InfoHub Logo

Shárıpa kópke sheıin balasyz júrdi. Bastapqy kezde balasyzdyqty eskermese de, 3-4 jyl ómir ótip, turaqty qalypqa túsken soń, bala kereksindi. Ózindeı jas áıelderdiń bári de bala súıip otyr, baýyrynda besigi otyr. Shárıpaǵa ol joq. "Munyń sebebi ne?" dep keıde ózine-ózi suraý beredi de, sheshýin tapqan sıaqtanady: "Olar baqytty, men baqytsyz! Baqytty bolsam, jóni-basy túzý bireý kezdespes pe edi?" dep oılaıdy ishinen.

Kempirbaı molda, zıandas aýyrýyń bar eken,— dedi ishirtki jazyp berip júrdi, oń jaq qoltyǵyna tigetin tumar da jazyp berip júrdi. Súıtip júrgende, Shárıpanyń "baǵyty" ashyldy ma? Kempirbaı moldanyń tumary qabyl boldy ma, álde, Shárıpanyń bala kóteretin kezi keldi me, osy Ulbosyn týdy. "Ul ornyna ul bolsyn" dep, atyn Ulbosyn qoıdy.

Oǵan bıyl tap 18 jyl eken. Zyrqyrap bara jatqan zaman. "Jasty kórgenińde, qartaıǵanyń esińe túsedi" dep shaldar aıtqandaı, shashy jalbyrap kúni keshe kúl shashyp oınap júrgen Ulbosyn, boı jetti. Shárıpanyń ózindeı qyzyn shyraıly qyz boldy. Qyzynyń túrine, tulǵasyna qarap otyryp, Shárıpa keıde ishinen jymıyp kúledi: "Baqytty adam kez bolar, qalqama",— deıdi...

..Aýdan osy aýylǵa ornady. Aýdanmen birge aýyldy "tik aıaqtar" qaptady. Dorbalaryn qoltyqtaryna qysyp alyp, jutynǵan jas jigitter keńse men aýyldyń arasynda shubyratyn boldy. Bireýleri páter izdep Shárıpanyń úıine de kirdi. Ospan birdeńe aıtaıyn dep kúbijiktep edi, Shárıpa odan buryn kirisip:

— Jalǵyzbysyń, álde, jamaǵatyń bar ma?— dedi.

— Jalǵyzbyn,— dep, jigit is tigip otyrǵan Ulbosynǵa qaraǵan sıaqtandy. Shárıpanyń ashýy kelip:

— Adam kirgize almaımyz, shyraǵym, basqa jerden izde,— dep jaýapty qysqa berdi.

Aýdan ornaǵan aýyldyń úı basy qonaq bolǵanda, jalǵyz Shárıpa qonaqsyz otyrdy. Shárıpaǵa munyń teris dep Ospan da aıta almady. Jalǵyz bul joly emes, Ospan ómirine Shárıpanyń mynaýyń qısyq dep kórgen emes. Aıtpaıyn demeıdi-aý, jasqanady, Shárıpa qulaǵyna maza bermeıdi, durystyǵymen tamaǵyn ishkizbeıdi, minezi solaı Shárıpanyń...

Ospandy jasqandyrǵan sıaqty, Shárıpa Ulbosyndy da jasqandyrýǵa tyrysady. Qansha jaqsy kórip otyrsa da, kúle qarap erkeletpeıdi. Basynyp keter, sózimdi tyńdamaı keter dep oılap, joqtan syltaý taýyp zekip, ursyp tastap otyrady. Ulbosyn kóp úndemeıtin bala, sabyrly, tózimdi bala. "Ákesine tartqan salmaqty" dep aýyl ańyz qylady. "Ajarly bala"— dep ishinen kúlimsireıtinder de bar. Shárıpa aıtpaqshy, "zamannyń túzý kezi" bolsa, qyryq jetini qyryqqa matap berip, áldeqashan bireýdiń ıemdenip qoıatyn adamy.

Ulbosynnyń basy bos. Árirek kezde "jastaı basyn baılamaımyn" dep birer sóz salǵan jerge Shárıpa yńǵaı bermedi. Onyń ber jaǵynda zaman ózgerdi: "qalyń maldyń" berekesi ketti. Jurttaı "jeń ushynan jalǵasýǵa" Ospannyń ebi kelmedi. "Jetim qyzdyń qalyń malyna" Shárıpany bergisi kelmedi. Basqa qyzdardaı oǵash júrip, kózge túsip, bireýdiń "qoltyǵyna qysylyp" ketýdi Ulbosyn oılamady. Sosyn qyz kúıi, boı jetken kúıi Ulbosyn júrdi de qoıdy.

Ulbosynnyń boı jetip qalǵanyn Shárıpa bıyl sezingen sıaqty boldy. Qydyralynyń qyzy Ulbosynnan bir jarym jas kishi edi. Bir kúni Qydyralynyń qatyny kelip:

— Shesheı-aı, endi qaıtem? Álgi qurǵyr ketip qalyp otyr!— dedi.

— O kim?

— Álgi qyzy qurǵyrdy aıtam...

Qydyralynyń qatyny Zeınep bosań adam ǵoı. Bosańdyǵy ma, álde solaı bolatyndyǵyna burynnan boısunyp qoıǵandyqtan ba, qyzynyń ketken habaryn ashýlanbaı, keıimeı jaı ǵana aıtyp otyr.

— Quryp qal, uıalmaı-qyzarmaı aıtyp otyrǵany nesi? Túnde ketse bir sári, tal túste adam tiri bop qyzyn jibere me eken? Bireýdiń janyna baılap jiberetin jan torsyq pa edi ol? Ondaı betpaqtyń shashyn taldap turyp julmas pa?— dep, Shárıpa qyzýlanyp, ornynan qozǵalyp-qozǵalyp qoıdy.

Zeınep bajyraıyp Shárıpanyń betine qarady.

Shárıpa sodan bylaı myqty oıǵa tústi. "Sol kúıi óz basyma kelse, qaıter edim?— dep oılady. Báse qaıter edim dep oılady. Báse qaıter edi? Janyndaı súıgen Ulbosyny tal túste bireýmen ketem dep tursa, bara jabysar ma edi? Shynymen shashyn jular ma edi? Julmaı nesi bar? Ata-ananyń abyroıyn aıaqqa basqan qyzdyń balalyqqa ne sáni bar? Ondaı qyzdy tiri jibergenshe, óltirip jiberý kerek!" degen oı eles bergende, Shárıpa qaltyranyp ketti.

Aýyl ómiri kúnnen-kúnge qulpyryp, tasyǵan sýdaı bulan-talan bolyp jatty. Búgin bir túrli habar shyqsa, erteńine oǵan jalǵas ekinshi túrli habar shyǵady. Shárıpanyń oıynsha sol habardyń biri birinen soraqy. Biraq, ersi kórip, tańdanyp, jaǵasyn ustap otyrǵan adam joq. Jurttyń eti ólip ketken sekildi. Solaı bolatyndyǵyn kúni buryn sezip qoıǵan tárizi. Kóptiń biri Shárıpa bolsa, osy Shárıpanyń ózine sol ózgeristerdiń jattyǵy joq. Qulaǵy esitkende, boıy titirkenbeıdi, biraq jaratpaıdy.

Ózgere-ózgere aýyl tanylmastyq bolyp ketti. Buryn "Shortambaı" aýyly atanýshy edi. Aýdan kelgennen keıin ol at ózgerip "Kóktal" atandy. Shortambaıdyń tuqymynan 3-4 shańyraq áli bar; ana bir ashyq aýyz, shıkil sarylar sol Shortambaı tuqymy. Bolǵanmen ne, olardy adamǵa sanap otyrǵan kázir kim bar? Shortambaı tuqymynyń ishindegi jalǵyz iske tatyry, bas kótergeni "ata jolyn" qýǵany Ybyrash edi, ony byltyr "kámpeskelep" jiberdi. Endi kelip aýyldyń atyn ózgertti. Mańaıdaǵy birdi-ekili qadaǵandap otyrǵan úıler kóship kelip qonys saldy. Aýyl qyryq rýǵa aınaldy. Buryn úıdiń sany jıyrmaǵa jetpeıtin bolsa, endi 60-70-ke baryp qaldy. Shortambaı qystaýynyń aldyndaǵy beles alty aıǵy jaz adamnan bosamady; qybyrlap júrgen adam, aǵash tasyp, topyraq tasyp, úzdiksiz júrip jatqan kólik, á, degenshe bolmady, beles basy qatarlanǵan úımen bezendi. Dindeı-dindeı úıler, jybyrlaǵan tereze, syrlap tastaǵan qańyltyr. Qaraǵan adam kóz ala almaıdy:

— Anaý ne?

— Mektep!

— Anaý ne?

— Qulyp!

— Anaý ne?

— Bálnes...

Tolyp jatqan úı, tolyp jatqan aty bar. Bireýler sony bilgisi kelip, kóringennen surap, anyqtap jatady. Ondaıdy kórgende Shárıpanyń jyny kelip:

— Bilmeı qalam deı me eken? Nesin suraı beredi eken?— deıdi.

Shárıpa eshkimnen de suramady. Bilgisi de kelmedi. Biraq salynyp jatqan úılerdiń aty ózinen-ózi Shárıpanyń qulaǵyna sińip, tanys bola berdi. Oryssha attarǵa sheıin tanys boldy. "Rık", "Raıkom", "Qulyp" degen sózderdi Shárıpa úırengisi kelmeı júrip-aq úırenip aldy. Buzaý qaıtaryp kele jatyp, bir kúni bálneske de kirip shyqty. Jaqyn aýyldyń aýrýlary kelip, byqyp tolyp otyr eken. Aq kıim kıgen jas jigitter, jas áıelder jırenbesten sol aýrýlardy qarap jatyr, dári-dármek berip jatyr. Aýrýǵa qarasqandy Shárıpa jaqsy kórýshi edi. Aýylynda bireý aýyrsa, kúnde baryp sonyń kóńilin suraýshy edi. "Súzek", "qorasan" sıaqty juqpaly aýrýlardan basqa jurt eptep saqtanǵanda, Shárıpa sol aýrýlardyń shylqyma ishinde júrýshi edi:

— Talaı aýrýlardy baqtym, ómirimde basym aýyrǵan adam emespin, bári qudaıdan da,— deıtin Shárıpa.

