InfoHub Logo

Qazaqtyń tól atymen belgili XV ǵasyrdan bastalatyn kezeńiniń el bıligi tarıhy da aýyz toltyryp aıtarlyq. El táýelsizdigi úshin kúresken halqymyz, ony bastaǵan qaırat kerlerimiz, eńseli tulǵalarymyz boldy. Biraq keńes dáýiri kezinde uly derjavalyq saıasat tarapynan elimizdiń tarıhı shejiresi, tarıhta izi qalǵan qaıratkerlerimizdiń ómiri týraly el aýzyndaǵy, halyq jadyndaǵy, kórkem týyndylardaǵy derekterge senimsizdik bildirilip, jazba derektermen dáleldenbegen degen jeleýmen ondaı zertteýlerge oń qabaq tanytpady. Sondaıdy kóre turyp qoı kórnekti qazaq aqyny Ǵafý Qaıyrbekovtiń «Han Abylaı, qadirińdi erte bilip..,» dep bastalatyn óleńinde:

“Bir suraq – áli kúnge men ańǵarman,
Surap kelem aqyldy adamdardan,
Ózge jurttyń handary jaqsy bolyp,
Bizdiń handar qalaısha jaman bolǵan?”
– dep ashyna aıtyp, kúıinetini.

Sol kezdegi qoǵamnyń damýyna, tarıhqa taptyq kózqaras tur ǵysynan qaraý saldarynan tarıhı tulǵalarymyzdyń róli tómendetilip, han bolsa túgeldeı derlik – el qanaýshysy, batyr bolsa saýsaqpen sanarlyqtan basqasy – eser, bı bolsa – ádiletsiz, hannyń soıylyn soǵýshylar dep tanylyp, tarıhı shyndyqtan ózgeshe, tony aınaldyrylyp, burmalanyp kórsetil di nemese ádeıi umyttyrý maqsatymen tarıhı zertteýlerde aınalyp ótilip, oqýlyqtardan alastatyldy. El táýelsizdigin tý etip kóterip, otarshylyqqa qarsy halyqtyń narazylyǵyn qoldap, onyń ult-azattyq kóterilisin bastaǵan Kenesary han sıaqty tarıhı qaıratkerler týraly tereńdeý zerttep, shynaıy tulǵalyq qasıetterin ashýǵa umtylyp, saıası qysymǵa moıynsunbaı, shyndyqty taısalmaı aıtqan E. Bekmahanov syndy dara tulǵalar qýdalandy. Onyń esesine basqa elderdiń Batys Eýropa ımperatorlary men korólderi, slaván halyqtarynyń, ásirese orystardyń patshalary dáriptelip kórsetildi. Tarıhty burmalaýshylyq, qa zaqtyń tarıhı tulǵalar beınesin tolyq kórsetpeý, Reseı ımperıasy ustanǵan eýrosentrıstik, uly orystyq shovınızm, al KSRO bıligi kezinde de ol baǵyt tek marksısik urandarmen ǵana áshekeılengeni bolmasa sol kúıinde ári qaraı jalǵasyn  tapty. Keńestik ımperıalyq ıdeologıanyń qalyptastyr ǵan ustanymnyń negizi – bul, birinshiden, jalǵan halyqtar dostyǵy, ınternasıonalızm búrkemeleýimen engizilgen, basym kóp shiligi orystardan jáne basqa slaván halyqtarynan turatyn kelimsekterdiń jyrtýyn jyrtqan, keńestik ortalyqtyń jymysqy ıdeıalaryn tyqpalaý arqyly júzege asyrý bolsa, ekinshiden, respýblıkaǵa ataýyn bergen negizgi ulttyń múddesin aıaq asty qylý, úshinshiden, osyndaı ustanymdar negizinde bul eldiń negizgi halqyn joıýǵa baǵyttalǵan orystandyrý saıasatyn iske asyrý boldy. Keńestik dáýirden sarqynshaq bolyp qalǵan óz halqynyń múddesin basqa halyqtardy renjitip almaý ıdeıasynyń qurbanyna shalý, saıyp kelgende sol baıaǵy orystaný dıirmenine sý quıý sıaqty dert táýelsizdik alǵannan keıin de jalǵasyn taýyp, joǵarǵy bılik, solardyń soıylyn soǵatyn sheneýnikter, zertteýshiler arasynda edáýir oryn alyp otyr. Eń ókinishtisi, solardyń qatarynda N. Masanov sıaqty, odan da yqpaldy “ishten shyqqan shubar jylandardan” turatyn ult múdesin aıaqqa taptaǵandar belsendilik kórsetip keldi.

