InfoHub Logo

​Zaman ózgergen saıyn “erkindik” fılosofıasy aldyńǵy qatarǵa shyǵyp keledi. Qazaq qoǵamynyń bul uǵymǵa qatysty kózqarasy jyldan-jylǵa ózgerip jatyr. Qulaǵymyz úırenip, sanamyzǵa sińip qalǵan “qyzǵa qyryq úıden tyıym”, “kóp sóılep, orynsyz kúlme”, “qyz uldyń, ul qyzdyń kıimin kımeýi qajet” degen sekildi kóptegen tyıym sózder bar. Qazaqtyń tyıym sózderi adamnyń erkindigin shekteı me?

​Baıqasańyz qazir tyıym sózder kóp aıtylmaıdy. Kúnnen kúnge adam óz júrek qalaýyn, jan tańdaýyn istep keledi. Bizdiń áke, anamyzǵa úlkender tarapynan aıtylǵan tyıymdar bizge aıtylmaıdy. Kerisinshe, “qazirginiń balalary bárin biledi, jastardan úırený kerek” syndy sózderdi estip jatamyz. Bir adam óz qajettiligi úshin basqanyń erkin shektemeýi qajet. Bul jas, jynys, ult talǵamaıtyn túsinik.

​Erkindik uǵymy jaıly oıshyldar túrli pikir aıtqan. Aǵylshyn oıshyly, ǵulama Tomas Gobbs: “erkindik -  ár adamnyń túsinigi men óz oıy boıynsha isteýge bolatyn áreketterdi atqarý. Osy kezde syrttan basqa kedergilerdiń bolmaýy” dep túsindirgen eken. Sonymen qatar Gobbs erkindik pen qajettilik úılese alatynyn alǵa tartady. Erkin adam - óziniń qajetin, qoǵamǵa qalaı paıdaly bola alatynyn túsingen adam. Nemis fılosofy Frıdrıh Engel óziniń «Antı-Dúrıng» atty eńbeginde erkindik áldebir nárseden táýelsizdik nyshany emes, kerisinshe, ol adamnyń jaratylys kúshterine, qoǵamdyq qarym-qatynastarǵa jáne óz bolmysyna ústemdigi deıdi. Iaǵnı biz erkindik arqyly qoǵamdaǵy baılanysymyzdy rettep, óz ornymyzdy taba alamyz. Erkindik jaýapkershilikten qashyrmaýy tıis. Erkin ekenmin dep qoǵamǵa, ultqa zıany tıetin áreketter jasaý quptalmaıdy. Erkin adam retinde sanaly ǵumyr keshýdi ıgerýimiz qajet.

​Erkindik fılosofıasy - adamdy aınalasynan alystatyp, qajetsiz ispen shuǵyldanýdy qalamaıdy, erkindik fılosofıasy adamǵa qýanysh, baqyt syılaýdy kózdeıdi. Jan-jaǵyńa jylý syılap júrer bolsań, erkin adam bolý quqyǵy aqtalady. Adamnyń bıologıalyq jáne áleýmettik damýyn mańyzdy dep esepter bolsaq, eki jaqty damýǵa “erkindik” asa qajet. Adamdar ómirde ne qalaıtynyn túsiner bolsa erkin bolýǵa qadam jasaıdy. “Erkin” túsinigi men “oıyna kelgendi isteý” túsiniginiń bir-birine qarama-qaıshy ekenin uǵynǵan abzal. Aǵylshyn jazýshysy Djoko Vıllınk: “tártip erkindikpen para-par” degen sóziniń ıdeıasy da osynda jatyr.

Erkindik fılosofıasyn qazaq ǵulamalarynyń sózimen túıindeıin. Úsh bıdiń biri Tóle bı: “tuzaqqa túsken bulbuldan erkin júrgen torǵaı artyq” dep erkin bolýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin aıtyp ketken. Erkindik túsinigi ǵalamda úlken adam bolýǵa degen alǵashqy talpynysty syılaıdy. Árıne, bul tek túsingen adamǵa teńdessiz fılosofıa.

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti magıstranty Ábdirahman Nuraı Aıýbqyzy
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti profesory Janataev Danat

---