— Aýrý qarap jatqan dárigerler Shárıpaǵa basqadan góri, jyly ushyrady.

Shárıpa kooperatıvti de kórdi. Aýdan ornaǵan soń ashylǵan kooperatıvte Ermaǵambettiń Másheni nárse satýshy edi. Qatarlanyp jınalǵan kezdemelerdi qushaqtap ólshep jatyr. Aýyl adamdary syǵylysyp, birin-biri ıtermelep, kezek tıgizetin emes. Shárıpanyń kózine ústińgi qatarda turǵan qara sısa ottaı basyldy. Osy sısadan aldyńǵy jyly bir kóılek kıip edi. Jibi pysyq, jýǵanda shırap ketetin sıaqty edi. Sonyń jurnaǵy jamaýmen bıylǵa jetti.

— Ana sısany ápershi, Máshen,— dedi Shárıpa entelep kelip.

Máshen matany ólshep jatyp, Shárıpanyń betine qaramastan:

— Chlen be edińiz? Knıjkańyz bar ma?— dedi.

Chlenge beretin tovar ekenin Shárıpa sonda túsindi. Kooperatıvke chlen emes. "Jurt keregin alyp jatyr. Solbyraıǵan sorly tym bolmasa chlen bol maǵan eken" dep Shárıpa ishinen Ospanǵa keıidi. Ospan chlen bolyp kiremin degende, óziniń kirgizbegenin naq sol mınýtte umytty.

Aýyldyq keńes aǵasy Esirkep Qalambaev deıtin jas jigit edi. Buryn aýyldyq keńeske hatshy bolyp istep júrdi. Sol bir shataqqa iligip, orynynan alynyp, keńes aǵasyna Baljan deıtin áıel saılandy. Shortambaı aýylynyń áıeli emes, kelimsek Japar degenniń qatyny. Shárıpa bir jumyspen Shaıqynyń úıine barǵanda, Baljandy kórip edi. "Erkekten jasqanarymyz joq. Qazir "svoboda". Úılessek turamyz, úılespesek aırylamyz da ketemiz!"— dep tapsynyp soǵyp otyr edi.

Shárıpa ilinise ketip:

— Osy erkekterdi neden qara basqanyn bilmeımin, betimen ketken áıeldiń jón terisinen taspa almas pa?— degen edi.

— Ol sizdiń zamanyńyz bolar. Erkek bizge ony istese, basy túrmede shirıdi,— degen Baljan.

Sol Baljan aýyldyq keńeske aǵa boldy dep esitkende Shárıpa yrshyp tústi:

— Bolmas, bolmas!—dep basyn shaıqaı berdi.

..."Qulyp istelip bolypty, komsomoldar oıyn qoımaqshy eken" degen habardy Shárıpa emis-emis estip júrdi. Bir kúni ińirde Shárıpa qońyr sıyrdyń baýyrynda otyr edi:

— Oıynǵa barasyń ba, Erkejan?— degen Altynaıdyń daýysyn esitti.

Shárıpanyń boıy muzdap ketken sıaqty boldy. Altynaı jaqyn kelini. Jel ókpeligi bar. Qulaǵyna birdeme tıse, sony jurtqa jaıǵansha asyǵady. "Tura tur, bálem, baıyńa aıtyp, jonyńdy tildirermin!" dep oılady Shárıpa ishinen.

...Ulbosyn men Altynaıdyń aýzy jabysty da qaldy:

— Qyzyq bolady,— deıdi,— shetten bir óleńdi jigit kelipti deıdi,— dep, Altynaı ústi-ústine baspalatyp, Ulbosynnyń syńaıyn aýdaryp-aq aldy.

Burynǵydaı emes, elde oıyn kemidi: "shildehana" sırek boldy, "tartys" taza joǵaldy. Boıjetken qyzdar "toısyz" ketip qalatyn boldy. Bir jyldan beri Ulbosyn jóndi oıyn-toı kórgen emes. Barsa, kórse qaıter edi? Biraq, Shárıpa... Shárıpanyń minezi belgili, mundaı oıyn túgil, aýyl-úıdiń arasyndaǵy kishkene oıyndarǵa da birsypyra sóılep baryp jiberetin.

Úıge arqasyn tirep turyp, Ulbosyn az-kem oıǵa batty. Kesh, ymyrt jabylyp barady. Mal qotanda. Qarańdap júrgen adam. Bireý syńqyldap kúldi:

— Buryndy-sońdy urlyǵymdy kórip pe ediń?— dedi bireý daýysyn shyǵaryp.

Bul — Ziken deıtin áıel. Baıy da ózindeı jas. Biraq, júrip-turýǵa, oınap-kúlýine erkin. Zikenniń janynda jarbıyp turǵan Qasen bolar. Zamandas bolǵan soń ázildesip, aýzyna kelgenderin aıtyp jatyr... Ulbosyn nege osyndaı erkin bolmaıdy? Zikenge qaraǵanda Ulbosynnyń basy bos qoı?! Múmkin Ulbosynnyń ózinen de bar shyǵar. Tym tuıyq. Aqyly túzý, sóz bilmeıdi emes, neshe túrli sóz ishinde saırap tur. Dábdirlep sóıleıtin bireýdi kórse: "Osyndaı adam sóılep qaıtedi eken?" dep ishinen keııtini de bar. Zamandasy da joq emes, sonaý Salyq deıtin jigit túıdeı qurdasy. Sultan deıtin jigit birer jasy úlken. Ekeýi de keshegi bala kúnde Ulbosynmen birge oınap óskender ǵoı. Búgin olar jigit, Ulbosyn qyz. Birin-birinen aıyratyn ortada bir kerte bar syqyldy. Olardy kórgende Ulbosyn burynǵydaı jaırańdap, tura qalyp sóılespeı, yǵysyp júrip ketedi. Salyq ańqıyp, úndemeı turyp qalady. Sultan olaı emes, soqtyqpaı, sóz qatpaı qalmaıdy:

— Qyryndama, qaryndas! Boı jettim dep boıyńdy aýlaq salmasań, bala kúnde birge oınap-aq ósken joq pa edik?— deıdi.

Ulbosyn osyǵan da jaýap bermeıdi. Ózine salsa, jaýap berýden, sóılesýden tartynbaıdy, biraq nege ekeni belgisiz, qaımyǵady.

— Nemene, melshıip turǵanyń? Jer oshaqqa ot jaqsaıshy,— dep, bir shelek sútti shaıqaltyp, Shárıpa ysqyryna keldi.

Ulbosyn ot jaǵýǵa kiristi. Shárıpa shaqyrlatyp qazan qyryp jatyr. Áldeqaıda, aýyldyń shetinde, yzyńdaǵan daýys aýyldy basyna kóterip barady. Ol — sút mashınanyń daýysy. Tórt-bes úıdiń ortadan alǵan mashınasy bar. Olar keshke jer oshaqqa ot jaqpaıdy, saqyldatyp sút pisirmeıdi. Saýǵan sútin mashınaǵa tartyp alady da, úılerinde tynysh otyrady. Sol mashınany alarda Ospan da kirispekshi boldy. Ospannyń isteımin degen jumysy Shárıpaǵa sham ǵoı:

— Ata-babam maldyń aǵyn satyp kún kórgen joq. Úırengen kedeıshilik, maı satpaı-aq qoıam,— dep Shárıpa bet baqtyrmaǵan. Ol kezde Ospanǵa eregisip aıtyp edi, Shárıpa sonysyna osy kúni ókindi. Mashınanyń kerek ekenin, dilger ekenin sezedi. Biraq, qate ózinen bolǵan soń, ishinen tynyp júre beredi.

Tún qarańǵysy qoıýlanǵan saıyn "qulyp" mańyndaǵy jań-juń daýys ulǵaıa berdi. Samsaǵan terezesinen sham jaryǵy juldyzdaı bolyp jarqyrady. Shortambaı aýyly muny ómirde kórem dep oılady ma eken?

Shárıpa sút pisirip otyr. Ot jalyny betti sharpıdy. Oqta-sanda otty bir kósep qoıyp, oıy qubylyp, ótken ómir kóz aldynda eles bergen sıaqtandy.

...Onda zaman ekinshi túrli ǵoı. Aýyl mundaı jataq bolýdy bilmeıdi. Tap osy kezderde el syńsyp, Ashshy ózektiń boıynda otyrady. Shárıpanyń qyz kúni, boı jetken kúni. Tap osyndaı túnniń birinde, jer oshaq basynda sút pisirip otyr edi. Jaqyn jeńgesi Raqysh kelip:

— Men bir qyzyq aıtaıyn ba?— dedi.

— O, nege?—dep Shárıpa yntyǵa qaldy.

Raqysh kúlimsirep otyryp aıtsa, Shárıpa yrshyp túspeıdi, shoshymaıdy "aıta tússe eken!" dep yntyqty.

— Bárimiz de jas bolyp kórdik. Jastyq eki aınalyp kelmeıdi... ol jaqta oınap-kúlgenge ne jetsin!— deıdi Raqysh.

Shárıpa sózsiz moıyndaǵandaı bolyp, bir aýyz qarsy sóz aıtpady, kúle berdi...

...Jastyqtan boldy ma, álde, yntasynyń bireýge aýyp ketkendiginen boldy ma, Shárıpa osy Ospandy qyz kúninde-aq jaman jek kórdi. Ospan "uryn kóre" barǵanda, jeńgeleriniń jalynǵanyna qaramastan, "basym aýyrdy" dep Shárıpa úıine ketip qalǵan bolatyn.

...Birer jyldan keıin Ospan buratola alýǵa bardy, toı boldy. Qyzdar jınalyp, qyryq kún shildede bókebaı búrkenip, Shárıpany aýyl qydyrtyp tanystyrdy. "Tartysqa" bozbala kóp jınalyp, bireýi "aýjar" aıtty. Shárıpa "aýjarǵa" eljirep bir jeńgesimen qosylyp, syńsyp án saldy, óleńmen muńyn aıtty:

"Esik aldy qara sý"— maıdan bolsyn, jar-jar,

Aq júzimdi kórgendeı aınam bolsyn.

