bet aldy shertip jiberdi.

«Shyǵasyǵa ıesi basshy» degen... Shylym tutatyp bolǵan soń, otyn úrlep óshirip, óli shyrpymen tisin shuqyp qoıyp, kók tútinniń ıisine, dámine eltip otyrar edi. Bul joly shertip jiberem dep, shermende boldy. Álgi shyrpy shertpekten shyr etip baryp, Jappastyń oń qol jaǵynda turǵan mashınanyń ústine tústi. Bári qas qaǵym sát, «Zaporojes» lap etip, sıqyr oınaǵandaı, lezde otqa orandy. Mashınanyń janynda turǵan qara shelektegi benzınge bir japyraq ot jany bar maqulyq qusap ózi qarǵyp tústi. Burq etken jalyn umar-jumar dóńgelenip aspannan bir-aq shyqqan.

Jappas bir sumdyqtyń bolǵanyn ishi sezdi, biraq ne ekenin uǵa almaıdy. Áýeli jalpyldap qanatyn qaqqan qyzyl qoraz sıaqty da kórindi. Áldebir sary ala topyraqty úıirgen quıyn sıaqty da kórindi. Mundaıda dindar bolsa:

«Bismildá, bismildá», — der edi, biraq ol aýzyna túspedi. Uıyqtap jatyp bastyrylyqqandaı demi bitip, kózi shatynap biraz turdy da:

— Oıbaı! — dep kelte qaıyrdy. Úni shyqpaı qaldy. Ony ózi de sezdi. Sodan soń baryp:

— Oıbaı! — dep bar daýsymen barqyrap qoıa berdi.

Osyndaı jaman daýystan jany shoshynǵysh qazaq úıde bar tiri jany dalaǵa tolaıym topyrlap shyqqan.

— Órt! Órt! — desti.

— Jappastyń úıi órtenip jatyr.

Kúregin, ketpenin, syryǵyn ala, tura-tura júgirisken. Káne, ishke kire alsashy. Bıik qyzyl qaqpa ishki jaǵynan syryqpen tireýli, aǵash-aǵashtyń arasy tikenek sym temir, sheńgelmen bekitýli.

— Áı, sorly, ash darbazańdy!

— Qaqpany ash!

Jappastan jaýap joq. Arsyldap, shynjyryn saldyratqan ıt úredi. Bu kezde ot maıaǵa shapshyǵan. Top sharbaqtyń ishindegi taýyqtar sharyldap, úırek-qaz úreılene qańqyldady. Alaýyna adam jolap bolmas orasan ottyń tútini bıik tal-daraqtyń basyn orady. Ondaǵy syńsyǵan uıa, sansyz shymshyq qyzylshaqa balapany qaqalyp, qus dúnıesi kúızeldi.

Jurt qaqpany asha almaı, ne tiken sharbaqtan asa almaı «al-al» dep júrgende, Meırambúbiniń esine eń aldymen qazanjappa jegish balalar tústi. Jany qysylǵanda atam zamanda umytyp ketken qyrǵyzshasy aýzyna túsip:

— O, qoqı, qantem!? — dedi.

Tikenek temirli aryqtyń boıyn jaǵalaı júgirip júrgende, táńiri jarylqap, tańerteń ózi jońyshqanyń ústine jaıyp tastaǵan qyzyl ala tekemetke aıaǵy shalynyp súrinip qaldy.

Ala salyp tekemetti tiken sharbaqtyń ústine laqtyryp, kempir basymen álgi bıikke jas balasha qarǵyp shyqty.

Ashyǵan bıdaı kóje ishkish batyrlaryń qashyp shyǵarǵa tesik tappaı, olar da sharbaqtyń ishinen aınala shyryldap júr eken. Esi ketkende úsheýi úsh jaqqa qashyp, Meırambúbi olardy áreń ustap alyp, qolyna ilikkenin sharbaqtan asyra laqtyra berdi.

Meırambúbiniń tekemet kópirin kórgen adamdar bu kezde ishke qarǵyp-qarǵyp túsip, jandalbasa áreketpen áýre. Balaǵy kúıip, sıraǵy sıdıǵan Jappastyń bet-aýzy úıtilgen. Kózi alaq-julaq, aıdalaǵa qaraıdy. Endi bir kez ottan opyrylyp túsip, gúrs qulaǵan qyzyl qaqpaǵa qolyn shoshaıtyp, yrjyń-yrjyń etip kúldi.

Kóz aldynda qyzyl qoraz qanatyn jalpyldatyp turǵandaı, kózge kórinbes áldeneni qolymen jasqaı berdi.

---