Al shyndyǵyna kelsek, ejelgi tarıhymyz, kóne dáýirlerden kele jatqan ádebıetimiz, memlekettigimiz, el bıligi tutqasyn ustaǵan tarıhı tulǵalarymyz týraly derekter burynnan da jetkilikti bolatyn. Onyń ústine 2003 jyly Prezıdentimizdiń tikeleı qoldaýymen qabyldanǵan «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlama boıynsha qazir óz jerimizdegi tarıhı, arheologıalyq zertteýler nátıjesinde, kórshi elderdegi muraǵat qorlarynan, jeke zertteýshiler qolyndaǵy jınaqtardan asa mol dep aıtýǵa bolatyn qosymsha derekter, qundy materıaldar tabylyp jatyr. Ótkenimizdiń, rýhanı qazynamyzdyń kelesi bir baı derektik sıpaty bar kózi – halyq jadyndaǵy shejire, ańyz, jyr kúıinde saqtalǵan fólklorlyq ádebı úlgiler. Sol kezdegi oqıǵalarǵa tikeleı qatynasqan dana jyraýlar poezıasy bar. Saıası qysymnan, qýdalaýdan jazylmaı qalǵan tarıhshylar zertteýleriniń ornyn basqan jazba aqyn-jazýshylar shyǵarmalary bar.

Qazaq tarıhı tulǵalarynyń ishinde el tarıhynda tereń iz qaldyrǵan, qoǵam ómirine erekshe yqpal jasaǵan, memleket tigimizdiń basty belgileriniń biri – handar. Árıne, halqymyzdyń myńdaǵan jyldarǵa ulasqan úlken tarıhyna júginsek  ultymyzdyń bastaýy joǵaryda aıtylǵan túrki tildi saqtar, al memlekettigimizdiń basy sonaý bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy sol saq, ǵun, úısin, qańly taıpalary qurǵan memleketter bolsa, olardyń tarıhı jalǵasy bolyp sanalatyn bizdiń jyl sanaýymyzdan keıingi túrik, oǵyz-qypshaq, túrkesh, qarahan qaǵandyqtary men Altyn Orda, Aq Orda, Ábilqaıyr handyqtary. Al memleket tizginin ustaǵan el bıleýshileri retinde Alyp Er Tuńǵa, Edil, Tumar patshalardan, ortaǵasyrlyq Býmyn, Elteris, Bilge qaǵandarmen jalǵasyp, keshegi Qazaq handyǵynyń Jánibek, Qasym handardan sońǵy hanymyz Kenesarymen tamamdalady. Al qazaq eliniń burynǵy handyǵynyń jańa zaman turǵysyndaǵy, Qazaqstan Respýblıkasy túrindegi memleketi jáne elbasy – Prezıdenti, bular bir jarym ǵasyrdan keıingi qaıta jalǵasqan táýelsiz tarıhymyz ben táýelsiz memlekettigimizdiń jańa beti.

Qazaq handyǵy tusyndaǵy handar jáne solardyń ishindegi tek ádebı shyǵarmalarda kórinis tapqandary ǵana. Qazaq handyǵynan burynǵy handar men ámirshiler týraly da kórkem shyǵarmalar jetkilikti, biraq biz olardyń arasynan zertteýimizge handary qazaq tarıhyna etene jaqyn, jyrlary noǵaıly dáýirine jatatyn qazaq aýyz ádebıetiniń altyn qoryna kiretin «Qyrymnyń qyryq batyry» jyrlar tizbeginen handar beınesi barynsha tolyq jyrlanatyn keıbir úlgilerin, «Edige», «Nárik», «Shora batyr» sıaqty tanymal týyndylarynyń Edige bı, Toqtamys han, Nárik han sıaqty el bıleýshi keıipkerleri aıshyqtalatyn jáne qazaq uǵymyna jaqyn, Alasha han sekildi qazaq degen halyqtyń shyǵý tegine qatysty ańyz áńgimeler men zertteýlerde bar.