"Qaıyn atasy bar"—deıdi erikkender.

Aınalaıyn ákemdeı qaıdan bolsyn.

Ortekemniń shet baýyn oıa tursyn,

Toı basyna tý bıe soıa tursyn.

Men shesheme aıtamyn ákeme aıt dep,

"Meni dese bıylsha qoıa tursyn!".

Túndigimniń tórt baýy maqta, sheshe,

Qyzyń ketip barady joqta sheshe,

On eki aıda aınalyp bir kelermin,

Sary ingenniń botasyn saqta, sheshe!-,

dep syńsyp edi Shárıpa...

Qyzdyń muńyna ol kezdegi bozbala túsine me, olarǵa qyzyq kerek, tálkek kerek:

"...Esiktiń aldy qumdaqty,

Qumdaqty qoıan zymdapty.

Atasy basqa, jaý jeńge

Otaýǵa salyp tyńdapty...".,-

deıdi "aýjar" aıtqan jigit. Ótken ómir túri osy.

* * *

...Shárıpanyń oıyn Altynaı buzyp jiberdi. Jer oshaq basyna kelip júresinen otyrdy da, shymshýyrdy alyp, ony kósegen boldy. Altynaıdyń nege kelgenin, kelgen jumysyn batyp aıta almaı otyrǵanyn Shárıpa seze qaldy. Altynaıdy Ulbosyn jumsap otyr! Ulbosyn jumsamasa Altynaı óz betimen kelip, Shárıpanyń unatpaıtyn sózin aıtpaqshy ma?

— Nege keldiń syqsıyp? Balany qutyrtpaı jaıyńa júr!— dep, Shárıpa otty kósep, jaınatyp jiberdi.

— Oıbaı, shesheı, ásheıin keldim. Erkejandy jeliktirgen men emes, mana sýǵa barǵanda ózi aıtyp edi. "Keshke apama aıtarsyń"— dep edi...

Altynaı sasyp, aýzyna kelgenin sóıledi.

Shárıpa kúrsindi. Shárıpanyń ruqsat etpeıtin jerine Ulbosynnyń bul birinshi jabysýy edi. Munyń aıaǵy nemen tynatyny ázirine kúńgirt bolsa da, myltyqtyń oǵyndaı zildi tıdi.

Shárıpanyń jer oshaq basynda otyryp shaptyǵýy, úı janynda otyrǵan Ulbosynnyń oqtyn-oqtyn kúrsinýi Ospanǵa bataıyn dedi: "Jas bala, barsyn, kórsin, onda ne tur?"dep oılady ol. Erik ózinde bolsa, qolynan kelse, Ospan Ulbosyndy oıynǵa ózi ertip baratyn sıaqtandy.

— Áı, qatyn, betaldy shaptyǵyp keregi ne, jiber balany, baryp kóńilin kóterip qaıtsyn!— dedi Ospan bir kezde.

Shárıpa basyn kóterip aldy:

— Shataspaı otyr, úrmeı otyr! Birdemeni kórip keldiń be, májnún? Qyz meniki, qyzymda jumysyń bolmasyn! Shoqynsań óziń shoqyn! Bar, batyr qarańdy, óziń bar! Balalar saqap isteýge jún izdep júr degen, ana saqalyńdy kúzep solarǵa ber!

Ot laýlap jandy. Sút tasyp, qazannyń erneýinen asty. Shárıpa ony elemedi, qazan astynan otty ysyrmady. Ospanǵa qarap betin buryp alyp, aýzyna kelgen sózdi burqyldatyp soǵa berdi. Ashýdyń bárin Ospannan aldy.

— Qoıasyń ba-aı, kúshik?!— dedi Ospan qaltyrap.

— Qoımaǵanda sen ne qylmaqshy ediń?— dep, Shárıpa júginip aldy.

— Julqynba, silkinbe! Meni obyp jibere almaısyń. Qatynnan erkek taıaq jemes bolar. Baıaǵydan beri úndemesem, betińe kelmesem, syılaǵanym shyǵar.

— Syılaǵan joqsyn, oıbaı, sen meni! Betime kelseń, saǵan qatyn bolyp bir kún de turmas edim,— dep Shárıpa qolyndaǵy shymshýyrmen jerdi salyp-salyp qaldy.

— Al, qoryqqan-aq shyǵarmyn, endi qoryqpaımyn ǵoı, ketseń, tartyp otyr!

Shárıpa kúıip, ot bolyp órtendi. Býlyqqannan daýsy da shyqpaı qaldy. Yzalanyp eńirep jiberdi. Sol kúıi, jer oshaqtyń basynda, tań atqansha otyrdy. Jer oshaqtaǵy sút túsirýsiz tura berdi, qazannyń betine jýan eli sary qaımaq siresti. Basqa kezde Shárıpa mundaı kúıip otyrsa, Ulbosyn "apalap" qasynan shyqpas edi, búgin mańyna bir kelmedi.

* * *

...Qulyptaǵy birinshi oıyn Ospannyń úıine uly ózgeris kirgizdi. Oıyn bolatyn túngi Ospan men Shárıpanyń kúsh salysqandyǵynan birsypyra syr ashylyp qalǵandaı boldy. Ol syr "Ospan kúshti, Shárıpa kúshsiz, Ospan jalǵyz júrse de kún kóre alady. Al, Shárıpa Ospannan aırylsa, kún kóre almaıdy". Osyndaı dep túsindi Shárıpa. Osy túsinik Shárıpanyń burynǵy jigerin jegideı jedi, Shárıpanyń dolylyǵyn, ashýyn albastydaı basty. Shárıpa ózinen-ózi moıýǵa aınaldy. Burynǵy adýyn minezdi kemitken sıaqty boldy. Ospanmen sóz jarystyrmaıtyn boldy. Ulbosynǵa burynǵydaı jekirinbeıtin boldy. Ulbosyn bir nárseniń jónin surasa:

— Ákeń bar ǵoı, ákeńnen sura, shyraǵym,— dep jaı ǵana jaýap beretin boldy...

Shárıpanyń júniniń kenet jyǵylyp ketkendigi Ospanǵa bataıyn dedi. Jıyrma jyl birge ómir ótkizgen joldastyń jabyǵýy batpaı qoıa ma?! Qatty aıtqanyna Ospan ókinish qyldy. Retin taýyp, bir ońashada Shárıpadan keshirim suramaqshy boldy:

— Zaman bizdiki emes, jastardiki. Qansha arpalysqanmen túbinde jeńbeı qoımaıdy,— dep Shárıpaǵa aqyl aıtpaqshy boldy.

...Aýdan ómiri kúzge qaraı múlde qaınady, mektepke bala toldy. Okrýgten dindeı-dindeı oqytýshylar keldi. Bárine páter kerek. Aýyldyq keńes aýdanda turǵan úılerdiń tizimin alýǵa kiristi. Baıaǵy Baljan: qolynda portfel, beli býýly. Basynda qyzyl oramal, kóringenge kúle qarap, shurqyrasyp sóılese ketedi:

— Shesheı, uryspaısyń ba, jumyspen keldim,— dedi Baljan kúlimsirep.

Baljandy ázireıildeı keretin Shárıpa, Baljandy kórse kirpideı jıyrylatyn Shárıpa, áldenege bosap sala berdi. Baljan unap ketken tárizdendi: "Minezi jaqsy eken ǵoı, úlkendi syılaı biledi eken ǵoı, bul baıǵusty tekke kúıdirip júr ekemiz ǵoı"— degen oıdyń sheti jylt etip kórinip qalǵan sıaqtandy.

— Qaıdan bileıin, shyraǵym, qandaı jumyspen kelgenińdi,— dep Shárıpa Baljanǵa jaılap qana jaýap qaıtardy.

Baljannyń jumysy úı esebin alý eken.

— Kedeı sharýamyz. Asyp ketken tárbıe joq, unatsa, turamyn dese, qaıteıik, tursyn!—dedi Shárıpa.

Osyny Shárıpa aıtaıyn degen joq edi, aýzynan eriksiz shyqty, aıtpasqa lajy joq sıaqtandy.

Baljan Ulbosynmen qaljyńdasyp jatyr:

— Úıden shyqpaıtyn ne qylǵan qyzsyń? Oıynǵa, jıylysqa baryp júrýiń kerek qoı,— deıdi.

— Baryp ádet qylmaǵan soń, barǵym kelmeıdi,— dep Ulbosyn jaýap qaıtarady.

Jaýaby — rıa. Biraq, ajarynda keıistik joq, aldaǵy ómir ózine erkin tıetindigin osy bastan sezip otyrǵan sekildi.

... Shárıpanyń qonaǵy — Ábýlaqap deıtin muǵalim boldy. Mektepti bıyl bitirip shyqqan eken. Kóp úndemeıdi. Mektepten kelse, tamaǵyn ishkende de, qaǵazǵa úńiledi de otyrady. Basqalardaı bir qaǵazdyń basyn oqyp, aıaǵyn tastap, kóringen jerge shashyp ta júrmeıdi. Tárbıeli, taza, tyńǵylyqty qalpy bar.

Ospan ári-beri úńilip otyrady da, shydamaıdy. Ábýlaqaptyń ata tegin qazýǵa kirisedi: qaı eldiń balasy, ákesi kim bolǵan, dáýleti qandaı, kázir úıinde kimi bar, oqýǵa qashan kirgen?..

— Áke-aý, jumys istep otyrǵan adamnyń mazasyn almasaıshy,— deıdi Ulbosyn áldenege qyzarańdap.

Ulbosynnyń túsinýinshe, Ospan dóreki, dókirt; sóılese birdemeni búldirip alatyn, áldeneni sezdirip alatyndaı adam. Ospan sonsha kisimen sóılesse, qysylyp, qyzarańdap otyrý — Ulbosynnyń qashanǵy ádeti.

— Suraǵan durys, bilgen durys, suraı berińiz, bárine de jaýap bereıin,— dep Ábýlaqap kúlimsiredi. Qaǵazyn jıyp, Ospanmen áńgimelesýge kiristi.

— Dutpaı deıtin belsendimiz bar edi, sol búgin birdeme aıtyp júr. Tegis artel bolamyz, mal-múlikti ortaǵa salamyz deıdi, onysy qalaı?

Budan birer kún buryn Kóktal aýylynyń kedeıleri qulypqa jınalyp, artel jaıyn sóz qylysyp edi. Aýdandyq partıa komıtetiniń hatshysy uzaq baıandama istep, arteldiń qashan ashylatyndyǵyn, kedeı men ortashaǵa qandaı paıdasynyń barlyǵyn qolmen ustatqandaı aıtyp bergen.

— Malymyzdy qospaı-aq artel bola bersek qaıtedi?— dep suraý bergen Ospan.

— Ásirese jumys maly biriktirilmese, artel bolyp shyqpaıdy, Oseke,— dep baıandamashy kúle sóılep jaýap qaıtarǵan.

Baıandamashy úkimettiń jolyn, arteldiń paıdasyn, maqsatyn aıtty. Kúńgirt qalǵan jeri joq sıaqty. Paıdaly ekendigi kózge kórinip tur. Biraq, áldenege júrekte bir nárse túıtkildenip turǵan sıaqtanady. Ol, ásirese, Ospanda bar: "Osy aıtqany bolmaı qalsa, bir-eki qaram kóringenniń qolynda tozyp ketse, qatyn ómirge tań atyrmaıtyn bolady ǵoı" degen oı Ospannyń júreginen bir shyǵar emes. Kópshilik biraz talqylaǵannan keıin:

— Artel bolyp uıymdasamyz, jumys kóligin, saýyn malyn birlestiremiz. Jańa ómirge kóshýge sert qylamyz!— dep qaýly usynǵan.

Osy qaýly daýysqa salynǵanda Ospan da qol kóterdi. Dospol deıtin kisi, oǵan qosylyp taǵy bireýler qol kótermeı qaldy. Sol jerdiń ózinde artelge kirem deýshilerdiń tizbesi jazyldy. Birin biri shaqyryp jazdyryp jatty. Ospan úndeńkiremeı otyr edi, Janbol buǵan aıqaılap:

— Áı, Ospan, nege úndemeısiń? Jazylasyń ba, joq pa, aıtsaıshy!— dedi.

Ospan Qoǵabaev artel músheleriniń tizbeginen 19-oryndy aldy.

Qulyptan shyǵa bergende, Dospol Ospanǵa jaqyn kelip:

— Artel boldyń ba? Ala sıyr ketti deseıshi!— dep kúldi.

— Nege ketedi?

— Kóresiń ketpegenin. Sıyryńa rıza bolarsyń, qatynyńdy ortaǵa salyp júrmese,— deıdi Dospol birdemeni sezgendeı.

Dospol — kádimgi Dospol, aýyl-aımaǵyn aýzyna qaratqan Dospol, "atqaminer" atyn alǵan Dospol. Dutpaı byltyr: "Dospoldy da konfıskeleý kerek!" dep aıqaı salyp edi, ony elegen jan bolmady. Elegenmen de ne qylsyn, konfıskeleıtin maly joq, qazan buzarlyǵyn dáleldeıtin materıal jıyp berińder dese, qunt qylmaı júrgen osy eldiń ózi.

Ospan artelge kirgenin Shárıpaǵa keshe aıtyp edi. Arteldiń ne ekenine Shárıpa túsinip jatqan joq, kúnde shyǵyp jatqan jańalyqtyń biri eken dep oılady da:

— Aýyldyń bári de kirdi me?— dep surady.

— Bári de kirdi,— dedi Ospan.

Shárıpa rızashylyq bildirdi. Biraq, Dospoldyń keshegi sózi Ospannyń júregindegi túıtkildi ósire berdi. Sondyqtan, Shárıpanyń kózinde artel jaıyn muǵalimnen suramaqshy edi, artelge Shárıpanyń qulaǵy úırene bersin dep oılap edi.

Arteldiń ne ekenin muǵalim bastan aıtýǵa kiristi. Shárıpa da, Ulbosyn da uıyp tyńdap otyrdy.

Shárıpa bir kezde julyp alǵandaı:

— Betim-aý, seniń jazyldym dep júrgeniń sol ma edi?— dedi Ospanǵa qarap.

— Sol,— dedi Ospan kúmiljı túsip.

— Bátir-aý, onda qalaı boldy?

— Shoshyma, sheshe, artel shoshıtyn nárse emes. Arteldi qubyjyq kórýge bolmaıdy. Artel — jańa ómirdiń tiregi, jańa jurtshylyqtyń qazyǵy. Artel jańa jumys, sondyqtan bastapqy kezde jat kóriner. Biraq ómirdiń kereksingen nársesi qashan da bolsa, jat bolmaıdy. Arteldi ómir kereksinip otyr...

Ábýlaqap birsypyra sóıledi. Sóziniń kóbine Shárıpa túsingen joq, biraq "artel" degen sóz mıǵa myqtap kirdi. "Aldaǵysyn" umytsa da, ony umytpastyq boldy, óıtkeni "artel — ómir tiregi!" degen sóz bárinen de jat, súıkimdi, júrekke jyly ushyrap, yntany tartyp turǵan sıaqty.

— Áje, sonda bizdiń ala sıyr da ortaǵa túse me?— dedi Ulbosyn kúlimsirep.

— Men qaıdan bileıin, qaraǵym, ana kisiden sura,— dedi Shárıpa.

— Ala sıyryńyzdy qımasańyz, qolyńyzda tura beredi, ala sıyr ortaǵa salynbaǵanmen artel qurylysy buzylmaıdy,— dedi Ábýlaqap ta kúlimdep.

— Eki-úsh sıyrymyz bar, sonyń ishinde óziniń enshisine tıgeni edi. Buzaý kúninde naǵashysynan ákelip edi. Tuqymy jaqsy sıyr óziniń. Bir buzaýy bıyl úlken ógiz bolyp edi, myna jaman ákesi bazarǵa aparyp satyp, qalqama kamzol ákeldi, shapan ákeldi, myna bir sáten kóılekti de sol joly ákeldi,— dep Shárıpa ala sıyrdy maqtaýǵa kiristi.

Ospan jymyń etip kúldi. Ájesiniń burynǵydaı ashý shaqyrmaǵanyna, muǵalimdi jatsynbaı óz adamyna sanap, sharýashylyq jaıyn aıtyp otyrǵanyna Ulbosyn myqty súıinip, qýanyshy qoınyna syımaı otyrdy.

— Olaı bolsa, qaryndastyń sıyry — qymbat sıyr eken, ony ortaǵa salmaý kerek,— dedi Ábýlaqap kúlimsirep.

— Maǵan qymbat bolǵandyǵy úshin salynbaı ma, álde, tártibi solaı ma?

— Tártibi de solaı ǵoı. Ásirese qaryndastardyń qymbat kóretin sıyryn qaldyrýǵa bolady.

— Shyraǵym-aý, qaryndasyńa qaldyrǵanda, kempir-shal bizdiń jazyǵymyz ne? Bizge nege qaldyrmaıdy?— dep Shárıpa taǵy sózge aralasty.

Suraýdan suraý týyp, Shárıpa ókshelep otyryp artel týraly birsypyra nárseni bilip aldy. Qazan peshtiń aldyna baryp, qazan astynyń otyn qaǵystyryp jaǵyp edi, oıyna taǵy bir suraý túse qaldy:

— Shyraǵym, balam, artel bolǵanda túbinde jurttyń iship-jemi de bir jerde bolady deısiń, sonda tamaq isteıtin kim bolady?— dedi.

Aýylynda belgili qydyrma Ysqaq deıtin bar. Tamaqtyń pisken ýaqytyn ańdyp kelip, syqsıyp otyryp alady.

"Saǵan bola tamaq pisirip otyrǵan joqpyn"— dep, Shárıpa ashýǵa mingende, sol Ysqaqqa tamaq bermeı de shyǵaratyn.

Sol esine túse qaldy: artel bolǵan soq Ysqaq tórde qalbep jatyp Shárıpa tamaq pisiretin sıaqtandy.

... Ábýlaqap úırene kele, Ospannyń úı adamynyń biri bolyp ketti. Shúıirkelesip sóılesedi, kúlisedi, úı ishiniń sharýashylyǵyn da aqyldasady. Ábýlaqap kelgennen beri Baljan aldymen Shárıpany taýyp alady. Shárıpany sózge aınaldyryp, eliktirip, ne aıtqanyn istetýge aınaldy. Bir kúni kelip:

— Shesheı-aý, úlken adamdardy oqytatyn mektep ashtyq, soǵan sizdi de jazyp qoıam,— dedi.

Shárıpa shoshyp ketti:

— Baljan, qalqam, qoıshy! Endi qartaıǵanda oqyp qaıteıin. Ana zamandasyńdy jaz, sol oqysyn!— dedi.

"Osyny nege aıttym?"— dep Shárıpa kishkene oılanyp turdy. Biraq, Baljandy ózi shyn jaqyn kóre bastap edi, Sózin qaıtyp alsa, Ulbosyndy oqýǵa jazdyrmasa, Baljannyń kóńili qalatyn sıaqtandy.

— Erke qyz, endeshe seni jazam, sen oqısyń,— dedi Baljan kúlimsirep.

Portfelinen qalam-qaǵaz shyǵaryp, otyra qalyp jazyp jatyr. Jazýy badanadaı iri, oryssha sıaqty.

— Bul latyn jazýy, muǵalimnen úırendim. Sen nege úırenbeısiń, úıińde jatqanda oqı berseıshi,— deıdi Baljan Ulbosynǵa.

— Súıtseıshi, qalqam, "alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbala" degen ǵoı, bosa da oqıtyn bolsań, úıde otyryp-aq oqı ber,— dep Shárıpa áldenege kúrsindi.