El bıligi tutqasyn ustaǵan handar tulǵasy fólklordyń ańyz áńgimeler, sheshendik sózder, tarıhı jyrlar túrlerinde aýyz ádebıetiniń aldyńǵy aıtylǵan janrlarymen salystyrǵanda odan da bıik satysyna kóteriledi. Bulardaǵy handardyń beınelik deńgeıin bıiktetip turǵan keshegi HVİİİ – HİH ǵasyrlarda ómir keshken handardyń basqynshylardan eldi, jerdi qorǵap qalýda halqymyzdy jumyldyra bilgen kemeńgerligin, jeke bastarynyń erligin áńgimeleýdegi, jyrlaýdaǵy tarıhılyq, naqtylyq deńgeıiniń bıiktegenin aıta alamyz. Ańyz áńgimeler men tarıhı jyrlardaǵy Jánibek, Kenesary, Jáńgir handar, ásirese Abylaı han beınesi ańyzdan ańyzǵa, jyrdan jyrǵa jan-jaqty ashyla túsetini baıqalady. Handar tulǵasynyń aıshyqtalýy, sonymen qatar jeke shyǵarmalarda da bilinedi.

Aqyn-jyraý poezıasyna baılanysty burynǵy zertteýlerde, ádeıi maqsat qylyp qoımaǵannan bolý kerek, el bıleýshi ámirshilerdiń beınesi kóbine jyraý beınesiniń tasasynda qalyp keldi. Bul eńbekte bıleýshiler beınesine kóbirek kóńil bólip, jyraýlardy da umytpaı, handarmen qatar qoıyp qarastyrdym.

Abaı Qunanbaıulynyń «Eskendir» poemasy tikeleı qazaq topyraǵyndaǵy oqıǵany almasa da, týyndy qazaq eli máselesinen múlde bólek emes. Qazaq eliniń táýelsizdiginen aıyrylyp, Reseı yqpalyna tolyq túsken kezinde otarlaýshy el bıleýshi patsha, Abaı beınelenýinde basqynshylarǵa saı beınesin tapty. Buny Abaıdyń ádebıettegi qalyptasqan baǵytqa qarsy júrýge taısaqtamaǵan batyldyǵy, tosynnan ózindik jol tapqan jańashyldyǵy, saıyp kelgende ulylylarǵa ǵana tán danalyǵy dep baǵalanady. Abaıdyń Shyǵys ádebıetinen ózgeshe óz eliniń jaǵdaıy turǵysynan Eskendirdiń basqynshyǵa saı toıymsyz, 428 qanaǵatsyz bıleýshi beınesin jasaýda qazaq ádebıetinde jalǵyz emestigi oqýlyqta taldanyp, Qashqarı, Balasaǵunnan bastalyp, Maǵjanǵa deıingi Eskendir patsha beınesiniń damý jolynyń evolúsıasy kórsetildi.

Toqsan aýyz sózdiń, tobyqtaı túıinine keletin bolsaq, jyraýlardyń  baı  muralaryn  qazirgi  jastardyń  paıdalanatyn  tálimdik  quraly etip, olardy elin,  jerin súıýge, qurmetteýge  baýlyp,  adamgershilik  qaǵıdalarynyń  basty ustanymy ekendigin jastar sanasyna sińirý qajet.  Urpaqty  ulttyq  rýhqa  tárbıeleý  turǵysynan  jyraýlar  murasy  óz  mándiligin  joǵaltpaq emes jáne aqyn-jyraýlar tolǵaǵan jyrlar arqyly olardyń boıyna patrıottyq  sezimdi qalyptastyrýymyz qajet. Aqyn-jyraýlarymyzdyń shyǵarmashylyǵy osy turǵyda óziniń kóp áserin tıgizedi. Olardyń bir shyǵarmasynyń ishinde el-jer taǵdyry, tálim-tárbıe, barǵa qanaǵat, adamgershilik, halqymyzdyń bolashaǵyn órkendetý týraly barlyǵy qamtylyp otyr. Qazirgi tańda jyraýlarymyzdyń óleńderin kóp oqymaımyz, al tárbıeniń túp negizi sol kisilerdiń óleńderinde anyq kórinip tur. El bolyp órkendeımiz desek, tarıhta paıdaly izin qaldyrǵan ata-babalarymyzdy árqashan esten shyǵarmaýymyz kerek.

Danat Janataev  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent  Nazerke Baýyrjanova  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---