Ymyrt jabylyp barady. Jurt apaq-sapaq malyn qamap jatyr. Dala boran, jeldetip-burqyratyp tur. Lapastyń ishine, bir qaıyndy jańǵyryqqa salyp qoıyp, Ulbosyn aǵash usaqtap jatyr. Baltany qos qoldap ustap, qulashyn kere-kere shabady. Bir ret qulashtap shaba berem degende, bireý qolyn ustaı aldy, jalt qarasa — Ábýlaqap.

— Baltańdy ákel, men usaqtap bereıin,— dep, baltany Ulbosynnan alyp, jas qaıyńǵa baltany siltep jatyr.

— Aıaǵyńyzdy abaılańyz, shaýyp alyp júrmeńiz.

— Kózim bar emes pe?

— Qata bolmasyn degenim ǵoı.

— Bireý jany ashyp sóz aıtsa, sodan jaqsy kórerim joq.

— Onyńyz qyzyq eken,— dep Ulbosyn kúldi.

Ábýlaqap aǵashty usaqtaı berdi.

— Kún boran bolyp ketti-aý,—dedi Ulbosyn.

— Oqa joq, úıdemiz ǵoı.

— Nege, ashyǵy jaqsy emes pe?

— Boran kúni uıqy tátti bolady.

— Jaı kúni uıyqtaı almaı júr me edińiz?

Ábýlaqap betine qarap edi, Ulbosyn qyp-qyzyl bolyp qulaǵyna sheıin qyzardy.

— Oıbaı-aý, mynaý naǵyz jigit eken ǵoı!— dedi Baljan kelip.

Muǵalimniń aǵash usaqtap jatqany, Ulbosynnyń kúlimsirep qarap turǵany Baljanǵa unap ketti.

— Aýyrtpalyǵyńdy arta ber, Erkejan!

— O, ne degen sóziń, jeńeshe?

— Aıtqanym ǵoı,— dep Baljan kúldi.

— Qoı, tynysh júr, Baljan,— dedi Ábýlaqap.

— Nege?

— "Nege" degen sóz bola ma eken?

— Kórermin osydan.

— Neni kóresiń?

Baljannyń kelgen jumysy — úlkenderge ashylǵan mektep týraly eken, 15 áıel, 9 erkek oqımyz dep jazylǵan eken, sony Ábýlaqapqa aıta kelipti.

— Saǵat 6-dan qalmaı kel. Myna qaryndasyńdy da ala kel, bul da jazylǵan,— dep Baljan júrip ketti...

* * *

Kóktal aýylynyń jumysy kenet ózgerip ketken sıaqty boldy. Jumystyń ekpini qyzýǵa aınaldy. Jospar shyqty. Jospardyń srogi 24 saǵattan 36 saǵatqa aınaldy. "Oryndamaǵandar konfeski bolady eken, Qarataýdan asyra qýady eken" degen ósekter taraı bastady. Kóktal aýyly buıyǵyp jatqan uıqysynan oıanyp, árbir habardy, árbir ósekti qaldyrmaı jıyp, ózderinshe qorytyndy shyǵaryp úlgiretin boldy. Aýyldyń uıǵarýynsha, osy kúıdi shyǵarǵan — okrýgten aýdanǵa ókil bolyp kelgen sekpil bet qara, kózi tostaǵandaı óziniń. Sózi taýdan túskendeı.

— Biz anaý-mynaýyńdy bilmeımiz, biz oryndatýdy ǵana bilemiz!— dep lepirdi sekpil bet qara.

Sekpil bet qaranyń aty — Maǵzum. Maǵzum kelisimen jumystyń ekinshi túrge aınalýy ras. Maǵzum aýdannyń jumysymen tanysyp:

— Dym istemeısińder, ońshyldyqqa salynyp ketipsińder. Basqa aýdandar 100 prosent kollektıv bolyp úlgirgende, sender 60 qana prosent bolyp otyrsyńdar. Bul masqaralyq! Bul ońshyldyq. Bir jetiniń ishinde 100 prosent kollektıv qurylsyn! Aýdan kóleminiń egisi byltyrǵydan 100 prosent artatyn bolyp, soǵan kerekti tuqym bir jetiniń ishinde jınalyp bitetin bolsyn!— degen.

Aýdan osyny qabyl alady. Aýdan kóleminde bas kótergen adamnyń bári jumysqa jegildi, aýyl-aýylǵa ókil bolyp belgilendi. Ókilderge myń túrli jumys tapsyryldy. Báriniń srogi ári ketse bir jeti!

... Ábýlaqap asyǵyp, páterine kelip, abyl-qubyl nársesin jınaı bastady.

— Shyraǵym-aý, kún batyp ketti, qonyp ketýińe bolmaıdy ma?— dedi Shárıpa oǵan jaýtańdaı qarap.

— Jumys qyzýǵa aınaldy, sheshe. Tapsyrǵan jumysty oryndamaı uıqy kórýge bolmas,— dep Ábýlaqap kúrsindi.

Ábýlaqaptyń nársesin jınasyp jatyp:

— Biz, endi kimnen oqımyz?— dep, Ulbosyn kúńk etip edi.

— Birazǵa sheıin jóndi oqý bolmas, muǵalimderdiń kóbi ókil bolyp ketip bara jatyr,— dep, Ábýlaqap muńaıǵan pishinmen jaýap berdi.

Ulbosynǵa buryn kúle jaýap beretin edi. Bul joly kúlki bolmady. Kúlýge ynta joq. Ábýlaqap jańa shyqqan muǵalim. Jumysyn josparlap, oqytý jumysyna tóselgeni jańada ǵana. Tóselgende de, shyn berilip, bar zeıinin oqytý jumysyna salyp jiberip edi. Endi sodan qol úzip, qurǵan josparynyń ne bolatyndyǵyna kózi jetpeıtin sekildi kúıge tústi.

...Ymyrt jabyla, aptyǵyp Ospan kirdi úıge.

— Apyrmaı, muǵalim ketip qalǵan ba?

— Ne bar, jaı ma?— dep, Shárıpa shoshynyp qarady.

Ospan úreılengen, daǵdarǵan pishinmen:

— Bilmeımin, qysyp ketti. 15 put tuqym tap deıdi. Bir jetiniń ishinde daıyn bolsyn,— deıdi.

— Sorlysyń ǵoı, astyqtyń joǵyn nege aıtpadyń?— dep Shárıpa keıińkirep edi.

— Jalǵyz maǵan emes, jurttyń bárine de aıtyp otyr,— dep Ospan qaıyryp tastady.

Shárıpa myqty jumbaqqa endi kezdesti. Buryndy-sońdy mundaı daǵdarysqa kezdesken emes. Bul ne? Muny istep otyrǵan kim? Jurt "sekpil bet qara" dep bez-bez etedi, sekpil bet qarasy kim? Qazaq pa, orys pa? Qazaq bolsa, úkimettiń adamy ma eken? Álde, óz betimen eldi buzyp júrgen bireý me?

— Baljanǵa nege aıtpadyń, Baljan bizdiń úıdiń jaıyn biledi ǵoı,— dep Shárıpa taǵy bastap edi, Ospan jaýap bermedi. Ospan qamyt-ábzelin ázirleýge kiristi. Tún ishinde tory atty qoradan alyp shyǵyp, jaıdaq shanaǵa jegip jatyr. Tún jelkem, jaıaý borasyn, yzǵyryq. Jeldiń ótine kishkene tursań, ishi-baýyryńdy qaltyratady. Shana jegip jatqan Ospannyń janynda kishkene turyp edi. Shárıpa qaltyrap sala berdi. Qaltyraǵan saıyn Ospandy aıaýshylyq bastaldy. Eski peshpeti bar, maqtasy da joq, syrtynan kıetini eski shıdem kúpi. Tory at aryq. Túnniń túri mynaý. Kenet boran bastalyp ketse, alaı-túleı soqsa, Ospan qaıtpekshi?

— Sorly-aı, sorladyń-aý, tym bolmasa tań atqan soń júrýge mursatana surasań bolmaıtyn ba edi?

Shárıpanyń Ospandy bul birinshi aıaýy edi. Birinshi ret aıaǵanda — shyndap aıady. Ospanǵa qolqabys tıgizdi, at jabýdy ákelip shanaǵa saldy, qara sandyqtyń túbinde jatqan kishkene maı bar edi, jartysyn omyryp Ospanǵa jol azyqqa berdi. Ospan júrip ketkenge sheıin, tońǵanyna qaramaı, sonyń mańynda báıek bolyp júrdi. Erteńine tura, Shárıpa aýyldyń ósegin terdi. Ósektiń túri jaman, birinen-biri asyp túsedi. Tyńdap otyrsań, tula boıyń shymyrlaıdy:

— On qarasy bardyń bárin konfıskeleıdi eken.

— Tuqym tappaǵandardy ıt ólmeske aıdaıdy eken.

— Kollektıvke kirmegenderdi "maıkót" qylady eken.

Taǵy-taǵy... tolyp jatqan ósek. Munyń bári qaıdan shyǵyp jatyr? Muny aıtyp jatqan kim? Osynyń bárin shyǵaryp otyrǵan "sekpil bet qara" ma?

Quntıyp qana kıingen, domalanǵan jas bala, kenet dorbasyn qoltyqtap, esikten kirip keldi. Shárıpadan, bolǵan basyn jazǵaly, boıyn jazyp azyraq jadyraǵaly, mańdaıy tership, qoıý qara shaıdy qurt tistep, simirip otyr edi.

— Ospan Qoǵabaevtyń úıi osy ma?— dedi kirgen bala.

— Osy, shyraǵym,—dep, Shárıpa shaıyn toqtatyp, tiksine qarady.

— Men osy Kóktal aýylynyń ókilimin. Sizdiń úıge berilgen birsypyra jospar bar edi, sony estirte keldim,— dep, ókil bala qaǵazyn aqtarýǵa kiristi.

— Jospary nesi? — degendeı bolyp, Shárıpa tańdanyp Ulbosynǵa qarady.

— Sheshe, tyńdańyz, sizdiń úıge berilgen jospar: bir put et, 10 qadaq shyrtyldaq, 10 qadaq eski temir, 10 qadaq eski jún, tórt múıiz, bes tuıaq, bir ıt terisi, bir mysyq terisi...

Shárıpanyń qolynan kesesi túsip ketti. Basy yń-jyń bolyp, kózi qaraýytyp ketken sıaqtandy.

— Esitkenderińizge qol qoıyńyz,— dep, ókil qalam-qaǵazyn ustap, tóne bastady.

Jalbyraǵan aq qaǵaz, ushtalǵan qyzyl qaryndash Shárıpaǵa jan alatyn ázireıilden jaman kórindi. Tula boıy qaltyrap, Shárıpa keıin shegine berdi.

— "Otkaz" berýge bolmaıdy, sheshe, "otkaz" berseńiz, protokol istep sotqa tapsyramyz,— dep ókil bala burynǵydan beter tóne tústi.

Shárıpa qaltyranyp, býlyǵyp, sóıleýge tili kelmeı qaldy. Alaqtap Ulbosynǵa qaraı berdi.

— Sizge ne bolǵan, úreıin ushyryp sorlyny óltiresiń be? Qol kerek bolsa, men qoıyp bereıin, beri ákelshi! — dep, Ulbolsyn ilgeri umtylyp, ókildiń qolyndaǵy qalam-qaǵazyn julyp aldy.

— Aqyryn, qaryndas, tizbemdi jyrtarsyń,— dep ókil bala kúńk etti.

— Jyrtylsa meıli, munymen dúnıe búlinbes,— dep Ulbolsyn yzǵarlanǵan pishinmen qaryndashty qolyna ustady. Ókildiń tizbesin tizesine qoıyp: "Ulbosyn Ospanqyzy" degen sózdi latyn árpimen badyraıtyp jazdy.

— Al, endi kóńiliń bitti me? — dedi Ulbolsyn.

— Áńgime munda emes, jospardyń oryndalýynda. Jańaǵy aıtylǵan jospar bir jetiniń ishinde oryndalatyn bolsyn! — dedi ókil.

— Tabylmasa qaıtemiz?

— Onda meniń jumysym joq! — dep, ókil tamaqqa ókpelegen baladaı aýzyn burtıtyp úıden shyqty.

Shárıpa melshıip, meń-zeń bolǵan kúıi otyra berdi. Qoldan túsken kesesi sol kúıinde jatyr. Shoqqa qoıǵan qumansha qaınap, burqyldap, qaqpaǵy tyrs-tyrs etip kóteriledi.

— Áje, men Baljanǵa baryp jolyǵaıyn,—dedi Ulbosyn.

— Bar, qalqam, jolyq! — dep Shárıpa kemseńdep jylap jiberdi.

...Eki kúnniń ishinde aýyldyń eski ómiriniń asty ústine kelgen sıaqty boldy. Erteń de jıylys, keshe de jıylys. Salbyraǵan pishin, seń soqqan balyqtaı tunjyraǵan jurt. Bireýler búrmesin buzyp et berip jatyr, bireýler qaryn túbinde qalǵan maıyn berip jatyr. Eski kórpeni sógip jún bergen, eski arqandy tarqatqandarǵa esep joq sıaqty.

— Bir ıt, bir mysyǵym bar edi, ekeýin de soıyp, terisin berdim,— dep Jumagúl júr.

— Basqasyn berip jaqyndatyp edim, tuıaq pen múıizdi tabý qıyn boldy,— dep salbyrap Ǵabıt júr.

— Apyrmaý, osy biz kedeı emes pe edik? Úkimet ózimizdiki emes pe edi? Osyny istetip otyrǵan shynymen úkimet pe, álde ana "sekpil bet qara" ma? — dep Kúrkebaı jelkesin qasyp, basyn shaıqaı beredi.

— Biz qaıdan bileıik, bizden kóri seniń biletin jóniń bar, sen belsendisiń, sen kedeıler tobynyń múshesisiń, aralasyp júrgen óziń, qaýly shyǵaryp júrgen óziń,— dep Jaqyp ony talqylaı túsedi.

— Biz qaıteıik, bizdi qysqan ókil: "Osyny qabyldaısyńdar, osylaı dep qaýly shyǵarasyńdar" dedi. Qaýly shyǵarmasaq, qarsy bolarmyz dedik. — Janyspaı bir-eki aýyz sóz aıtyp edi, "Sen kóntr ekensiń" dep ony kedeıler tobynan shyǵaryp tastady,—dep, Kúrkebaı muńaıyp, istegen isin moınyna alǵan sıaqtanady.

...Baljannan járdem kóre almaı, Ulbosyn men Shárıpa jaman daǵdarysqa tústi. Shárıpa múlde ózgerip, burynǵy daýyn minezdiń izi de qalmady. Basy aınalyp, meń-zeń bolyp ketti.

— Menimen aqyldaspa, qalqam, ne isteseń óziń bil, óziń bitir, jıylysyna da óziń bar,— dep Shárıpa jumystyń bárin Ulbosynǵa aýdardy. Ulbosyn arqyly ǵana jany qalatyn sıaqtandy.

Aýyldyń ósegin kóp jınaıtyn Qalampyr deıtin áıel. Esitkenin ósirip aıtpasa, kemitpeıdi. Birdeme qulaǵyna tıse, ol asyǵyp Shárıpaǵa keledi.

— Shesheı-aı, myna sumdyqty esittiń be? — dep, Qalampyr qısaıyp otyryp ósegin bastaıdy. Óseginiń bári adam nanǵysyz bolady. Biraq, Shárıpa nanady. İstelip jatqan jumystyń bári nanbasqa qoımaıdy, eriksiz nandyrady.

Ulbosyn jıylysqa ketken kezde, Shárıpa peshke arqasyn súıep, meń-zeń bolyp otyr edi:

— Sumdyqty esittiń be, shesheı? — dedi Qalampyr kirip kelip.

Shárıpa úreılenip qaraı qaldy. Qalampyr esekti myń qulpyrtyp soǵa berdi:

— Qalqozǵa kirgenniń maly da, jany da óziniki bolmaıdy eken ǵoı. Úndemestiń úıi búgin qońyr sıyryn qalaǵa satýǵa aparǵaly jatyr eken, qalqozdyń bastyǵy baryp: "Mal seniki emes" dep jeteginen sheship alyp qalypty. O da oıynshyq-aý, adamdy aıtsaıshy, bárinen de masqarasy áıeldi ortaǵa salatyny bilem. Neke bolmaıdy deıdi. Áıel men erkekti nómirleıdi deıdi. Nómiri týra kelgen áıel men erkek qosylýǵa mindetti deıdi...

— Qyzdardy da súıte me eken, kelin, ony bildiń be? — dedi Shárıpa julyp alǵandaı.

— Esitken joq pa ediń, shesheı?!

— Joq.

— Aıttym ǵoı, siz esitpegen shyǵar dep edim ǵoı, úıden shyqpaısyz, qaıdan esiteıin dep edińiz. Oıbaı, masqarasy bar. Qyzdy jınap Qytaıǵa jóneltedi deıdi...

Shárıpa etine pyshaq tyqqandaı yshqyndy. Qalampyr taǵy birdemeler aıtyp edi, ony tyńdaı almady, sózin bólip:

— Qyzy barlar neǵyp jatyr eken, sony bildiń be? —dedi.

— Tólemis qyzyn búgin túnde jóneltipti. Qańǵarbaı aýylynda bir boıdaq jigit bar eken, sony shaqyryp alypty da: "Shyraǵym, bizdi pálege kezdestirme, myna qyzdy al" depti. Jigit azyraq shalqaqtaǵan bilem. Sosyn Tólemis kók atyn mingizem degen soń kónipti,— deıdi.

— Toı ǵyp pa?

— Shesheı-aı, sizge ne bolǵan, toı qylatyn zaman ba osy, kerek dese bir asym et te asqan joq deıdi...

Ókildiń bergen josparynan da Shárıpaǵa Ulbosyn máselesi aýyr tıdi. Ulbosyn — ardaqtap ósirgen jalǵyz qyzy. Ulbosynǵa jannyń kózin túsirgen joq. Ulbosyndy jan adammen sóılestirgen joq. Ulbosynǵa jandy teńgermeıtin. Ulbosynnyń kúıeýi qandaı adam bolý kerek? Ulbosynnyń toıy qalaı bolyp ótý kerek? Bu da Shárıpanyń sheshpegen máselesi. Endi tyńnan jarǵa kezdesken sıaqty boldy. Sheshimi qalaı bolmaqshy? Ulbosyndy alatyn kúıeý qaıda? "Meniń Ulbosynymdy alshy!" dep Shárıpa qaı jigitke baryp jalynbaqshy? Jalynǵanmen ala qoısa jaqsy. "Qaqpas, ket ári, baıaǵydan beri pysqyryp, balanyń baǵyn baılap, mańyna jýytpaı kelip ediń, endi sonyń sazasyn tart!" dese, ne betin aıtpaqshy? Ony esitkenshe Shárıpanyń ólgeni jaqsy emes pe?

Shárıpa qysyldy. "Jospar" jumysyna kirispegenmen, Ulbolsyn máselesi eriksiz kiristiretin boldy. Alas urǵan saıyn zyr júgirip, ózi biletin jerdi, eldi mınýtinde myń aralap, boıdaq jigit qarastyrdy. Ulbosynǵa kúıeý qarastyrdy. Zyr júgirgen oı bir jerge kelip kidirgen sıaqty boldy. Kidirdi. Shárıpanyń betine qan júgireıin dedi:

— Báse, sol bar emes pe?—dep Shárıpa tereń oıǵa shomdy.

Bul tapqany — Ábýlaqap muǵalim. Túbi qazaq pa, shala qazaq pa belgisiz. Áńgime túbinde emes, óz basynda. Óz basy kisi kemiter jigit emes, sypaıy, bıazy jigit. Minezi de salmaqty. Shárıpanyń úıinde úsh aıdaı dámdes bolyp turdy, oǵash minezin Shárıpa kórgen emes. Bul — Ulbosynǵa teń emes pe? Teń bolsa, balanyń baqytyn baılaǵansha, sonymen oınap-kúlýine jol berse bolmaıtyn ba edi? Oınap-kúlse, syr alyssa, bálkim osy kúni qosylyp Shárıpanyń oıy aıaqtalmaı, Ulbosyn kirip keldi. Ulbosynnyń jastyǵy ma, esh nárseni elemeıtindigi me, bir moıymady, jaırańdap kúledi de júredi. Keıde qaıdaǵy joqty aıtyp, Shárıpany tálkek qylatyny bar. Shárıpa bárine de kónip bolǵan, burynǵydaı ashýlanbaıdy, uryspaıdy. Ulbosynnyń. jabyqpaǵanyna súıinip te qoıady.

— Búgin spektákl bolmaqshy eken, jıylystan tarqaǵan jurttyń birazy sonda baramyz dep ketti,— dedi Ulbosyn sheshinip jatyp.

— Sen nege barmadyń barǵyń kelse, barsaıshy,— dedi Shárıpa kúrsinip.

Ulbosyn az-kem oılandy. Shárıpanyń uryspaıtynyn Ulbosyn sezip edi. Sezse de barmaı qalýyna sebep bolǵan nárse bar. Búgingi jıylysty sekpil bet ókil — Maǵzum kelip ótkizdi. Jıylys basqarýshyǵa Ulbosyndy saılatty.

— Ana bir qaryndasty saılańdarshy, ústel basynda otyrsyn, áıelge teńdik zamany ǵoı,— dedi Maǵzum kúlip.

Ulbosynǵa Maǵzumnyń túri de, sózi de jeksuryn kórindi, jaratpady. Áıtse de, ústel basyna baryp otyrdy.

— Josparlaryńyzdy toltyrdyńyz ba, qaryndas?— dedi Maǵzum jaqyndaı túsip.

— Toltyrǵamyz joq,— dep Ulbosyn salqyn ǵana jaýap berdi.

— Onyń jóni keler me eken, qaryndas?

— Joqty jerden qaz deısiz be?— dep Ulbosyn tikelep betine qarap edi, Maǵzum shetke burylyp:

— Jaı sóılesermiz,— dedi.

Jıylys taraýǵa taqalǵanda, Maǵzum ústelge asylyp, aýzyn taqaı túsip:

— Spektáklge baraıyq, qaryndas, sol jerde sóılesip, kelisermiz,— dep kúlimsireıdi.

— Kelisý úshin bara almadyq!— dep, Ulbosyn ashýmen ornynan turyp ketip edi. Sol esine tústi. Endi barsa, Maǵzum jabysyp aırylmaıtyn sıaqtandy. Áıelin qalaǵa qaldyryp, aýdanǵa ókilderdiń ash qasqyrdaı jalańdaıtyn ádeti emes pe?! Jumysyn tastap, qyz-kelinshek ańdıtyndary da tolyp jatady. Bul — Ulbosynnyń óz basyna kezdespegenmen, basqa qyz-kelinshekterden esitkeni bar. Ybyraı degen bireý ótken jyly ókil bolyp el aralap, qonǵan-tústengen jerdegi áıelderdiń bárine de sóz aıtyp masqara bolǵan ǵoı.

— Barmaısyń ba, qalqam?— dedi Shárıpa bir kezde.

— Barmaımyn!—dedi Ulbosyn.

— Barmasań barma, muǵalimiń úıde joq qoı. Muǵalim kelgen soń erip bararsyń.

Shárıpa Qalampyrdan esitkenin Ulbosynǵa baryp asha almady. Ulbosyn esitip júr me, esitpeı júr me, ony bilý qıyn. Qıyn bolǵanmen, "mynadaı áńgime bar eken, endi bas qamyńdy iste, kúıeý izde" dep Shárıpa ne betimen aıtpaqshy?

— Qaraǵym, muǵalimińnen habar bildiń be, jaqynda keler me eken?

— Bilmeımin,— dedi Ulbosyn.

— Surap bilseıshi. Jaqyn jerde bolsa, habar aıtsań qaıtedi, kelip ketsin... óz balamdaı bolyp ketipti, ózin saǵynyp júrmin,— dedi Shárıpa.

Shárıpanyń muny nemen aıtqanyn Ulbosyn sezgen sıaqty boldy. Qalampyrdyń taratqan ósegi Ulbosynnyń da qulaǵyna tıgen. Ulbosyn nanaryn da, nanbasyn da bilmep edi. Nansyn-nanbasyn, kúıeýge tımeı júre ala ma. Buryn bıligin Shárıpaǵa artyp, sonyń yńǵaılaǵan adamyna bas ıetin sıaqtanýshy edi. Bıyl Shárıpa ol kúıden ózgerip otyr. Oǵan kóp bolǵan joq. Odan beri Ulbosyn bozbalamen syrlasyp, ózine bireýin menshikteýge úlgirgen de joq. Bozbalanyń basy burynǵydaı qosylmaıdy. Oıyn-toı, shildehana joq. Spektákl sırek bolady. Bozbalanyń kóbi úıde de tura almaıdy, qaınap jatqan jumys. Biri onda ketse, biri munda ketedi...

Shárıpanyń muǵalimdi sóz qylǵany Ulbosynǵa oı túsireıin dedi. Ulbosyn buryn da azdap oılaıtyn. Ábýlaqap muǵalim ashyp esh nárse aıtpaǵanmen, biren-saran ázilmen Ulbosynnyń oıyn ózine aýdara bastap edi. Ásirese bir ret spektáklge barǵandary. Spektáklden tún ortasynda qarańǵyda qaıtyp jolda kele jatyp, Ulbosyn qarǵa maltyqsa, Ábýlaqap kelip qoltyǵynan ustaı alady. "Súıep júreıin, qaryndas, súrindirmeıin" deıdi. Qoltyqtaǵan erkektiń baýyryna jabysyp jiptikteı bolyp júretin Ulbosyn qala kórgen qyz ba, trapshenkege jańa jegilgen apaı oıqastap shyǵa berdi. Óıtse de, azdan keıin ózi de sezbeı, Ábýlaqapqa jaqyndaı túsedi. Onyń artynan taǵy neler boldy, ne sóılesti, Ábýlaqap taǵy qandaı jyly ushyraıtyn belgi berdi — Ulbosyn bárin de oılap shyqty.

...Ulbosyn shaıyn shala-pula iship, mal jaılaýǵa shyqqan. Shárıpa shaıyn jınap jatyr edi, Qalampyr keldi.

— Shesheı, uryspaısyń ba, men bireýdi ertip keldim,—dedi Qalampyr.

"Ertip kelgeni nesi? Osy kúni qonaq kútetin ne kúı bar?"— dep oılap Shárıpa túsinbeı otyrdy.

Qalampyr jaılap ashyp aıtýǵa kiristi: jalqy jigit eken. Alpysqa kelgen sheshesi bar eken. Buryn bir qatyny ólgen, o basta dáýleti jaqsy jer bolady eken, beri kele kedeılengen eken. Qalampyrdyń nemere inisi bolady eken, aty Alpysbaı eken.

— Bala balanyń teńi. Jaıshylyqtyń ózinde qyz tańdap alatyn jigit. "Qudashany bilemin ǵoı. Maǵan kóńil qosamyn dese, ash-jalańash qylmaspyn",— dep otyr...

— Kirsin!— dep Shárıpa kúrsindi.

Dóńgelek saqaldy, tańqy tanaý, qara jigit tálimsip kirip keldi. Shárıpa onyń betine bir qarady da qoıdy, birden artyq qaramady. Qaraǵysy kelmedi. Unatpady. Qytaı túgil, shúrshitke ótip ketse de, tiri turyp qyzyn mynaǵan qıyp bergisi kelmedi. Biraq, Ulbosyn ne aıtar? Kisi tańdaıtyn zaman ba bul? Ash bolmasa, jalańash bolmasa, sonyń ózi de taptyrmaıtyn baqyt bolyp júrgen joq pa?— dep oılap, Shárıpa, ekinshi jaǵynan Ulbosynnyń oıyn bile almaı daǵdardy.

— Qalampyr, kelin, jón bilýshi ediń ǵoı, sóılesip kórseıshi,— degen sózdi Shárıpa zorǵa aıta aldy.

Qalampyr sóıleskeli kelgende, Ulbosyn shópti aıyrlap kóterip, maldyń aldyna salyp júr edi.

— Tentek qyz, kúıeýge tı dese til almaısyń, kúıeýińe istetetin jumysty ózińniń mynaý,— dep Qalampyr tálkek qyla keldi.

— İstese qaıtedi! Bul eńbek zamany. Úlde men búldege oranyp otyratyn baıdyń qyzy emespin. Jaman kúıeýge tıip ýaıym shekkenshe, jalǵyz júrip, oınap-kúlip ómir ótkizgenim artyq emes pe?— dedi Ulbosyn.

— Jamanǵa tı dep kim aıtty, jaqsy kúıeýge tı.

— Ózi jaqsy bolsyn, ózi kúıeý bolsyn.

— Nege, dúnıede jaqsy quryp qaldy deısiń be? Óziń tanysa bilmeısiń, aralasa bilmeısiń. Jasyń 18-ge keldi. Endi qansha otyrarmyn deısiń.

Qalampyr jaǵalatyp kelip, áńgimesiniń aıaǵyn Alpysbaıǵa tiredi. Ulbosyn aıyrǵa súıengen kúıi, tyńdady da turdy.

— Ájem bermekshi boldy ma?— dedi Ulbosyn.

— Bermekshi boldy,— dep, Qalampyr ózinen qosa jaýap berdi.

Ulbosyn daǵdaryp turyp qaldy. Ne oılap turǵanyn bile almady. Ne isteý kerek ekenin de bile almady. Aqyldasatyn ájesi bolsa, ol beremin dep ýáde berip otyrsa, endi qaıtpek? Sonda kórmegen, bilmegen bireýge ájesi aıtty eken dep, kete bermekshi me? Osy jerde oıyna Ábýlaqap túse qaldy. Ábýlaqap bolsa, bálkim birdeme aıtar edi. Ábýlaqappen uıalmaı aqyldasýǵa da bolar edi...

— Ájem beremin dese, qarsy bolýym qıyn ǵoı. Áıtkenmen maǵan birer jetige mursat bersin. Ákem kelsin, sodan keıin kórermiz,— dedi Ulbosyn.

Qalampyrdan qutylyp, meń-zeń bolǵan boıyn jańa bılegendeı bolyp, Ulbosyn jumysqa kirisip edi, portfelin súıretip baqa ókil keldi. Ózi jas jigit, ózi komsomol.

— Qane, zamandas, bir jaǵy qaryndassyń, basqaǵa aıtqanyńdy sizge aıtpaı tura almaımyz, josparyńyzdy toltyryńyz!

Ulbosyn onyń betine kúlimsireı qarady:

— Zamandas bolǵanmen, qatty aıtsam, kóńilińe aýyr alarsyń. Aqyryn aıtsam, túsinbeısiń, endi qaıtem? Óziń oılashy: kempir men meniń qolymda ne tur? Ákem ketkeli jıyrma kún, óli-tiri ekeninen áli derek joq. Kempir sheshem úıden shyǵa almaıdy. Ózim kún uzaqqa maldyń basynda bolamyn. Túnge qaraı kóbine jıylystaryńmen ómir ótedi. Qolda daıyn nárse joq, satyp alýǵa pul joq. İzdeýge adam joq. Sonda bizdiń jospar qalaı oryndalmaqshy, osyny bir oılaısyń ba?

Ókil tomsaryp, tómen qarap turdy.

— Sheshensiń, dilmarsyń, zamandas, biraq jospardyń oryndalýy kerek,— dep, ókil tomsarǵan kúıi burylyp júrip ketti...

...Ústi-basy qyraý-qyraý bolyp bireý úıge kirip keldi. Ulbosyn tesile qarady da, kúlimsiredi:

— Muǵalim!

— Shyraǵym-aı keldiń be!—dep Shárıpa jylamsyrap qoıa berdi.

— Sheshe, jaı ma, nege júdegensiz?— dep, Ábýlaqap sheshinip bolýyna qaramaı, baspalatyp surap jatyr.

Shárıpanyń úı-ishi shyn qýanysh túske kirdi. Et asyldy, shaı qoıyldy. Jumys arasynda, qoly tıgende, Shárıpa tizesin búgip, Ábýlaqap ketkeli basynan keshirgeniń aıtyp jatty. Jalǵyz-aq qyz týraly esitkenin jasyrdy, sosynǵysyn túgel baıandap shyqty.

— Bul jolsyzdyq, sheshe. Mundaı is ár aýylda da bolypty. Kázir partıa orny osyny qata dep taýyp, túzetýge kiriskeli jatyr,—dep Ábýlaqap sońǵy ózgeristerdi aıtty.

— Sonda bizdiń josparymyzdy qaıtedi, kemite me, álde osy kúıi tura bere me, oryndaımyz ba?—dedi Ulbosyn.

— Bul jospar — jolsyz jospar, zańnan tysqary berilgen jospar. Tuıaq pen múıiz, taǵy sondaı ýaq nársege jospar berińder dep úkimet esh ýaqytta aıtqan emes. Bul — ókilderdiń alypqashtylyqqa salyp júrgendigi. Men túneý kúni osylaryń jolsyz degenimde, aýdandyq ókil Maǵzum meni sotqa beremin dep qorqytyp edi, endi óziniń sotqa ilikkenin bilmeı de qalǵan shyǵar...

Ábýlaqap kóńildi qaıtqan boldy. Sózdi túıdek-túıdegimen tastaıdy, Shárıpa bir aýyz sóz surasa, úsh aýyz, tórt aýyz ǵyp jaýap qaıyrady.

— Aıtpaqshy, Baljan ne ǵyp júr?— dedi Ábýlaqap bir kezde.

— Áıteýir júr ǵoı, ózinde bılik joq. Jumysynyń bárin ókil meńgerip alyp ketken. Qol qoı degen jerine qolyn qoıady, mórin basady, bitirgeni sol. Ókil qysyp bara jatqan kezde sasyp soǵan baram. "Shydaı tur, amaldaı tur"— deıdi, basqa ne aıtsyn,— dep, Ulbosyn Baljannyń jaıyn aıtyp berdi.

Ulbosynnyń jaýabynan Ábýlaqap birtalaı nárse ańǵardy. Ulbosyn naýqan jumysyna aralasypty. Naýqannyń ne ekenin bilmeıtin qyz, kázir bassha-keshshesin bilip alypty. Jolsyzdyqty da sezetin bolypty. Eń arǵysy aýyldyq keńestiń jumysyna ókildiń qol suǵyp, keńesti basa-kóktep otyrǵanyn da bile bastapty. Aýyl qyzy buryn esh nárseni bilmeıtin qyz, az ýaqyttyń ishinde mynany sezip úlgirse, ysyla bara múlde keńeıip ketpekshi emes pe.

... Keshki saǵat 6-da, mektep úıinde Alǵabas kolhozynyń jalpy jıylysy bolmaqshy. Kolhozǵa múshe 142 úı. Burynǵy jıylystary ár tanapta jeke ótkizilip kelse de, bul joly okrýgten kelgen ókil baıandama isteıtin bolǵandyqtan, jalpy múshe bir jerge jınalatyn boldy.

— Sen de bar, qalqam, muǵalimińmen birge kelersiń,— dedi Shárıpa Ulbosynǵa.

— Baram deseń júr, qaryndas,— dep Ábýlaqap kúlimsiredi.

Qulyptyń zaly syǵylysa tolǵan halyq. Jartysyna jaqyny áıel. Kóbi oryn taba almaı tik tur.

Májilis ashylyp, sóz okrýgten kelgen ókilge berildi. Okrýg ókilinen aýdan buryn da qur emes. Maǵzumda okrýgtiń ókili. Biraq, oǵan qaraǵanda mynanyń sózi jyly. Jyly ǵana emes, jurttyń qyshyǵan jerin qasyp, qytyǵyna tıe sóılep jatyr.

— ... Sonymenen, joldastar, jasyratyn syr joq, bizdiń jergilikti ókilderimiz asyra siltep otyr, bórik al dese bas alyp otyr... Keı jerde, tal dushpanynyń qastyǵyn kóre almaı, qamshyny solarǵa basýdyń ornyna, kedeılerge basyp jiberip otyr. Osynyń saldarynan birsypyra kedeılerimiz, ortashalarymyz osy naýqannyń tusynda orynsyz taıaq jep qalyp otyr. Bul — jolsyzdyq. Bulaı iste dep úkimet olarǵa tapsyrǵan emes. Úkimet el sharýasyn gúldendiremin dese, el sharýasyn jańa túrge quramyn dese, sol sharýalardyń ózimen shúıirkelesip otyryp istemekshi edi. Bizdegi keıbir "bas buzarlar" bul urandy ózinshe baqylap, jumysqa teris baǵyt berip jiberipti. Bul — qylmys. Bul qylmyspen biz aıanbaı kúresemiz, kópshilik, senderge súıenip otyryp kúresemiz!— dep, ókil sózin bitirdi.

— Jasa, shyraǵym, jasa!— dep, jıylys alaqanyn uryp jatty.

— Báse solaı bolsa kerek edi ǵoı...

— Áı, osynda bir shıkilik bar dep men basynda-aq aıtyp edim,— dep bireýler áýlıelik soǵyp jatyr.

Jarys sózge jurt tegisinen shyqty. Áıelder de shyǵyp sóıledi. Jurttyń sózi tolyp jatqan qylmystyń betin ashty: kedeı men ortashanyń úıin tintip, isheıin dep otyrǵan aqtyq unyn alǵan ókilder de bolypty. Kedeılerdi úıine jolatpaı, astyq tap dep aýylynan qýǵan ókilder de bolypty, tuqym astyqty taýyp bere qoımadyń dep kedeı men ortashany shytyrlatyp qamaǵan ókilder de bolypty...

"Bizdiń jańa qurylysymyz, sosıaldyq qurylysymyz partıa jolymen qurylsa eken! Bul jolǵa shalyǵyn tıgizem dep burmalaǵandar aıaýsyz jazaǵa tartylsa eken!"— dep kópshilik tilek bildirdi.

Kópshiliktiń kórsetýimen bas ókil — Maǵzum, taǵy bir brıgada múshesi qylmysty sanalyp, sotqa tartylatyn boldy.

... Túngi saǵat 12-de jıylys tarady.

— Erke qyz, bizdiń úıge baryp jatsaq qaıtedi?— dedi Baljan Ulbosynǵa kelip.

— Qoı, Baljan, qaryndasymdy qashyrta almaımyn, úıge alyp qaıtamyn,— dep Ábýlaqap araǵa kılikti.

Baljan Ábýlaqapqa qarap kúlimsireı tústi de:

— Siz ıelik qylsańyz, sózimiz joq,— dedi.

— Ielik qylǵan degen ne?

— Ánsheıin aıtqanym ǵoı.

— Sen osy "ánsheıin" aıtpasań eken.

— Al, aıta ǵoı.

— Aıtaıyn ba, erke qyz?— dep Baljan kúlimsirep Ulbosynǵa qarady.

— Meıliń! — dedi Ulbosyn da kúle túsip.

... Shárıpanyń búgin júregi ornyna túsip, jastyqqa basy tıisimen qatty uıqyǵa kirip edi. Qatty uıyqtaǵandyqtan Ulbosyndardyń jıylystan qaıtyp kelgenin sezbep edi. Tań qarańǵysy kezinde áldenege oıandy. Úı ishi tastaı qarańǵy... Bir kezde tor aldynda áldekimderdiń sybyrlasyp sóıleskeni estilgen sıaqty boldy. Bul kim boldy eken?— dep az-kem oılanyp, irge jaǵyn sıpap qalyp edi, Ulbosynnyń bos jatqan jastyǵyna qoly tıdi. Odan ári esh nárse oılamady, qaıtadan buıyǵyp uıqyǵa kirgenin sezbeı qaldy Shárıpa.

---